مەن عوي
(ءازىمحاننان ءۇزىندى)
مانيەۆردەن شارشاپ-شالدىعىپ، جاتاعىمىزعا قايتىپ كەلگەنىمىزگە ەكى كۇن بولدى. جورىق ىستەرىن رەتتەپ وتىرعانىمىزدا، ءازىمحان ءبىر شارۋامەن كەلىپ، كەتەرىندە:
— ۋاقىتىڭىز بولسا، مىنا ءبىر حاتتى وقىپ شىعىڭىزشى، — دەپ الدىما اۋماقتى كونۆەرت قويدى.
ەل تەگىس جاتقان، شتاب كومانديرلەرى ءبىراز تىنشيدى. جالعىز ءوزىم وتىرىپ وقۋعا كىرىسكەن حاتتى سىزدەردىڭ الدارىڭىزدان وتكىزەيىن:
«كۇن ساسكە ەدى. بوي جازۋعا تىسقا شىقتىم، انادايدان كىلەمنىڭ تۇرىندەي قۇلپىرىپ كورىنگەن كوك، قاسىنا جاقىن كەلگەنىمدە تۇبىندەگى قورداسى، نە ەسكى جۇرت ەكەنى، نە كوكتەمدەگى قورانىڭ ورنى ەكەنى، نە ءتۇبى قيىرشىق تاس ەكەنى كورىنبەگەن سوڭ، «تەك تۇرماستىڭ» بەلەسىنە سول «يەسىز» جاتقان ەن دالادان ءبىر كىسىلىك ورىن تاپپاي كەلگەنىمدە، جىم-جىرت كۇن جاۋىندى توگىپ جىبەردى. «ەگىنگە جاقسى بولاتىن بولدى-اۋ» دەگەن پىكىرىم دۇرىس شىقپادى: كوپ ۋاقىت وتپەي-اق «قايىڭدىنىڭ» بارلىق وزەن، سايلارىنان قىپ-قىزىل بوتانا بولىپ اققان سەل سۋ كورىندى. سونىڭ ارتىنشا كۇڭىرەنگەن شۋ شىقتى. سول شۋدان «باۋىرىم-اي»، «قۇلىنىم - اي»، دەگەن سوزدەر جارقىن ەستىلدى. شۋ ۇلاستى، ءبىراق، ماناعىداي جارقىن داۋىس ەستىلمەي، ۇشى-قيىرى جوق ىڭسىپ - ىڭىرانۋ، كۇڭىرەنۋ تارىزدەندى. ول توپقا مەنەن قايىر جوق ەكەنى وزىمە دە، ولارعا دا ايقىن. سونىمەن قاتار، اقىرىن كۇتىپ، سول جەردە تۇرۋعا ول «كۇي» مەنىڭ جۇيكەمدى بوساتتى. ەستىمەيتىن جەر ىزدەۋگە كىرىستىم. جان-جاعىما قاراسام، «بوتانا سۋ» كوبەيمەسە، ازايماعان. بۇل ماڭگى سەلدەي سەزىلدى. سول بەلەسپەن جوتالاڭقىراپ ورلەپ كەلىپ، ارتىما قاراعانىمدا، مەن العاش شىققان دوڭەستى دە سۋ باسقان تارىزدەندى. كەلە جاتقان باعىتىمنان باسقا جاقتىڭ ءبارى دە سولايعا ۇقسادى.
قاس قارايىپ ىمىرت جامىلعاندا، لاعىن جالاپ ماڭىراپ تۇرعان ءبىر ەشكىگە دۋشار بولدىم. لاعى اياقتانىپ قالعانىمەن، ەركىن ۋىزعا تويعان سوڭ ءار جەرگە جاتىپ، جۇرمەي كەلەدى ەكەن. كەلە جاتقان دوڭەسىم تاۋعا ۇلاستى. تاۋ دەگەنىم بيىكتىگى جارتى شاقىرىم كەلەتىن، ۇشى-قيىرى كورىنبەيتىن شۇباتىلعان قىپ-قىزىل تاس. تىركەسىنەن قاق جارىپ الىپ تاستاعانداي تىك.
