قۇلا ات
ىمىرت جابىلعان شامادا ءبىر كىشىرەك اۋىلعا كەلدىك. اۋىلدىڭ ماڭايى باسىن قويان ءمۇجىپ باقارتىپ تاستاعان، قالىڭ كۇرتىكتەن ءار جەردە ءبىر تىربيىپ سيرەك شىرپى قاتارلاپ سوققان اققالا. ەكى-ەكى ءۇيدىڭ جاماۋلى تەرەزەسىنەن جىلتىراعان شامنىڭ وتى كورىنەدى. جەلسىز تىنىق كەش. پەشتىڭ مورجاسىنان شىققان كوك الا ءتۇتىن تىپ-تىكە بولىپ اسپانعا سوزىلىپ جاتىر. مالدىڭ ءبارى قورالانعان. جىبىرلاعان جاندىك جوق.
كەلگەن بەتىمىزبەن شەتكى ۇيگە توقتاپ، اتقوسشىمىزدى رۇقسات سۇراۋعا جىبەردىك. بۇرىن تانىمايتىن جەر بولعاندىقتان سۇراۋسىز كىرىپ بارۋعا ۇيالدىق. شىبىرتقى سۇيرەتىپ كىرگەن جولداسىمىزدى لاپاستا جاتقان كارى توبەت بارقىلداپ ءۇرىپ قارسى الدى. شيرەك ساعات شاماسىندا قايتا شىقتى:
— بايى ءتۇسسىن، قاتىنى تۇسپەسىن دەيدى.
قازاق عۇرپىندا بايى تۇرعاندا قاتىن ءسوزى ونشا ەلەڭ قىلىنبايتىندىقتان سەكىرىپ تۇسە قالدىق. توبەسى مايىسىپ قۇلاۋعا تۇرعان لاپاستان ەڭكەيىپ ءجۇرىپ وتىرىپ، شالا جابىلىپ ساڭىلاۋىنان جارىق كورىنىپ تۇرعان ەسكى ەسىكتى سىقىرلاتىپ اشتىق. ءۇيدىڭ ءىشىن قاپتاعان ءتۇتىن ارالاس بۋ بەتكە جىلى دىمقىل بولىپ ءتيدى. كەتىك قارا شومىشپەن قۇلاشتاپ قازان ساپىرىپ جاتقان ءۇي قوجاسىنىڭ قاتىنى ەسىكتەن كىرگەن ىڭعايىمىزدا كوزگە ءتۇستى. بىزگە قاباعىن ءتۇيىپ، تۇنەرىپ ءبىر قارادى دا، جۇرەسىنەن وتىرا كەتىپ شىپشامەن پەشتىڭ وتىن كوسەپ-كوسەپ قالدى. سۇرشالاۋ كەلگەن، قاباعى تىكىرەيگەن، تاناۋى دەلدەكتەۋ ادام ەكەن، قالپىڭدا، پىشىنىندە اشۋ ىزعارى بار.
— تەنتىرەپ... كەلەتىن بولسا كۇندىز كەلسە قايتەدى ەكەن، — دەپ كۇڭك ەتە قالدى.
ۇزىنشا ءۇيدىڭ ورتاسىن كىرپىشپەن بولگەن ەكەن. ءبىز كىرگەن ەسىك — اسحانا جاتى. ءۇيدىڭ ءتور جاتىڭدا جالپىلداق شامعا ءتونىپ؛ جانىڭدا شاشى جالبىراعان كىشكەنە قىز بالا بار، ەكى اياعىن كوسىلىپ ءۇي قوجاسى وتىر ەكەن. شوقشا ساقالدى، قارا بۇجىر كىسى مۇرتىن تاڭقيتىپ قىرىپ تاستاعان.
— جوعارى شىعىندار، — دەپ، ءوزى توسەگىنىڭ ۇستىنە جىلجىپ وتىردى.
ءبىز شەشىندىك. كىشكەنە قىز جاتقان كۇيى بىزگە از-كەم قارادى دا، جۇگىرىپ شەشەسىنە باردى. اشۋلى بايبىشە شارت ەتكىزىپ بالانى سالىپ جىبەردى.
