InfoHub Logo

ورىس ادامدارىنىڭ اراسىنان بايقالعا تاپ قالىپ، ءتانتى بولىپ، ىستىق ىقىلاس ءسوزىن پروتوپوپ اۆۆاكۋم ايتىپ كەتكەن. داۋرياعا جەر اۋدارىلعاننان كەيىن، 1662 جىلدىڭ جازىندا «قايسار» پروتوپوپ كول-تەڭىزدىڭ شىعىس بەتىنەن باتىس بەتىنە قاراي وتەدى دە، بايقال تۋرالى بىلاي دەپ جازادى:

«ونىڭ قاسىندا اسقار تاۋلار، تۇنەرگەن جارتاستار بار جانە ولار اسپانمەن تالاسادى، مەن جيىرما مىڭ ۆەرست پە، الدە ودان كوپ پە، جەر ءجۇردىم، ءبىراق مۇنداي عاجايىپتى كورگەن ەمەن. ولاردىڭ توبەسىندە تەگىستىك پەن تاستاقتار، قاقپالار مەن ۇستىندار، تاس قورشاۋلار مەن قورالار بار — ءبارى دە قۇدايتاعالانىڭ قۇدىرەتىمەن جاسالعان. وندا جۋا مەن سارىمساق وسەدى، ءارقايسى رومان جۋاسىنان الدەقايدا ۇلكەن جانە تاتتىلىگى ءتىلدى ويادى. سول ارادا اللانىڭ شاراپاتىمەن ەنگەن كەندىرلەر جايقالادى، ال قورالاردا جۇپار ءيىستى، گۇل-شەشەكتى قىزىل شوپتەر وسەدى. قۇستار جىرتىلىپ-ايىرىلادى، اپپاق قاردان بولىپ، اققۋ-قازدار تەڭىز بەتىندە ءجۇزىپ جۇرەدى. وندا بەكىرە، تايمەن، سۇيرىك، تۇركە، اق ساحا سياقتى بالىقتىڭ نەشە تۇرلەرى ەرىپ جۇرەدى. سۋى تۇششى، نەرپا مەن قويانداردان اياق الىپ جۇرە المايسىڭ: مەزەڭدە تۇرعانىمدا شەتسىز-شەكسىز مۇحيت-تەڭىزدەن مۇندايدى كورگەن ەمەسپىن. ال بالىعى بىقىپ جاتادى: بەكىرە مەن تايمەنى سەمىز، مايلى كەلەدى — ولاردى تاباعا قۋىرۋعا بولمايدى، شىلقىعان مايعا اينالادى. ەلدىڭ جانى جاي تاۋىپ، قۇدايدى اۋزىنان تاستاماي، وعان مىڭ العىس ايتۋى ءۇشىن، وسىنىڭ ءبارىن حريستوس سو دۇنيەدە ادام يگىلىگىنە جاراتقان».

سول ارانىڭ بايىرعى تۇرعىندارى دا، كول جاعالاۋىنا XVII عاسىردا كەلگەن ورىستار دا، ساياحات-ساپارعا شىققان جاتجەرلىكتەر دە ونىڭ جەر ماڭدايىنا سىيمايتىن تاڭعاجايىپ سۇلۋلىعى مەن تىلسىم سىرىنا تاعزىم ەتىپ، بايقالدى «قاسيەتتى تەڭىز»، «قاسيەتتى كول»، «قاسيەتتى سۋ» دەپ اتاپ كەتكەن عاجايىپ كول، ەڭ الدىمەن سولاردىڭ بىرەۋلەرىنىڭ ميستيكالىق سەزىمدەرىن وياتقانىنا، ال ەكىنشىلەرىنىڭ ەستەتيكالىق جانە عىلىمي سەزىمدەرىن شەرتكەنىنە قاراماستان، جابايى جۇرت تا، ءوز زامانىندا كوزى اشىق، ءبىلىمدى سانالعان كىسىلەر دە بايقالعا جان-تانىمەن ءتانتى بولىپ، قالتقىسىز كوڭىلدەن باس ءيىپ، تابىنعان. بايقالدى كورگەن سايىن ادامدار ءارقاشاندا ابدىراپ ساسىپ قالادى ەكەن، ويتكەنى ول ادامنىڭ رۋحاني دا، ماتەريالدىق تا ۇعىم-تۇسىنىكتەرىنە سىيمايدى: بايقال، ءوزى ءتارىزدى ءبىر نارسە جاتادى-اۋ دەگەن جەردە جاتقان جوق، وسى ارادا نەمەسە كەز كەلگەن باسقا ءبىر جەردە بولاتىن دۇنيە ەمەس، ال ادەتتە «ەنجار» تابيعات كىسى جانىنا قالاي اسەر ەتەتىن بولسا، بايقال مۇلدە باسقاشا اسەر ەتەدى. بۇل «قۇداي جاساعان»، كىسى اقىلىنا سىيمايتىن وزگەشە دۇنيە.