قاراڭعى بولىپ كەتتى. كيىز ءۇيدىڭ بەلدەۋ ارقانىنان جاعالاپ اينالعان مىسىقتاي ەشكى، لاق ۇشەۋىمىز تىرمىسىپ كەلەمىز. استىمىزدا جارتى شاقىرىمداي تەرەڭدىكتەگى سۋدىڭ سارىنى ەستىلەدى. قاراۋعا تابەتىڭ شاپپايدى، باسىڭ اينالادى، قۇسقىڭ كەلىپ جۇرەگىڭ اينيدى. قاراڭعىلىعى نە قارا بولسا، سونىڭ بارىنەن دە قاپ-قارا. ءتۇننىڭ قاراڭعىلىعىنان دا قارا. شىن ءتۇپسىز ءتارىزدى. بيىكتىكتىڭ باسىنا قاراۋعا بوركىڭ تۇسەرلىك تىك
.
ءجۇرىپ كەلە جاتقان جولسىماعىمىزدىڭ كەيبىر جەرى اجەپتاۋىر، جارتى كەزدەي كەڭدىكتە، كەي جەرى سەل مۇلدەم شايىپ كەتكەندىكتەن، قورىم تاس بولىنگەن. ابايسىز باسساڭ الىپ بارىپ جارتى شاقىرىم تەرەڭدىكتەگى قازانداي تاستاردىڭ بىرىن-بىرىنە سوعىپ، قىزىل كوبىگىنە جۇتىپ، جاردان جارعا سوعىپ، تاۋدى كۇڭىرەنتىپ، تۋلاپ جاتقان وزەنگە قۇشاقتاستىرارلىق، وعان جەتكەنشە نەبىر ءتۇرلى تاس، نەشە ءبىر جوتالارمەن كورىستىرەرلىكتەي. سونداي قورىمعا ەشكى ەكى رەت توقتاپ قالىپ، سوعىسىپ ەكەۋىندە دە ۇشىپ كەتە جازدادىم.
قاشان تاڭ اتادى، بۇل جولدان قاشان قۇتىلامىن دەپ كەلەم. ءبىراق تاۋسىلار ەمەس. قاشان ۇشىپ تۇسەر ەكەم، ءومىرىمنىڭ نەشە مينۋتى قاۋىپتە قالدى دەگەن ويلار شارشاعان باستى قوسىمشا السىرەتىپ كەلەدى.
ەشكىنىڭ اندا-ساندا مەن ءۇشىن ەمەس، لاعى ءۇشىن ەمىرەنىپ، لاعىن كۇتىپ ماڭىراعان دىبىسىنان بەلەڭ الدى ما، جىم-جىرت جەردەن ءبىر توپ جانۋار تاستان - تاسقا سەكىرىپ ەرە باستادى. ولاردىڭ اياعىنان دومالاعان تاستاردىڭ ءاربىرى بىرنەشە تاستى ىلەستىرىپ، قاسقىر تيگەن قويداي الدى-ارتىمىزدان، ۇستىمىزدەن جانتالاسا دۇرىلدەسە جارىسىپ ءوتىپ جاتتى. سول كەزدە ەشكى باسىن قورعاماق بولىپ، ىشقىنا سەكىرىپ بارىپ، قورىمنىڭ ۇستىنە ءتۇسىپ، لىپ بەرىپ ءجۇردى دە كەتتى. ماڭىراۋعا دا شاماسى كەلمەي قالدى. دومالاعان تاس بۇرىنعىدان دا كوبەيدى. مەنى جۇلىپ كەتەتىن قايسىسى ەكەن دەپ كۇتكەندەي، جول باستاپ جاتقان ەشكىمنەن اجىراعان سوڭ، ءموليىپ تۇردىم دا قالدىم.