ءۇي قوجاسىنىڭ جەبەسى تىكىرەيەيىن دەدى. ولىمسىرەپ وتىرعان ادامداي كوزىن قىسىڭقىراپ الادى ەكەن:
— قوي-ەي، قاتىن! ۋا، يت، بالادا نەڭ بار؟ قوناقتى شاقىرىپ كەلىپ وتىرعان بالا ەمەس قوي، — دەدى. ءبىر جاتىنان قاتىنىنا ۇرىسقان بولىپ كورىنسە دە، ءبىر جاتى ءازىل سەكىلدەندى. ءبىز جىميىپ كۇلگەن بولىپ امانداستىق. ءسوزى دىبىرلاۋ، ويتسە دە كوپ سويلەۋدى سۇيەتىن ادام سەكىلدەندى. ءبىزدىڭ اتا-تەگىمىزدى، قايدان كەلە جاتقانىمىزدى قالدىرماستان سۇرادى:
— قالادان شىقتىق دەيسىزدەر توي، وڭدا جاي بارىپ پا ەدىڭىزدەر؟ تەرى-تەرسەكتىڭ ءباسىن بىلگەن جوقسىزدار عوي؟..
اڭگىمەنى بىردەن ساۋدادان باستاپ جونەلدى. بيىلعى سوعىمدا پالەن تەرى العانىن، قالاداعى كاكىم دەگەن نوعايمەن تانىس بولىپ، سول ارقىلى ءبىرتالاي پايدا قىلعاندىعىن، تەرى جيىپ جۇرگەندەگى قيىنشىلىقتارىن قالدىرماستان ايتتى. مەنىڭ جانىمداعى دا اڭگىمەدەن قۇر الاقان كىسى ەمەس، ءبىراق مىناعان توتەپ بەرە المادى. بۇل ەكىنشى اڭگىمەگە بۇرسا، ءۇي قوجاسى ساۋدانى اكەلىپ تىقپالاي بەرەدى. اقىرىندا مەن تۋرالى ءسوز قىلا باستادى.
— بۇل بالا ءمۇعالىم.
ءمۇعالىم دەگەن ءسوزدى ەستىسىمەن-اق اۋلىنداعى مۇعالىمدەردى جامانداپ الا جونەلدى.
— ءتايىر، باياعىداي وقىتاتىن مولدا قايدا؟ وسى كۇنگىلەردىكى ءبىر اۋرە. «اربا»، «شانامەن» بالالار نە وڭباقشى. سىلقىمنىڭ بالاسى وسى اۋىلداعى مۇعالىمنەن بەس جىل وقىپ ەدى، كەشە اكەسى ولگەندە يمان ايتۋعا جارامادى. بەس جىل وقىپ يمان ايتا المادى دەگەن نە ماسقارا؟..
ءارى قاراي سوزا بەرەيىن دەپ ەدى، الدەنە ەسىنە تۇسكەندەي ءمۇدىرىپ توقتادى. مەنىڭ ءجونىمدى بەينەلەپ سۇراي باستادى.
— بۇل كىسى ەلدە وقىتا ما، الدە قالادا ما؟
— قالادا وقىتادى.
— باسقا قىزمەتتە دە بار شىعار...
— بار...
باسىلا قالدى. الگى ايتقان ءسوزىن جۇقالاپ جونا باستادى.
— مۇعالىمدەردى ايىپتاي بەرۋگە دە بولمايدى. وزىمىزدەن دە بار، ءمۇعالىم مەكتەپ سالىپ بەرىڭدەر دەپ جىلدا زارلايدى. مەن كونەتىن-اقپىن. ءبىراق باسقالارى كەرتارتپالىق قىلادى... — قارقىندى اڭگىمە باسىلىپ، ازىراق دەم الىپ وتىرعاندا، «كەش جارىق!» دەپ ەكى جىگىت كىرىپ كەلدى. جالپىلداق شامنىڭ ءتۇتىنى ءۇيدىڭ ءىشىن تۇمانداتىپ، كومەسكىگە اينالدىرعاندىقتان، كەلگەندەردىڭ قانداي ادام ەكەنىن سىرت كىسىگە ايىرۋ قيىن ەدى. ءۇي يەسى سولارعا بۇرىلدى.