ۋاقىت وتكەن سايىن بايقالدى ولشەپ-پىشىپ، مۇقياتتاپ زەرتتەگەن، بۇل ءۇشىن سوڭعى جىلدارى ءتىپتى تەرەڭ تۇڭعيىقتى تەكسەرەتىن اپپاراتتاردى دا قولدانعان. كولدىڭ كولەمى دە بەلگىلى بولدى، ەندى سوعان قاراپ، جۇرت سالىستىرا باستادى: ونى بىردە كاسپييمەن، بىردە تانگانيكامەن سالىستىرادى. پلانەتامىزداعى كۇللى اۋىزسۋدىڭ بەستەن ءبىرىن ول ءوز قاناسىنا قۇيىپ العانى ەسەپتەلىپ قويىلعان، ونىڭ شىققان تەگىن دە انىقتاپ، تۇسىندىرگەن، جانۋارلار مەن بالىقتىڭ، وسىمدىكتىڭ ەشبىر جەردە جوق تۇرلەرىنىڭ مۇندا پايدا بولعانىن، وسى ارادان سان مىڭ شاقىرىم قاشىقتا، دۇنيەنىڭ باسقا بولىكتەرىندە ءومىر سۇرەتىن حايۋاناتتاردىڭ كولگە قالاي دۋشار بولعانىن جورامالداپ بولجاعان. وسىناۋ تۇسىندىرمە مەن بولجامدار بىر-بىرىمەن ءوزارا ۇيلەسە دە بەرمەيدى. ونىڭ تىلسىم سىرى مەن جۇمباعىن وپ-وڭاي شەشە سالاتىنداي، بايقال اناۋ ايتقان قاراپايىم نارسە ەمەس، ءبىراق قانشا قيىن دەگەنمەن، ءوزىنىڭ زاتتىق مالىمەتتەرىنە سايكەس، ول بەت پەردەسى اشىلىپ، سيپاتتالعان الىپتار قاتارىندا، وزىنە لايىقتى قۇرمەتتى ورىنعا قويىلعان. ونىڭ بۇل ورىندا تۇراتىن سەبەبى... ول ءتىرى كەل، قولدان جاسالماعان، الەمدە ەش نارسەمەن تەڭەرۋگە كەلمەيتىن، ەش جەردە ەش نارسەمەن قايتالانبايتىن ايبارلى دا ايدىندى كول بايقال ءوزىنىڭ ەجەلگى ورنى مەن ومىر-تىرلىگىن كامىل بىلەدى.

ءيا، ونىڭ اجار-كوركىن شىنىندا نەمەن جانە قالاي سالىستىرۋعا بولادى؟ الەمدە بايقالدان وتكەن تاڭعاجايىپ سۇلۋ جەر جوق دەپ ايتا المايمىز عوي: ءبىزدىڭ ءارقايسىمىزعا ءوز مەكەنىمىز سۇلۋ دا سۇيكىمدى، ماسەلەنكي، الەۋتتەرگە ياكي ەسكيموستارعا ءوزىنىڭ تۋندراسى مەن مۇزدى ءشولى تابيعي سۇلۋلىق پەن بايلىقتىڭ ايشىقتى ءتاجى ەكەندىگى ءمالىم. ءبىز تۋعان كۇننەن باستاپ، ءوز وتانىمىزدىڭ اۋاسىن، ءتۇز-دامى مەن سۋرەتتەرىن بويىمىزعا سىڭىرەمىز، ولار ءبىزدىڭ مىنەز-قۇلقىمىزعا ىقپالىن تيگىزەدى جانە ەداۋىر دارەجەدە ءبىزدىڭ ومىر-تىرلىگىمىزگە ۇيتقى بولادى. سول سەبەپتى دە ولار بىزگە قىمبات تا قاستەرلى دەپ قويا سالۋ جەتكىلىكسىز، ءبىز — ولاردىڭ ءبىر بولەگىمىز جانە تابيعي ورتادان قۇرالعان بولەگىمىز: سول سەبەپتى دە ءبىزدىڭ كوڭىل كوكىرەگىمىزدە سونىڭ ەجەلگى جانە ماڭگىلىك ءۇنى سايراپ تۇرادى جانە سايراپ تۇرۋعا مىندەتتى دە. ەندەشە گرەنلانديا مۇزدارىن ساحارا شولىمەن، ءسىبىر تايگاسىن ورتا ورىس دالاسىمەن، ءتىپتى كاسپييدى بايقالمەن سالىستىرىپ، ولاردىڭ بىرەۋىن ارتىق دەۋدەن كىسى ەش ءمانپاعات تاپپايدى، ەڭ دۇرىسى — ولار جونىندەگى العان اسەرىڭدى ادەمىلەپ ايتىپ بەرۋ. بۇ جەرلەردىڭ ءبارى سۇلۋلىعىمەن سۇيكىمدى دە، تىرشىلىك تىرلىگىمەن — تاڭ قالىپ، تامسانارلىق. وسىنداي كەزدەرى كىسىنىڭ سالىستىرۋعا ءۇيىر كەلەتىن ءبىر سەبەبى، ءبىز كوبىنە-كوپ سول تابيعات سۋرەتتەرىنىڭ بىرەگەيلىگىن، كەزدەيسوق ەمەستىگىن، ونىڭ ومىر-تىرلىگىنىڭ اسا نازىك تە قاتەرلى ەكەندىگىن كورە دە، سەزە دە بىلمەيمىز.