پانالاۋعا تۇك جوق. قورىققانعا قوس كورىنىپ، ءتۇن بۇرىنعىدان دا بەتەر تۇنەرگەن سەكىلدەندى. لاق جاتىپ الىپ ماڭىراۋعا كىرىستى. ءتۇن، تار جول، بيىك قۇز، تەرەڭ شىڭ، تاسىعان سۋ، كوشكەن قورىم، دومالاعان تاس ورتاعا الىپ، دەم الۋعا شامانى كەلتىرمەۋگە اينالدى. ورگەن دىبىس ءبىزدىڭ بەت - الدىمىزعا قاراي اڭىرىپ - اڭىرىپ جۇرگەن تارىزدەندى. ويتكەنى، دومالاعان تاس توقتادى - اۋ دەپ اسا كۇدىكتەنبەي، جينالىپ ءجۇرىپ كەلە جاتقانىمدا، تاستىڭ جارىسى دا كوبەيىپ وتىردى. بۇل نە؟ لاقتىڭ ماڭىراعان داۋسىن ەستىپ تۇرىپ، تىك جەردەن تۇسە الماي، دىبىسىمىزبەن جارىسا كەلە جاتقان قاسقىردان باسقاعا لايىعى جوق. قاسقىر بولعاندا، بىرەۋ ەمەس، كوپ. ارينە، لاقپەن قاناعاتتانبايدى. قارسىلىق ەتۋگە تۇك دارمەن جوق. باسقا جاققا قاشۋعا جول جوق، جوعارى شىعا المايسىڭ، شىعا الساڭ، ولارعا جاقىندايسىڭ، تومەن تۇسسەڭ جان تۇرماق كۇلىڭ دە قالمايدى. كەيىن قايتۋعا ءتۇن ورتاسىنان اۋىپ كەتتى، تەگىستىككە تاڭ اتقانشا جەتە المايسىڭ. جەتكەنمەنەن تاسىعان سۋدىڭ جول بەرىپ جىبەرۋى ءمالىمسىز. ىلگەرى جۇرۋگە ءالى قانشا جەر قالعانى، جولىنىڭ قالاي ەكەنى، ار جاعىنان تەگىستىك تابىلا ما، جوق پا، يا جەتە الماي قاسقىرعا جەم، يا تاستان ۇشىپ كەتەم بە دەگەن ويلار بۇرىنعى قورقىنىشتى كۇشەيتتى. لاق نە ويلاعانى ماعان ءمالىمسىز، ءبىراق مەن ءجۇر دەمەسەم دە ىلەسۋدە. ارقانمەن جۇرگەن دارشىداي، جاندى شۇبەرەككە ءتۇيىپ، دىرىلدەپ، قالتىراپ ءجۇرىپ كەلەمىز. ءبىر جەرگە كەلگەندە تاسىر-تۇسىر جاقىنداپ، دومالاپ جارىسقان تاس كوبەيىپ كەتتى. جول تاۋسىلدى. الدىمىزدان ءتونىپ، قۇلاپ كەتەيىن دەپ تۇرعان قۇز كەزدەستى. تابانى كورىنبەيدى. سالبىراپ تۇرعان بىلەكتەي تومارمەن تۇسپەك بولدىم. تابانىم تيەر-تيمەس بولعاندا، تاستىڭ قاسىنا كەلىپ تۇرعان جەرىنەن ءۇزىلىپ كەتىپ، مانادان بەرى تاۋسىلماي كەلە جاتقان اساۋ وزەننىڭ قۇشاعىنا قاراي جول تارتتىم. ءوز ەركىممەن ەمەس، ىقتيارسىز تارتتىم. كىسى بويىنان ۇزىنىراق قۇپ-قۋ ارشانى قۇشاقتاي بارىپ، دولدانىپ، قاندى كوبىگىن شاشىپ جاتقان سارقىرامانىڭ جارتى شاقىرىمداي ار جاعىنا بارىپ جوق بولدىم. كوپ جەردەن، اعاشىممەن بىرگە ءبىر باتىپ، ءبىر بەتىنە شىعىپ، اعىسقا قاراي جونەلدىم.
تۇنىمەن قالجىراعان دەنە، ونىڭ ۇستىنە تۇنگى سۋىق ءجۇزۋ بىلمەيتىن، اعاشقا عانا جابىسىپ، جابىرقانىپ كەلە جاتقان جاندى قالجىراعاننىڭ ۇستىنە قالجىراتتى. اعاش العاشقى كەزدەگىدەي ەمەس، سۋ سوقتى بولىپ، اۋىرلاپ باتۋعا تاياندى. ەندى از جەرگە اققاندا، مەنى كوتەرىپ، بەتىنەن ءجۇزۋ بىلاي تۇرسىن، تۇبىنە تارتاتىنى سەزىلدى. سوندا دا باسقا ارەكەتىم بولماي، اعاشتى ولەردەگى قۇشاعىممەن قۇشتىم. بالتالاپ قولىمدى كەسىپ اجىراتپاسا، اجىراماستاي جابىستىم. باسقا قاراسار ەشكىمىم جوق، مىلقاۋ سۋ جالىنعاندى سەزبەيدى. مەڭىرەۋ تاۋ ودان وتكەن مەيىرىمسىز، مەلشيىپ، تۇنەرىپ، تابان قاقپاي قاراپ تۇر.