— قايروش، ۇيدە مە ەدىڭ؟
ساعىمايدىڭ كەلىنىن، جاماقتىڭ قاتىنىن ازعىرىپ قاشىرعاندىعى، اكەسىنىڭ بەس قاراتا ساتقاندىعى، بەتىن بەرۋ ءۇشىن سوديا مەن پەسىرىنىڭ ءبىر ات العاندىعى ءسوز بولدى.
— ءبىزدىڭ اۋىلناي مەن جاكەڭ دە بوس قالماعان كورىنەدى. ءبىر سيىر الىپتى عوي، — دەدى قايروش.
ءسوزدىڭ اياعى ساپار مەن سەيىتتىڭ تامىرلىعىنا تىرەلدى.
— سەيىتتىڭ قاتىنى ساپاردىڭ بالاسىن قۇتتىقتاي كەلدى دەپ ەدى، نە قىلعان ەكەن، بىلدىڭدەر مە؟ — دەپ ءۇي يەسى سۇراۋ قويدى.
— قۇلا اتتى قالاي كەلىپتى.
— بەرىپ پە؟
— بەرمەيىىن شىعار. مالىمىزدىڭ باسى دەپ ساپار بەزىلدەپ وتىر عوي.
— ءاي، بەرە الماس، بەرە الماس، دەدى ءۇي يەسى، اقىلى بار ادام قۇلا اتتى قولدان شىعارماس بولار. قۇلا مال قاسيەتتى كەلمەك دەيدى. پايعامبار عالايسالام كاپىرلەرمەن سوعىسقاندا ىلعي قۇلا ات ءمىنىپ شىعادى ەكەن. بۇرىنعىنىڭ ءسوزى دە ونشا تەرىسكە كەتپەيدى-اۋ، اكەم مارقۇم قۇلا اتتىڭ قاسيەتى تۋرالى كوپ ءسوز ايتۋشى ەدى، ءبارىن دە ۇمىتىپ قالىپپىن. ەستە قالعان بىرەۋى بار سەكىلدى ەدى، ايتايىنشى، قوناقتارعا ەرمەك بولسىن، — دەدى.
اياعىن جيىڭقىراپ وتىرىپ ءسوز باستادى.
—... باياعىدا ءبىر باي بولىپتى. جىلقىسى كوپ بولسا كەرەك. ءبىر ءۇيىر قاسقىر، ىشىندە ءبىر باسشىسى بار، كۇن سايىن جەپ جىلقىسىن بىتىرەتىن بولىپتى. باي اشۋلانىپ، ەلىنىڭ ادامىن جيىپ، جۇيرىكتىگى ۇشقان قۇسپەن تالاساتىن اتتارىن ءمىنىپ قۋىپتى دەيدى. توپ قاسقىردىڭ ورتاسىنداعى باسشىسى قاشىپ بارا جاتقان كۇيى جانىنداعىلارعا: «قانداي ات كەلەدى ەكەن، قاراڭدار!» — دەپتى. «كوك ات كەلەدى»، — دەپتى جانىنداعى قاسقىرلار. سوندا باسشى قاسقىر تۇرىپ: «كوك ات كەلە جاتسا، تاۋ مەن تاسقا قاشىڭدار، تابانى تەز ءتىلىنىپ مامىرلاپ قالار»، — دەپتى. تاۋ مەن تاستىڭ اراسىمەن ءبىراز قاشىپ بارعان سوڭ، تاعى قاراتسا شۇبار ات كەلە جاتقانىن ايتادى. «شۇبار ات بولسا كۇننىڭ استىنا قاراي قاشىڭدار، كوزى تالىپ شابا الماس»، — دەپتى. ءبىرسىپىرا شاپقان سوڭ تاعى سۇراپتى. «قۇلا ات كەلە جاتىر» دەسىپتى. سوندا قاسقىردىڭ باستىعى تۇرا قالىپ: «... بولمادى. قۇلا ات كەلسە قۇلاتار، ءبارىمىزدى سۇلاتار؛ ەندى توپتارىڭدى جازىپ، نە كورسەڭدەر دە بەت-بەتىڭمەن كورىڭدەر...» دەگەن ەكەن، — دەيدى.