دەگەنمەن، بىردە بولسا، بىرەگەي جاراتۋشى رەتىندە، تابيعات جارىقتىقتىڭ ەركەتوتاي سۇيىكتىلەرى بولادى، سولاردى جاراتۋ-جاساۋ كەزىندە ول بار ىنتا-ىقىلاسىن سوعان سالادى جانە ولاردى مۇقياتتاپ وڭدەپ-جوندەيدى دە، ولارعا وزگەشە ءبىر وكتەم بيلىك بەرەدى. بايكالدىڭ تاپ وسىنداي ەكەنىنە ەشبىر ءشۇبا جوق. ونى ءسىبىردىڭ ءىنجۋى دەپ تەگىن ايتپايدى. ءقازىر ءبىز ونىڭ بايلىعىن ايتپاي-اق قويالىق، ول ءوز الدىنا ءبىر حيكايا. بايقال ءوزىنىڭ وزگە دە قادىر-قاسيەتىمەن داڭقتى دا كيەلى — كەرەمەتتەي جاندى جاڭعىرتار كۇشىمەن، قازىرگى كوپ نارسە سياقتى، ءبىر كەزدە بولعان، سوسىن ءوتىپ كەتكەن رۋحىمەن ەمەس، ۋاقىت اعىنىنا، ءار ءتۇرلى وزگەرىستەرگە بوي بەرمەيتىن ناعىز قازىرگى رۋحىمەن، ەجەلگى ۇلىلىعى جانە ايرىقشا قۇدىرەتىمەن، تابيعي ەرىك-جىگەرىمەن، تارتىمدى سىناعىشتىق رۋحىمەن دانقتى دا كيەلى.

ماعان قوناققا كەلگەن جولداسىم ەكەۋمىزدىڭ بايقالدى اينالىپ وتەتىن ەسكى جولمەن تەڭىزىمىزدى جاعالاپ، ۇزاق ءجۇرىپ الىسقا شىعانداپ كەتكەنىمىز ءالى ەسىمدە، بۇل — وڭتۇستىك بايقالدىڭ ەڭ سۇلۋ، ەڭ جارقىن جەرلەرىنىڭ ءبىرى. بايقالداعى ەڭ بەرەكەلى-ريزىقتى، مامىراجاي مەزگىل — اۆگۋست ايى بولاتىن، بۇل كەزدە سۋ جىلىپ، تاۋ شوقىلارى قىزىل-جاسىل قۇلپىرىپ، گۇل-شەشەككە مالىنادى؛ ءتىپتى شاقا تاستىڭ ءوزى الۋان ءتۇرلى بوياۋىمەن جالىن اتىپ، جايناپ كەتەدى؛ ال جادىراعان كۇننەن ساياننىڭ الىس شىڭدارىنا جاڭادان جاۋعان قار جالتىلداپ، كوز قارىپ جاتادى، ولار سوناۋ قيان-قيىردا بولسا دا، كىسىگە الدەقايدا جاقىن جاتقانداي بولىپ كورىنەدى؛ بۇل كەزدەرى بايقال كول-كوسىر ەرىگەن مۇزارتتار سۋىن بويىنا كۇنىلگەرى ءسىڭىpiپ الىپ، توقمەيىل كەيىپپەن، جايباراقات تولىقسيدى دا، كۇزگى داۋىلدى كۇندەرگە ارناپ كۇش جينايدى؛ شاڭقىلداعان شاعالالار داۋسى ىرعاعىمەن جاعالاۋعا جاقىن كەلىپ، بالىقتار وينايدى؛ جول جيەگىنە قاراساڭ، اياق باسقان سايىن ءار ءتۇرلى جەمىس-جيدەكتەر: تاڭقۋراي، قاراقاتتىڭ قىزىلى مەن قاراسى، ىرعاي كەزدەسەدى... ال سوندا كۇن دە ەلجىرەپ تۇردى: ءۇپ ەتكەن جەل جوق، شۋاق، اۋا ءموپ-مولدىر، بايقال تاپ-تازا، مونتانسىپ-مۇلگىپ جاتىر، سوناۋ الىس ايدىننان ءار ءتۇرلى بوياۋىمەن جالت-جۇلت ەتىپ، تاستار كوز جاۋىن الادى، جول بويىنا بىردە تاۋ جاقتان تولىسىپ پىسكەن ءشوپتىڭ كۇڭسىگەن كەرمەك ءيىسى كەلسە، ەندى بىردە ابايلاماي تەڭىز جاقتان سالقىن سىز ءيىسى اڭقىپ كەتەدى.