ءبىر جەردە دەلەڭدەپ سۋعا قۇلاعان، كولدەنەڭ جۋان قاراعايدىڭ، سۋعا سالبىراپ تۇرعان شىرشالارىنىڭ اراسىنان وتە بەرگەندە، اعاشتى قويا بەرە جارماستىم. ورلەپ شىعۋعا شاما كەلگەنمەن، ەستى جيناپ العانداي بولىپ، تومەن جاعىما قاراسام، كوبىگى كوككە شاپشىپ، دولدانىپ، اقىرىپ، سارىنى جەردى جارىپ جاتقان ارقان بويى سارقىراماعا مەنى الىپ كەلگەن اعاش جوق بولىپ، قۇلادى دا كەتتى. جوعارى ورلەۋگە قولىم تالىپ تۇرعان شاقتا، اعاشتى جاعالاپ مايمىلدار كەلىپ، مازاقتاۋعا اينالدى. قۇرى مازاقتاپ قويمادى، ءبىر كارى مايمىل قاجىرلانىپ، شىبىقتى سىلتەپ سىرتىمنان ۇرىپ، ەسەڭگىرەتتى. قول تالدى، جۇرەك قىسىلىپ، باس اينالدى. ەس اۋىتقىدى.
كوبىگىن شاشىپ، اشۋى تاسىپ ارقىراپ جاتقان سارقىرامانىڭ ءتۇرى، قالايدا مەنى كەلىپ، ەرىكسىز كەلەسىڭ، سەنى قۇشامىن دا جۇتامىن، قاندى كوبىگىمە ورايمىن دەپ سويلەپ تۇرعان تارىزدەندى. ءاربىر سار-سار ەتكەن دىبىسى «جۇتتىم - جۇتتىم» دەگەن ءسوز قۇساپ ەستىلەدى. ساناۋلى ساعات ەمەس، مينۋت تا ەمەس، سەكۋند قانا قالدى-اۋ دەپ تۇرعان شاقتا «مۇندا» دەگەن داۋىستى ەسىتتىم. باسقا ءسوزىن ۇعۋعا شاما قالمادى.
كوزىمدى اشىپ قاراسام، باسىم تاڭۋلى، ءتىلىمدى قيمىلداتسام، كۇرەك ءتىسىمنىڭ بىرەۋى تۇسكەن. ءبىر جاقتاعى ازۋ تىستەرىمنەن تۇك جوق. جان-جاعىما كوز جىبەرسەم، اعاش توسەكتىڭ ۇستىندە جەڭىل كيىممەن شەشىنبەي جاتىرمىن. ايتەۋىر، ءبىر جەردە كورگەن كىسىم، اتىن تابا المادىم، جاسى ون التى - ون جەتى شاماسىندا، ۇزىن قارا شاشىن ورمەي، تاراپ ارتىنا جايىپ جىبەرگەن، ۇستىندە ءىش كيىمدەرى عانا بار، اققۇبا ءبىر ايەل دوڭگەلەك قارا كوزىنەن جاسىن ءمولت-مولت اعىزىپ، وكسىگەننەن ەرنى ەلبىرەپ، تۇكىرىگىن جۇتىپ، ايانىشتى حالمەن تونە ءتۇسىپ وتىر. مەنىڭ ويانۋىما سەبەپ بولعان، بەتىمە تامعان، سونىڭ كوزىنىڭ جاسى ەكەن. مەنىڭ ويانۋىمدى تىلەپ وتىرعان بولسا دا، كوزىمە كوزى تۇسكەن سوڭ، كوزىنىڭ جاسىن ءسۇرتتى دە، توسەك الدىنداعى ورىندىق ۇستىندە تۇرعان البومدى اشىپ، قالتىراعان، قارلىققان ۇنمەن وقۋعا كىرىستى. تەرەزەدەن تۇسكەن كۇننىڭ ساۋلەسى ەداۋىر ۋاقىت بولعانىن سەزدىرسە دە، ول وعان نازارىن دا سالمادى. مەن تىڭداۋعا اينالدىم.
