جول كەڭەسى
وكتيابردىڭ سۇر بۇلتى تۇيدەك-تۇيدەك شىعىپ، اسپان جۇزىندە سالبىراپ ءتونىپ، دۇنيەنى قاراڭعىلىقپەن قاپتاپ جىبەرەتىندەي تەرىستەن سوققان ىزعارلى جەلى دەنەگە دە سالقىن ءتيىپ، جاماۋلى كيىمدىلەردىڭ يەگىن ساقىلداتادى.
ءبىز كەشە توقاننىڭ ۇيىنە كەلىپ قونعامىز. 3-4 ءۇيدىڭ ىشىندەگى ەكى بۇزاۋلى سيىردىڭ باسىن قوسىپ ساۋىپ وتىرعانى وسى ءۇي. باسقالارىنا قاراعاندا بۇل ەزىنە بايلىق اتىن تاعۋدان دا تايىناتىن ەمەس. جاماۋلى جىرتىق ءۇيدىڭ ءىشى تولعان ءتۇتىن، بىقسىپ جانعان تەزەكتى كوسەپ جىبەرىپ:
— بارەكەلدە-اي، قوناقتارعا ەت بولمادى-اۋ، — دەدى.
تاڭ اتىسىمەن ءجۇرۋ جابدىعىنا كىردىك. دوڭگەلەك بىتكەنى قاۋساپ قيراۋعا تۇرعان قىرىق قۇراۋ ارباسىن مايلاپ، توقان كوك شولاعىن جەگىپ جاتقاندا، تىماعىن جەلكەسىنە جىپىرا كيىپ، ۇستىندەگى تونى ماي-ماي ايداربەك كەلدى:
— جول بولسىن!
— مىنا قوناقتاردى ساكەن بايدىكىنە اپارام.
— بارەكەلدە-اي، ارباڭ كەرەك ەدى، بازارعا ەت اپارارمىن دەپ ەدىم، — دەپ وكىنگەن تارىزدەندى.
ورتالارىنداعى جالعىز اربانى جەگىپ كەتكەندىگى ءۇشىن ايداربەكتەن عاپۋ ءوتىنۋ بىزگە ءتيىس سەكىلدەندى. سوزگە اينالدىرىپ كوڭىلىن جۇباتپاق بولدىق:
— ەت ساتۋدان پايدا كوپ شىعار-اۋ.
— وي، شىراقتارىم-اي، پايدا قىلىپ بايۋعا ويلاپ ءجۇر دەيسىڭ بە. ءبارى جوقشىلىقتىڭ داڭى تاماق اسىراۋدىڭ جابدىعى عوي، — دەدى.
توقاننىڭ ۇزىن بويلى، ارىق قارا قاتىنى بار، ءبىز كەلمەستەن بۇرىن، الدە ەرلى-بايلى ەكەۋىنىڭ اراسىندا ءبىر سالقىندىقتىڭ بار ەكەندىگى ەرىكسىز كوزگە شالىنارلىق ەدى: ەكى-ۇش جاسار ءبىر دومالاق قارا بالانى قاتىنى قايتا-قايتا ۇرىپ جىلاتادى، توقان ءبىر ءسوز ايتپاستان بالانى تونىنا تىعىپ جۇباتادى.
ايداربەك سويلەگەندە توقاننىڭ قاتىنى تىستا ءجۇر ەدى. كەزى كەلگەندە ءبىر ءوشىمدى الايىن دەدى بىلەم:
— جۇرتتىڭ ەركەگى پايدا دەگەندە ءولىپ كەتە جازدايدى؛ بۇعان كەرەگى تورەلىك، ەرتەڭ ەكى مەشكە مەن شولاق اتتان ايىرىلعان كۇنى جايىڭ بىلىنەر، — دەدى.
جاس كىسىلەردىڭ كوزىنشە جارلىلىعىن ايتۋ توقانعا ۇناڭقىرامادى. تىماق باۋ بايلاپ جاتىپ قاتىنعا اشۋلى كەزىمەن قارادى.