مەنىڭ جولداسىم ارادا ءبىر ەكى ساعاتتاي وتكەن مەزگىلدە — تابيعات سۇلۋلىعىنىڭ بۇرىن ءوزى كورگەنى بىلاي تۇرسىن، ءتىپتى كوز الدىنا ەلەستەتىپ تە كورمەگەن، جويقىن ءبىر قايراتپەن سالتاناتتى جاز تويىن تويلاپ جاتقان ۇلان اسىر قۋانىشى جان-جاعىنان جامىراپ كەلىپ باس سالعاننان-اق، ەسى شىعىپ، جۋاسىپ قالدى. قايتالاپ ايتايىن، تابيعاتتىڭ كەمەلىنە كەلىپ، تولىسىپ-تولىقسىپ تۇرعان كەزى ەدى. وسى ايتىلعان سۋرەتكە سىلدىراپ كەلىپ، (سالتاناتتى كۇمىس سىڭعىر كۇيىمەن دەپ ايتقىڭ كەلەدى) بايقالعا قۇياتىن تاۋ وزەكتەرىن قوسىڭىزشى، ءبىز ەكەۋمىز سولاردىڭ سۋىنان تاتىپ كورمەكشى بولىپ جانە ولاردىڭ قانداي قۇپيا سىرمەن، قالتقىسىز دا جانقيار كوڭىلىمەن انا-سۋ قۇشاعىنا بارىپ ەنىپ، ماڭگى تىنىشتىق تاباتىنىڭ باقىلاپ، بايقاماقشى بولىپ، تالاي رەت تومەن تۇستىك تە؛ بۇعان تاعى دا تابيعاتتىڭ ءوز قولىنان شىققانداي بولىپ كورىنەتىن، زور ىسمەرلىكپەن مەيلىنشە مۇقيات جاسالعان، سانسىز توننەلدەردى قوسىڭىزشى، وسىنداي توننەلدەر سانى مۇندا جول شاقىرىمدارى سانىنان ءسال-اق كەم شىعار، ال ەندى سول ۇڭگىرلەر ۇستىندە، كەيدە سان-سالتاناتپەن قاتۋلانىپ تۇرعان، كەيدە ەمىن-ەركىن ويناپ ءجۇرىپ، سول كۇيىندە ىعى-جىعى قاتىپ قالعان ءتارىزدى بولىپ كورىنەتىن، ەڭسەلى سەڭگىر تاستاردى ايتساڭشى.

ادامنىڭ اسەر الۋىنا ارنالعان ىشكى سارايىن مەنىڭ جولداسىم كوپ ۇزاماي-اق شۇپىلدەتىپ تولتىردى دا، ودان ءارى تاڭىرقاپ، تاڭداي قاعۋعا دا، تامسانىپ، ءتانتى بولۋعا دا، ال-دارمەنى جەتپەي، ۇندەمەي قالدى. ال مەن ءسوزىمدى ساباقتاي بەردىم. مەن وعان ستۋدەنت كەزىمدە العاش رەت بايقالعا كەلگەنىمدە، سۋىنىڭ مولدىرلىگىنە الدانىپ قالىپ، قايىقتا وتىرىپ، قولىممەن كول تۇبىندەگى تاستى الماق بولعانىمدى، ال كەيىن سونى ولشەگەندە تەرەڭدىگى ءتورت مەتردەن اسقانىن ايتىپ بەردىم. جولداسىم بۇل جايتكە دە بەيتاراپ قارادى. مۇنى كوڭىلىمە الدىم دا، بايكال ءتۇبىن كەيدە قىرىق مەتر تەرەڭدىكتەن دە كورۋگە بولادى دەدىم،— شاماسى، ءبىراز قوسىڭقىراپ جىبەرسەم كەرەك — ءوزى كۇن سايىن ماشيناسىمەن جاناي جۇرەتىن موسكۆا وزەنىندە وسىنداي نارسە ۇدايى بولىپ جاتاتىنداي-اق، ول بۇنى دا بايقامادى. مەن وعان نە بولعانىن وسىدان كەيىن عانا اڭعاردىم: ەگەر مەن وعان — ءبىز بايقالدىڭ ەكى ءجۇز-ۇش ءجۇز مەتر تەرەڭىندە جاتقان ەكى تيىندىق باقىرعا قاراپ، ونىڭ جاسالعان جىلىن وقىپ بىلەمىز—دەسەم دە، ول تاپ قازىرگىسىنەن ارتىق تاڭ قالماس ەدى. ونىڭ كورگەنىنەن العان اسەرى باسىنان اسىپ جاتىر ەدى.