— ۇلۋ جىلى ەدى، — دەپ باستادى. — سەل ەل-جۇرتتان اجىراتتى، اينەش ەكى قىزىمەن ۇشەۋى، راقمان ايەلى، ورىن - ءبۇبى بالاسى، بەكق ۇلى بەس كۇننەن بەرى ىشۋگە قورەك جوق. كەشە راقمان ورتانشى بالاسى سەيدىماننىڭ ۇيىنە بارعاندا، سەيدىماننىڭ ايەلى — ءساتبۇبى «سەن اكەڭدى اسىرايتىن بولساڭ، مەن دە اكەمدى اكەلەم، ءسويتىپ، ەكى كۇن ىشەتىنىمىزدى ءبىر-اق كۇن ءىشىپ، وسىلاردىڭ كورىنە كىرەمىز» دەپ ۇرىسقان سوڭ، «قاراعىم، ولتىرسەڭ قولىڭنان ءولتىر، قارعا قۇزعىنعا جەم قىلماي، بەتىمدى جاسىرارسىڭ، قۇلىنىم ەدىڭ عوي، ىشتەن شىققان قۇلىنىم ەدىڭ عوي، تىلەگىم سەندەردىڭ الدىڭدا ءولۋ ەدى عوي» دەسە دە، ءبولىپ بەرەر قولىندا تۇگى بولماي، ۇيىندە بارىن بەرە الماي، بەرەيىن دەسە قاتىنىنان قورقىپ، ۇيدەن شىعارماي، بارىن الىپ قاتىنى كەتەتىنىنە كوزى جەتىپ، ول كەتسە اشتان ولەتىنىنە تاعى كوزى جەتىپ، «سەنىڭ تابانىڭا كىرگەن تىكەن مەنىڭ ماڭدايىما كىرسىن» دەگەن اكەسى راقماندى يتەرمەلەپ، «كەت» دەگەندە، سۇيرەتىلىپ، وكىرىپ جاتىپ العان سوڭ، وتتىڭ باسىندا جاتقان كوسەۋدى الىپ، ءۇستىن قانعا بوياعان بولاتىن. سودان ساندالىپ كەلىپ، ءقازىر ەسىن جيناپ، «قۇدايدان تىلەگەن بالاڭ سول بولسا، ودان دا ونى وسىرمەي ءپىسىرىپ جە» دەپ، قيمىلداۋعا شاماسى كەلمەي، ىڭىرشاعى اينالىپ وتىرسا دا، راقمان قانىنا قارايعان ەدى. سول كەزدە اينەش «كەشەگى قىزدىڭ ون ساۋساعىنان باسقا قالماپتى، مىناۋ ادام بولار دەيسىڭ بە» دەپ، جىم-جىرت جاتقان قىزىنا ءبىر قارادى دا، راقمانعا قارادى. «بالا دەگەن يت، تاماقتان وتسە جاراعانى ەمەس پە»، — دەدى راقمان. اينەش ەكى سوزگە كەلگەن جوق، جاتقان قىزدى بوربايىنان سۇيرەپ بارىپ، تومارعا موينىن ارتىپ قويىپ، بالتامەن ون شاقتى ۇرىپ، كەۋدەسىنەن باسىن اجىراتتى. بۇرىن سۇلىق جاتقان زەينەشتىڭ ءتورت جاسار دەنەسى جىبىر-جىبىر ەتىپ، اياق-قولدارىن بىرنەشە رەت سوزىپ - كەرىپ سەرپىدى دە، تىنىشتالدى. بالتامەن العاش ەكى-ۇش رەت ۇرعاندا، كوزىن الارتىپ، ءىشىن تارتىپ، ىشقىنىپ - ىشقىنىپ كەلىپ، ءبىر-اق رەت اششى داۋىس شىعاردى. قانىققان اينەش قوزى سويعانداي مۇشە - مۇشەلەپ قازانعا سالا باستادى دەگەن جەرگە كەلگەندە «باۋىرىم» دەپ مەنى قۇشاقتاي قۇلادى. مەن ورنىمنان تۇرىپ، سۋ بۇركىپ، ەسىن جيناتىپ وتىرعانىمدا، «مولودايا گۆاردياعا» سالىپ ايتىلعان توپتىڭ ءانى، مۋزىكانىڭ ءۇنى ەستىلدى. بۇل كەزدە ۇيدەگى اۋپىلدەك (گرومكوگوۆوريتەل) پارسىنىڭ پوحودنىي مارشىنا سالىپ تۇر ەدى. ءبىراق شاتتانعان كوپ مەنى دە ارتىنا ىلەستىردى.