ۇزاماي ءبىز ءجۇرىپ كەتتىك. سابالاق ءجۇندى الا توبەت شوقاڭداپ ارتىمىزدان ەردى. ۋاقىت ساسكەلىك. الاشابىر بۇلتتان وقتا-ساندا كۇننىڭ كوزى كورىنىپ كەتەدى. وزەن بويىنا ۇزىننان سالىنعان اۋىلدى جاعالاپ كەلەمىز. كەيبىر جەر ۇيلەردەن تۇگىن شىعىپ جاتىر. جالاڭ اياق، جالاڭ باس، ازعان-توزعان كەدەيدىڭ قاتىندارى قولدارى ءتىلىم-تىلىم بولىپ ءۇي سىلاپ جاتىر. اۋىلدىڭ شەت جاعىڭدا، وڭاشاراق بىجىرقاي تاستار، تەبەسىز قۇلاۋعا تۇرعان اعاش ۇيلەر كورىنەدى. ءبىر قاراعاننان-اق مولا ەكەندىگى بەلگىلى: كوڭىلگە سالقىن، كوزگە جات تۇيلادى. يرەكتەلىپ سالىنعان قارا جول نەشە بۇرىلىپ وتىرىپ، اقىرىندا سول مولاعا سوقتى. توقان كوك شولاقتى ۇرۋىن سيرەتىپ، قاتارلاسا بەرىپ توقتادى.
اربادان ءتۇسىپ بىزگە قارادى:
— زيراتقا باتا قىلمايمىز با؟
— جۇرگەن دۇرىس قوي، توڭىپ تۇرمىز، — دەدىك.
«بۇلارى نەسى!» دەپ تاڭىرقاعان تارىزدەندى دە:
— كىشكەنە كىدىرەيىك، — دەدى.
جۇگىنىپ وتىرا قالىپ «اعۋزى، ءبىسمىلدانى» شۇبىرتتى. داۋىسى تارعىلدانىپ بارىلداپ شىقتى. قۇران وقىپ بولىپ ارباعا مىنىسىمەن-اق بىردەمە ايتقىسى كەلگەن كىسىدەي جىبىرشىپ بىزگە قاراي بەردى.
— بۇل زيرات ءسىزدىڭ اۋىلدىكى عوي.
— ءبىزدىڭ اۋىلدىكى.
— مىنا ءبىر جاڭا بەيىت كىمدىكى؟
— وي، نە قىلاسىن، ول ءبىر سابازدىڭ بەيىتى، — دەپ اربادان قىرىنداڭقىراپ وتىردى:
— مىنا ۇزىن اۋىل الشاڭ اتانادى. ءبىزدى قوسپاق دەيدى. الشاڭ، قوسپاق — اتى قاتار شىققان ءبىر كىسىنىڭ بالاسى. شەشەمىز كۇنەتاي دەگەن كىسى «الشاڭدى كوتەرگەندە بويىما كەرىكتىك پايدا بولدى، بەيىلىم كەڭىدى، ەرىمنىڭ كەڭەسىنە قۇلاق سالعىش بولدىم، ءسىرا وسى بالا ەل بيلەپ، جۇرتتى اۋزىنا قاراتار، جەتى اتاسىنا شەيىن كوجە توعى ۇزىلمەس» دەگەن ەكەن. سول الشاڭ كىسى بولعاندا التى الاشتا ودان اسار بەندە بولمادى: حانى دا، قاراسى دا الشاڭمەن اقىل سالىپ ءىس ىستەپتى دەۋشى ەدى اكەم. سول الشاڭنىڭ تۇقىمىنان جاڭاعى اۋىلدا 12 ءۇي بار. قالعان 10 شاقتى ءۇي سولاردىڭ قوڭسىلارى. وسى ۋاقىتقا شەيىن اتا داۋلەتى كەمىگەن جوق. ات ارقاسىنا مىنگەن جىگىتتەرى وتە پىسىق، جولداس-جوراعا قايىرىمدى. اسىرەسە ىشىندەگى سىربازى ءۋالي ەدى. جاڭاعى بەيىت سونىكى. قايتقانىنا اي جارىم شاماسى بولادى. كەشەگى دۇنيەنىڭ ءتۇزۋ كەزىندە 6 جىل بولىس بولدى. مەن وندا راسەلناي ەدىم. زامانى وتسە دە كەمدىك كورگەن جوق، ولە-ولگەنشە ەل جۇمىسىن قولىنان اتقارۋمەن كەتتى. ورىسقا جۇمىس جىبەرۋدى ولىمنەن ارتىق كورۋشى ەدى...