ءالى ەسىمدە، ونى سول كۇنى قايران قالدىرعان نەرپا بولدى. ادەتتە نەرپا جاعالاۋعا جاقىن كەلمەيدى، ال سوندا ول تىلەگەنگە — سۇراعان بولىپ، يەك استىنداعى سۋدا ويناپ جاتىر ەكەن، مەن ونى كورە سالىسىمەن، جولداسىما ايتىپ ەدىم، ول كەنەت قاتتى قىشقىرىپ جىبەردى دە، قولىن جايىپ، ىسقىرىپ، يت سياقتاندىرىپ، نەرپانى وزىنە شاقىرا باستادى. ارينە، نەرپا جالما-جان سۋعا سۇڭگىپ جوق بولدى دا، جولداسىم اۋزىن اشىپ، اڭىرىپ، ءۇن-تۇنسىز تۇرىپ قالدى، ءسويتىپ ول بۇ جولى كوپكە دەيىن ءتىل قاتپادى.

بىلاي العاندا ايتۋعا تۇرمايتىن بۇل ەستەلىكتى كەلتىرىپ وتىرعان سەبەبىم، جولداسىمنىڭ بايقالدان ۇيىنە قايتىپ بارعاننان كەيىن، كوپ ۇزاماي ماعان تاڭداي قاعىپ، ءتانتى بولا جازعان ۇزاق حاتىنان بىرەر ءسوزدى مىسال رەتىندە العىم كەلدى. «كۇشىمە كۇش قوسىلدى — بۇل انىق، مۇنداي جايت بۇرىن دا بولعان،— دەپ جازادى ول.— ءبىراق مەنىڭ رۋحىم تاسىدى، بۇل — بايقالدىڭ اسەرى. مەن ءقازىر كوپ ءىستى تىندىرا الاتىنىمدى سەزەمىن جانە نەنى ىستەپ، نەنى ىستەمەۋ كەرەك ەكەنىن ايىرا الاتىن سەكىلدىمىن. ءبىزدىڭ ماڭدايىمىزعا بايقالدى بەرگەن تابيعاتتان اينالدىم! مەن ەرتەڭگىلىك تۇرامىن، بايقال اتاي جاتقان، سەندەر جاققا قاراپ، تاعزىم ەتەمىن دە، تاۋ قوپاراتىنداي بولىپ، ىسكە كىرىسەمىن...»

مەن ونى كامىل تۇسىنەمىن.

ال ول، مەنىڭ جولداسىم، بايقالدىڭ تيتىمدەي ءبىر پۇشپاعىن عانا كوردى جانە ويى اينالاداعى بار دۇنيە تامىلجىعان تىنىشتىق پەن جادىراعان كۇنگە العىس-ريزاشىلىعىن جاۋدىراتىن جايدارمان جاز مەزگىلىندە كوردى. تاپ وسىنداي كۇنى كۇلىمدەپ، اۋاسى ءۇپ ەتپەي، ماۋجىراپ تۇرعان كەزدەرى، ەشبىر سەبەپ-سالدارسىز-اق، سوناۋ تەرەڭ تۇڭعيىعىنان جانارتاۋ اتقىلاعانداي-اق، بايقالدىڭ بۋىرقانىپ-بۇرسانىپ سالا بەرەتىن تەنتەك مىنەزىن ول، ارينە، بىلمەيدى. سوعان قاراپ تۇرىپ، ءوز كوزىنە ءوزىن سەنبەيسىڭ: مۇلگىگەن تىنىشتىق، جەلسىز تىمىق كۇن جانە كۇركىرەي تولقىعان سۋ — بۇل قارا داۋىل تەڭىزدى ساپىرىپ جاتقان ايماقتان، ونداعان شاقىرىمنان جەتكەن اساۋ تولقىندار اعىنى عوي باياعى.

ول، مەنىڭ جولداسىم، سارما، قولتىق، بارگۋزين سارناي جونەلگەن كەزدەرى ونىڭ وتىندە تۇرىپ كورگەن جوق. وزەن القاپتارىنان الاپات ءبىر كۇشپەن ەسىرىكتەنە سوعىپ، بايقال تولقىندارىن كەيدە ءتورت-التى مەترگە دەيىن كوتەرىپ، تەڭىز بەتىندەگى جۇرتتى تالاي بالەگە ۇرىندىراتىن جەلدەردى وسىلاي اتايدى. الگى اندە ايتىلاتىنداي-اق، بايقال بالىقشىسى: «ەي، بارگۋزين، ايدا اساۋ تولقىندى»—دەپ ەشقاشان دا سۇرامايدى.