ءۇي يەسى ەرتەگىسىن اياقتاپ، «دۇرىس پا» دەگەندەي بىزگە قارادى. مەنىڭ جانىمداعى جولداسىم، مولدانىڭ وكشەسى قيسىق دەگەن ادام كۇنالى بولادى-مىس دەيتىننىڭ ءبىرى بولعاندىقتان ءۇي يەسىنىڭ ەرتەگىسىن شىن ىقىلاسپەن تىڭداپ:
— جارىقتىق، قۇلا مال قاسيەتتى بولادى ەكەن-اۋ، — دەپ قوزعالىپ قويدى.
اتقوسشىمىز دا جەل وكپەلەۋ، سوزگە كىرىسپەي قالمايتىننىڭ ءبىرى ەدى، قۇلا اتتىڭ اڭگىمەسىنە ولدا بىردەمەنى جالعاستىرعىسى كەلدى.
بىر-ەكى رەت ءۇي يەسىنە قاراپ ايتايىن دەسە، ول تەرى اڭگىمەسىنە كىرىپ ۇلگەرگەندىكتەن قىڭىرجاقتاپ ەزىمىزدى اينالدىردى.
— اپىرىم-اي، بيىلعى قۇلا اتتى تەكتىڭ قاسىنا ساتتىم-اۋ...
— مەن ساتپا دەگەندە ءتىل الدىڭ با، — دەپ جولداسىم كەيىگەن تارىزدەندى.
— ساتپاسقا امال بولمادى عوي. اجەم قايتقاندا تارەكەيىنە جاعىپاردان ازىراق اقشا الىپ جۇمساپ ەدىم. ەكى كۇننىڭ بىرىندە سۇراپ جانىمدى جاعادان الدى. سودان قىسىلعاننان ساتتىم...
* * *
قۇلا اتتىڭ، ءۇي يەسى ماقتاعان كوك سيىردىڭ تەرىسىنىڭ اڭگىمەسى بىتكەن كەزدە بايبىشە بولمە جاقتان ساماۋرىن اكەلىپ باعاننىڭ قاسىنا ورناتتى. قۇمانشانى ساماۋرىن توبەسىندەگى كامپەركەگە ورناتا بەرگەندە قۇمانشا اۋناپ كەتىپ، ىشىندەگى ءشايى ساماۋرىننىڭ وتتىعىنا توگىلدى. جايناپ تۇرعان شوق «بىج»... ەتىپ، بۋى، ءتۇتىنى توبەگە شاپشىدى...
— ادىرا قالعىر! قاراڭ قالعىر!... — دەپ قاتىن قۇمانشانى ۇستاپ الدى.
— ءا، اتاڭا نالەت... — دەدى بايى، — سەن-اق كۇيدىرىپ بولدىڭ-اۋ... كىسى دە كەتەر. ۇيدە وڭاشا قالارمىز...
كوزىن الارتىپ قاتىنىنا بايى قارادى. «ساندالماشى» دەگەن تارىزدەنىپ قاباعىن ءتۇيىپ بايىنا قاتىنى قارادى. ەكەۋىنىڭ دە كوز قاراستارى ۇزاماي ءبىر توبەلەس، جانجالدىڭ بارلىعىن ەرىكسىز سەزدىردى.
You Might Also Like
-
..اۋداندىق كەڭسەگە كىرىپ كەلسەڭ، جاساعان تاباقتاي قاتارلانعان ۇستەلدەر، سەڭدەي ساپىرىلىسقان ادام، اينالا المايسىڭ، اياق الىپ جۇرە المايسىڭ.
-
قالماق ەرىن قارا ءسۇر جىگىت بىزبەن ساۋدالاسقىسى كەلىپ، ىنتىعى قۇرىپ بارادى. ءبىز اۋدان ورتالىعىنان ەسىل بويىنداعى ەلگە بارماقشىمىز.