كوپشىلىكپەن مەن دە ۇيگە كەلىپ، بۇدان بەس-التى كۇن بۇرىن جارعان بالاپاندارىن كورەيىن دەپ امانات قۇرعان تاۋىققا بارىپ قاراسام، ءبىر جىلان بالاپاننىڭ ورتاسىندا جاتىر. بالاپانداردى اياپ، جىلاندى الىپ تاستاماق بولىپ ۇمتىلعانىمدا، تاۋىق بالاپانىن قورعاپ كەلىپ، بەتىمە تەۋىپ جىبەرىپ، قان اعىزعانى عوي. تاۋىقتىڭ ءوشىن جىلاننان الماق بولىپ، اشۋمەن باسىنان ۇستاپ، لاقتىرماق بولعانىمدا، ول قۇرعىر جالاڭاش، جۇمساق قولىمدى شاققانى عوي. ويدا جوق جەردە ەكى جارا ءتۇسىرىپ الىپ، سول داقتىڭ جازىلۋىن كۇتىپ كەشىگىپ قالدىم. ماناعى بوي جازۋعا شىعارداعى وتىرعان جايىما ەندى كەلىپ وتىرمىن عوي.
مەكەسى، «باستان وتكەندى تولىق جاز، نە عىپ كەشىككەنىڭدى ايت» دەگەن سوڭ مىجىپ وتىرعانىم عوي. ەرىنبەيتىن كىسىگە ەرمەك بولارلىق جاعدايلار دا ءوتتى. ءبىراق، مەنىڭ ونى كاسىپ ەتپەيتىنىم وزىڭە بەلگىلى عوي، سوندىقتان بۇدان بىلاي مۇنداي ەتۋ تىلەكتى سەن قويماسسىڭ، مەن ورىنداماسپىن.
ەندى ۇزبەي حابارلاسىپ تۇرعانىمىز ءجون بولار. ايداردىڭ حاتىن كۇتۋدەمىن. ەكەۋىڭنەن كۇتەرىم تەڭ.
«قوش قولدارىڭدى قىستىم»، — دەپ، اتىن جازباستان «مەن عوي» دەي سالىپ، قاعازدىڭ بوس قالعان جەرىنە وسقىرتا «زەت» بەلگىسىن قويىپ، اياعىندا پ. س.- تى جازىپ، جۇگىرتە «قويدىم قۇرسىن، مىلجىڭداي بەرمەيىنشى، كەيىن جازارمىن» دەپ سيانى شاشىراتا، قالامىن سولدان وڭعا قاراي تارتىپتى.
You Might Also Like
-
ءبىز ءبارىمىز ءبىر اتادان تاراپ، ءار الۋان ايىرماشىلىققا يە بولعانبىز. ال قالاي پايدا بولعانى ەڭ ۇلكەن قۇپيا حالىق — پيگمەيلەر. ولار الەمنىڭ ەڭ كىشكەنتاي ادامدارى.
-
1925 جىلدىڭ شاماسىندا بۇكىل جارىق دۇنيەگە سۇيكىمدى قىزىق ءبىر تىرشىلىك يەسىنىڭ بەينەسى كەڭىنەن تارادى، — ول تىرشىلىك يەسى ءقازىر ۇمىت بولدى دەۋگە بولادى، ءبىراق ول كەزدە، ياعني ءۇش-تورت جىل قاتارى...