ول تەرىستىك بايقالدىڭ سول جاراتىلعان كۇيىندە ساقتالىپ قالعان، سۇستى دا سالقىن سۇلۋلىعىن كورگەن جوق، سول ارادا، باعى زاماننىڭ تاپ-تازا ءمولدىر سۋى ۇستىندە، شۇعىلالى ماڭگىلىكتىڭ سان-سالتاناتپەن، جومارت پەيىلىمەن قۇدىرەت-بيلىگىن جۇرگىزىپ تۇراتىنى سونداي، وسىناۋ تابيعات ورتاسىندا كىسى ۋاقىتتى، ادام ءىسىنىڭ ولشەم-مولشەرىن سەزىنۋدەن ايرىلىپ قالادى. ءبىراق سوڭعى جىلدارى، ايتىپ-ايتپاي نە كەرەك، ادام شىركىن بۇل ارادا دا بەكەر وتكەن ۋاقىت ەسەسىن قايتارماق، بولىپ، ءوزىنىڭ ۇيرەنشىكتى مانەرىمەن، سول تابيعاتتىڭ سالاۋاتتى سالتاناتىن دا، ماڭگىلىگى مەن تىنىم-تىنىشتىعىن دا، سۇلۋ كوركىن دە كۇزەپ، بۇزا باستادى.

جولداسىم پەسچانايا—قۇمقايران قولتىعىندا بولعان جوق، ول اراداعى شۋاقتى كۇندەر اتاقتى وڭتۇستىك كۋرورتتارىنان الدەقايدا كوپ، ال ول چيۆىركۋي شىعاناعىنا بارىپ، سۋىنا تۇسە المادى، مۇنىڭ سۋى جاز كۇندەرىندە قاراتەڭىز سۋىنان دا جىلى كەلەدى.

ول قىستاعى بايقالدى مۇلدە بىلمەيدى، قىستىگۇنى ىزعىرىق جەل جالاپ تاستاعان ءموپ-مولدىر مۇزدىڭ جۇپ-جۇقا بولىپ كورىنەتىنى سونداي، ۇلكەيتكىش اينەك استىنداعى سەكىلدى، ونىڭ استىندا سۋ جىبىرلاپ اعىپ جاتادى، ونى باسىپ جۇرە بەرۋگە جۇرەگى داۋالامايدى، ال شىنداپ كەلگەندە اياعىڭنىڭ استىندا قالىڭدىعى ءبىر مەترلىك نەمەسە ودان دا كوبىرەك مۇز ساۋىت جاتادى؛ كوكتەم قارساڭىندا بايقال بۇلكىلدەپ، قوزعالىپ، وسىناۋ كوك قۇرىش مۇز كوبەسىن قالاي قاقىراتىپ، كۇتىرلەتە بۇزىپ، ءتۇپسىز تەرەڭ جارىقتارىن ىرسيتا اشىپ جىبەرىپ، اتتىعا دا، جاياۋعا دا جول بەرمەيتىنىن، سودان كەيىن قايتادان جىمداسىپ قابىسىپ، بۇرىنعى جارىقتار ۇستىنە دۇڭكيتىپ-دۇڭكيتىپ، كوگىلدىر مۇز-توبەلەردى ءۇيىپ قوياتىنىن جولداسىم، البەتتە، كورگەن دە، ەستىگەن دە جوق.

ول مۇنداعى قيال-عاجايىپ ەرتەگىلەر الەمىنە دە دۋشار بولا المادى: كول بەتىندە كەيدە ساعان قاراي اق جەلكەنىن جايىپ جىبەرىپ، جالتىلداپ جەلقايىق زىمىpaپ كەلە جاتادى. كەيدە ورتا عاسىردىڭ تاڭعاجايىپ ءبىر قامال-سارايى اۋادا قالقىپ تۇرىپ قالادى دا، سوسىن ىڭعايلى ءبىر جەرگە قونۋعا بەيىمدەلىپ، جايىمەن باياۋ قالىقتاپ تومەندەي باستايدى، ال ەندى بىردە اق ايدىندا بىر-بىرىمەن قاناتتاسا تۇتاسىپ، تاكاپپار باستارىن كوككە كوتەرىپ، اققۋلار توبى ىڭ-شىڭسىز ءجۇزىپ، ساعان مۇلدە جاقىنداپ تاياپ كەلەدى... بۇل — بايقال ۇستىندەگى ساعىمدار، وسى ارانىڭ ۇيرەنشىكتى قۇبىلىسى، ولارمەن بايلانىستى نەبىر قىزىق اڭىزدار مەن حيسسالار بار.