مارقۇم بىلتىرعى سايلاۋدا مەنى شاقىرتىپ الىپ: «ءبارىمىز ءبىر اتانىڭ بالاسىمىز، ءوزىمىز بۇگىن تۇرساق، ءبىزدى جاۋ وڭايلىقپەن الا المايدى؛ مىنا سايلاۋ بولعالى ءتۇر. ءوزىم دەسەم، ەشكىم قولىمدى قاقپاس ەدى، ءبىراق وسى كۇنگى ۇكىمەتكە ءبىز ونشا سۇيكىمدى كورىنبەيمىز عوي. كەدەيدى جارىلقايتىن بولسا، كەدەيدىڭ ءبىرى سەنسىڭ. باسقانىڭ بولعانىنان، ايتەۋىر اقىلداسىپ ءىس ىستەۋگە، سەنىڭ بولعانىڭ ارتىق. اۋىلنايلىقتى الىپ بەرەيىن، سەن اۋىلناي بول!» — دەدى. بۇرىن ءسوزىن قايىرىپ كورمەگەن ادامىمىز بولعان سوڭ ءلام-ميم دەمەستەن بولا سالىپ ەدىم. ەندى ول مارقۇم قايتىپ كەتتى. ەندىگىلەردىڭ ىشىندە جۇرتقا تۇتقا بولىپ، ەل بيلىگىن الا قويادى دەيتىنى جوق. ارقا سۇيەرىڭ بولماسا، اۋىلنايلىقتان نە پايدا، شىنىندا بىزدىكى اۋرەشىلىك قوي...
توقان اۋىر كۇرسىندى. وتكەن كۇندەرى، ۋاليمەن بىرگە سۇرگەن ومىرلەرى كوز الدىنا ەلەستەگەندەي بولدى. جاسى ەلۋدىڭ شاماسىنا كەلىپ قالعان بولسا دا، ءالى دە كوڭىلى جاس، ورىندالماعان تىلەگى كوپ ءتارىزدى. ەندىگى قالعان ەلگە، كەيىنگى بالا-شاعاعا ءوزىن اعا قىلعىسى كەلگەندەي... اڭگىمە بيلىگىن قولىنا الىپ، جالپى ەلگە ءۋاليدى جوقتاتپاسپىن دەيتىن ادامنىڭ ءپىشىنى بار، ونىسى، كوبىنە، بولىس-بيلەر سەكىلدەنىپ تاماعىن ءزىلدى قىلىپ قىرىپ قاقىرىنىپ قوقىرايىڭقىراپ وتىرۋىنان سەزىلەدى.
ۇزىن اققان توبىل وزەنىن جاعالاپ وتىرىپ، ءتۇس كەزىندە ساكەن بايدىڭ اۋىلىنا كەلدىك. توبەلەگەن اعاش ۇيلەر كورىنگەندە:
— ىرگەسى بۇزىلماي تۇرعان اۋىلدىڭ ءبىرى وسى، مال مەن باسى قاتار ءوسىپ-اق تۇر، — دەدى توقان.
1924
You Might Also Like
-
قاراكولدىڭ تاقىرىندا قوتاندانعان قوي جاتىر. قوي شەگىندە، جالبا-جۇلبا شەكپەنىن بۇركەنىپ كولەڭكەلەپ، ەرنى كەزەرىپ قۇلنياز وتىر. كۇن تال ءتۇس. جاندى قۋىرعان ىستىق. جەل ەكپىنى دەنەگە وتتاي تيەدى. اڭسارى...