ول، مەنىڭ جولداسىم، كوپ نارسەنى كورگەن دە، ەستىگەن دە، باسىنان وتكەرگەن دە جوق، ەڭ دۇرىسى، ەشتەڭەنى دە كورمەدى، ەستىمەدى، باسىنان وتكەرمەدى دەسە دە بولعانداي. بايقالدىڭ قاسىندا تۇراتىن ءبىزدىڭ ءوزىمىز ونى جاقسى بىلەمىز دەپ ماقتانا المايمىز، ويتكەنى كولدى اقىرىنا دەيىن تولىق ءبىلۋ، ونى ءتۇسىنۋ مۇمكىن ەمەس — قانشا ايتقانمەن، بايقالدىڭ اتى بايقال. ول ءاماندا ءار ءتۇرلى جانە ءوز ەزىن ومىردە قايتالامايدى، كوز اشىپ، جۇمعان سايىن ونىڭ بوياۋى، ءتۇر-تۇسى، راي-رەڭى، اۋاسى مەن قيمىل-قوزعالىسى، رۋحى وزگەرىپ، قۇبىلىپ تۇرادى. و، بايقالدىڭ رۋحى-ارۋاعى — ول وزىنشە ءومىر سۇرەتىن وزگەشە بىردەڭە، ول كىسىنى كونە اڭىزدارعا ەرىكسىز سەندىرەدى دە، كەيبىر جەرلەردە ادام ويىنا كەلگەنىن ىستەۋگە قانشالىقتى ەركى بار ەكەنىن ميستيكالىق قاۋىپپەن اقىلعا سالىپ، تولعانىپ كورۋگە شاقىرادى.

دەگەنمەن دە مەنىڭ جولداسىم بايقالدا از ۋاقىت قانا بولىپ، بولار-بولماس بىردەڭەلەردى كورسە دە، كول سىرىن تۇسىنبەگەنمەن، ونىڭ نە ەكەنىن كادىمگىدەي سەزىنىپ كەتتى. مۇنداي كەزدەرى كىسى سەزىمى ءبىزدىڭ وزىمىزگە، ءبىزدىڭ ءبىر نارسەنىڭ رۋحاني ءمانىن-دانىن بويىمىزعا ءسىڭىرىپ الۋعا قابىلەتىمىز جەتە مە، جەتپەي مە، مىنە، سوعان بايلانىستى.

بايقال ءوزىنىڭ ۇلىلىعىمەن، كولەمىمەن ادامدى باسىپ تاستاۋعا ءتيىس سياقتى بولىپ كورىنەدى — ونداعى بار نارسە ءىرى، كەڭ دە دارقان جانە جۇمباق بولىپ كەلەدى، ال بۇعان كەرىسىنشە، ول ادامدى رۋحتاندىرىپ، كوتەرە تۇسەدى. ماڭگىلىك پەن ءمىنسىز سۇلۋلىق اياسىندا، وسىناۋ سيقىرلى ۇعىمداردىڭ تىلسىم سىرى ساعان دا جەتىپ، عاجاپ ءبىر قۇدىرەتتىڭ تىنىسى سەنى دە جەلپىپ، جاھانداعى بارشا تىرشىلىكتىڭ كيەلى قۇپياسىنىڭ ءبىر مىسقالى ساعان دا دارىعانداي-اق، كىسى بايقالعا بارعاندا اسا سيرەك كەزدەسەتىن سەزىمگە، وزىنە قانات ءبىتىپ، توبەسى كوككە جەتكەندەي ءبىر اسقاق سەزىمگە بولەنەدى. وسىناۋ جاعالاۋدا تۇرىپ، وسى ءبىر شيپالى اۋامەن تىنىستاپ، قاسيەتتى سۋدى ىشۋىڭمەن-اق سەن كوزگە ءتۇسىپ، ەرەكشەلەنەسىڭ. كۇللى ەسىل-دەرتىڭمەن تابيعاتپەن ەتەنە ارالاسىپ، ونىڭ جۇرەكجاردى سىرىنا قانىعا باستادىم-ay دەگەن ءبىر سەزىم ەندى سەندە باسقا ەشبىر جەردە دە پايدا بولمايدى: سەن جۇپار اۋاعا ماس بولىپ، باسىڭ شىر اينالىپ، وسىناۋ ايدىن ۇستىمەن زۋلاپ ۇشا جونەلەسىڭ؛ سوسىن ەل كوزى كورمەگەن، ءبىزدىڭ ءوڭىمىز تۇگىل تۇسىمىزگە دە ەنبەگەن گۇلستان جايلاردا بولاسىڭ؛ و جاقتان كەۋدەڭدەگى ءۇمىت وتى مازداپ: سوناۋ الدىمىزدا جەر جانناتى — جەرۇيىق بار،— دەگەن سەنىممەن قايتا ورالاسىڭ...

بايقالدىڭ ءبىزدىڭ جان-جۇرەگىمىزدى، وي-سانامىزدى تازارتىپ، جىگەرلەندىرىپ، شابىتتاندىرىپ وتىراتىن ارەكەت-اسەرىن ايتساڭشى!.. ونى ەسەپتەۋگە دە، قولمەن ۇستاعانداي بەلگىلەپ قويۋعا دا بولمايدى، ونى تاعى دا تەك ىشپەن سەزىپ قانا قويۋ كەرەك، ءبىراق بىزگە ونىڭ وسىناۋ دۇنيەدە بار بولعانىنىڭ ءوزى جەتىپ جاتىر.

ءبىر كۇنى سەيىل-سەرۋەننەن قايتىپ كەلگەننەن كەيىن، ل. ن. تولستوي بىلاي دەپ جازىپتى:

«وسىناۋ تاڭعاجايىپ تابيعات اراسىندا جۇرگەن ادام كوڭىلىندە اشۋ-ىزا، وشتەسۋ نەمەسە ءوزى تەكتەستەردى قىرىپ-جويۋعا قۇشتارلىق سەزىمى شىنىمەن-اق ساقتالىپ قالا ما ەكەن؟ وسىناۋ سۇلۋلىق پەن قايرىمدىلىقتىڭ قاينار كوزى تابيعاتپەن ۇشىراسقاندا ادام جۇرەگىندەگى قايرىمسىز قاتالدىقتىڭ ءبارى عايىپ بولۋعا ءتيىس سياقتى بولىپ كورىنەدى؟»

ءوزىمىز ءومىر ءسۇرىپ جاتقان جەرگە، ونىڭ ريزىق-بەرەكەسىنە قادىم زاماننان بەرى، ماڭگى ساي كەلمەيتىنىمىز — ءبىزدىڭ بويىمىزعا سىڭگەن ەسكى دەرتىمىز.

تابيعاتتىڭ ءوزىن دەربەس الساق، ول ءارقاشاندا قاسيەتتى، ونى تەك ادام عانا قاسيەتسىز ەتە الادى. ءبىزدىڭ ءوزىمىزدى، قازىرگى مورالدىق حال-اقۋالىمىز ايقىندالاتىن، ازىرگە اقىلعا سىيىمدى، كوڭىلگە قونىمدى مولشەردە كادىمگىدەي-اق ۇستاپ كەلە جاتقان دا جانە ءبىزدىڭ اقىل ەسىمىز بەن يگى ىستەرىمىزدى دەمەپ-جەبەپ جۇرگەن دە سول تابيعات ەمەس پە ەكەن، كىم بىلگەن؟ ولگەندەر مەن ءالى دە تۋماعان نارەستەلەردىڭ جانىمەن بىزگە دەيىنگى بولعان جانە بىزدەن كەيىن كەلەتىندەردىڭ دە جان-رۋحىمەن ءوزىمىزدىڭ كوڭىل-كوزىمىزگە كۇن دەمەي، ءتۇن دەمەي، جالىنىپ-جالبارىنىپ تا، ۇمىتتەنىپ ساقتاندىرىپ تا قاراپ تۇراتىن قامقورشىمىز سول تابيعات جارىقتىق ەمەس پە؟! جانە ءبىز ءبارىمىز سونى ەستىمەي ءجۇرمىز بە؟ ءبىر كەزدەرى بايقال جاعاسىنداعى ەۆەنكى، قاجەتىنە جاراتاتىن قايىڭدى قىرىقپاي تۇرىپ، ۇزاق ۋاقىت ءوز كىناسىن مويىنداپ، وبالىنا قالاتىن بولعاندىقتان دا، سول اعاشتان كەشىرىم سۇرايدى ەكەن. ءقازىر ءبىز مۇلدە باسقا جان بولىپ كەتتىك. دەگەنمەن دە، ءبىز، وسىدان ەكى ءجۇز نەمەسە ءۇش ءجۇز جىل بۇرىنعى سياقتى، قايىڭعا ەمەس، بايقال اتامىزدىڭ وزىنە كەزەلگەن ەنجار قولدى ۇستاپ قالۋعا ال-دارمەنىمىزدىڭ جەتكەنىنىڭ ءوزى، بىزگە تابيعات دارىتقان، ونىڭ ىشىندە سو كول دارىتقان نارسەنى سونىڭ وزىنە ەسەلەپ قايتارا الاتىن حالدە بولعاندىعىمىزدىڭ ارقاسى ەمەس پە ەكەن؟.. ادامگەرشىلىك تىرلىكتىڭ ماڭگى جۇيە-جورالعىسى بويىنشا —جاقسىلىققا —جاقسىلىق، مەيىرىمگە— مەيىرىم ەمەس پە...

---