جۇلدىزدىڭ پلانەتالىق جۇيەسى
شىمكەنت اگرارلىق كوللەدجىنىڭ تك9-162 توبىنىڭ ستۋدەنتى ۆاكاسوۆا نەسىبەلى
عىلىمي جەتەكشىسى - جاقىپ س.د.
جوسپار
ءى. كىرىسپە
1.1.كۇن جۇيەسىنىڭ باستى ەرەكشەلىكتەرى
ءىى. نەگىزگى ءبولىم
2.1. جۇلدىزدىڭ پلانەتالىق جۇيەسى.
2.2. جەر توبىنىڭ پلانەتالارى.
2.3. الىپ پلانەتالار.
ءىىى. قورىتىندى
3.1 پلانەتالار تۋرالى قىزىقتى مالىمەتتەر.
كۇن جۇيەسىنىڭ باستى ەرەكشەلىكتەرى
ءبىزدىڭ قۇس جولى اتتى، سپيرال تارىزدەس گالاكتيكامىز شامامەن 150 ملرد جۇلدىزدان قۇرالعان، ونىڭ ءوزىنىڭ يادروسى مەن بىرنەشە سپيرال تارىزدەس تارماقتارى بار. ونىڭ مولشەرى 100 مىڭ جارىق جىلىنا تەڭ. ءبىزدىڭ گالاكتيكامىزداعى جۇلدىزداردىڭ باسىم كوپشىلىگى قالىڭدىعى 1500 جارىق جىلىنداي بولاتىن الىپ “ديسكىنىڭ” ىشىندە شوعىرلانعان. قازىرگى كەزدە ءبىزدىڭ گالاكتيكامىز كوسموس كەڭىستىگىندە سەكۋندىنا 550 كم جىلدامدىقپەن قوزعالىپ كەلە جاتىر. ونىڭ ەكى سەرىگى — ۇلكەن جانە كىشى ماگەللان بۇلتتارى بار. گالاكتيكانىڭ ديامەترى ەكۆاتور بويىنشا 3•08•1013 شاقىرىمعا تەڭ. گالاكتيكا جۇلدىزدارى يادرونى اينالاتىن قوزعالىسى كۇردەلى بولادى جانە بۇل قوزعالىس باسقا قاتتى جانە سۇيىق زاتتاردىڭ قوزعالىسىنان مۇلدەم بولەك. جۇلدىزداردىڭ اينالۋ پەريودى ولاردىڭ ماسساسىنا جانە گالاكتيكالىق ورتالىقتان ورنالاسۋ قاشىقتىعىنا بايلانىستى ءارتۇرلى بولادى. گالاكتيكاداعى زاتتار نەگىزىنەن اتومدىق كۇيدە بولىپ، ونىڭ 99% سۋتەگى قۇرايدى. گالاكتيكانىڭ يادروسى كولدەنەڭىنەن شامامەن 30 جارىق جىلىنا تەڭ. وسى يادرو سۋتەگىنىڭ نەگىزگى قاينار كوزى بولىپ سانالادى. ءبىزدىڭ كۇن جۇيەمىز گالاكتيكانىڭ شەتىندە، ياعني ونىڭ يادروسىنان 30 جارىق جىلى قاشىقتىقتىعىندا ورنالاسقان. ەڭ جاقىن جۇلدىزدارمەن سالىستىرعاندا كۇن ليرا شوقجۇلدىزىنا قاراي 20 كم/سەك جىلدامدىقپەن قوزعالىپ كەلەدى. سونىمەن قاتار كۇن ءوزىنىڭ كورشىلەرىمەن بىرگە گالاكتيكا كەڭىستىگىندە اققۋ شوقجۇلدىزىنا قاراي 250 كم/سەك جىلدامدىقپەن اينالىپ كەلەدى. كۇن گالاكتيكانىڭ ورتالىعىن 180 ملن جىلدا اينالىپ شىعادى. ياعني ءبىر گالاكتيكالىق جىل شامامەن 180-190 ملن جىلعا تەڭ. كۇنگە ەڭ جاقىن جۇلدىزدار – سەنتاۆردىڭ الفاسى (پروكسيما) جانە سيريۋس.
كۇن – قاتتى قىزعان (بەتكى تەمپەراتۋراسى – 6000س)، پلازمالىق شار (تىعىزدىعى 1،4 گ/م3). ونىڭ لاۋلاعان وت پەن پروتۋبەرانەستەر ورنالاسقان ءتاجى بار. كۇننىڭ ساۋلە شىعارۋىنىڭ – كۇننىڭ بەلسەندىلىگىنىڭ – 11 جىلدىق سيكلى بار. كۇننىڭ بەلسەندىلىگىنىڭ ەڭ جوعارعى شەگىندە ونىڭ بەتىندە ەرەكشە كوپ داق بايقالادى.العاش رەت تەرمويادرولىق رەاكسيالاردىڭ ءجۇرىپ وتۋىنە قاجەتتى تەمپەراتۋرانى تەوريالىق تۇردە ارتۋر ەددينگتون ەسەپتەپ شىعارعان. نەمىس فيزيگى گانس بەتە (1967 جىلى نوبەل سىيلىعىن العان) كۇندە جۇرەتىن سۋتەگىمەن گەلييدىڭ تەرمويادرولىق سينتەزىنىڭ رەاكسياسىن ەسەپتەپ شىعاردى.كۇن جۇيەسى مەن جۇلدىزداردىڭ پايدا بولۋى جايلى كەز-كەلگەن پروبلەما نەمەسە گيپوتەزانىڭ نەگىزىندە، عالامنىڭ ءۇش فۋندامەنتالدىق ەرەكشەلىگى بار: بىرىنشىدەن عالامداعى زاتتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى سۋتەگىدەن (75%)، گەلييدەن (25%) جانە باسقا دا حيميالىق ەلەمەنتتەردىڭ ازعانتاي بولىكتەرىنەن قۇرالعان؛ ەكىنشىدەن عالامنىڭ كەزكەلگەن نۇكتەسىندە جۇلدىزارالىق گاز جانە شاڭ بار؛ ۇشىنشىدەن عالامدا بارلىق زاتتار اينالمالى جانە تۋربۋلەنتتى قوزعالىستا (گالاكتيكانىڭ فورماسى سپيرال تارىزدەس، جۇلدىزدار اينالۋدا، پلانەتالار كۇندى اينالادى جانە ت.ب.). سونداي اق بىزگە كۇن جۇيەسىنىڭ جاسى 5 ملرد جىلعا تەڭ ەكەندىگىن بىلەمىز. بۇل ماعلۇمات بىزگە عالامنىڭ ءوزىمىز ورنالاسقان بولىگىنىڭ تاريحىن ەلەستەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.
كۇن جۇيەسىنىڭ پايدا بولۋى جونىندە بىرنەشە گيپوتەزالار بار. وتكەن عاسىردا وسىنداي گيپوتەزانى ي.كانت ۇسىندى. بۇل گيپوتەزانى پ. لاپلاس قولدادى. جاقىن ارادا عانا ۆ.فەسەنكوۆ پەن و. ءشميدتىڭ جاڭا گيپوتەزالارى پايدا بولدى. بۇل گيپوتەزالاردىڭ باسقا گيپوتەزالارداڭ ايىرماشىلىعى، ولارعا سايكەس پلانەتالار باستاپقى ىستىق كومپونەنتتەردەن ەمەس، سۋىق كۇيدەگى زاتتاردان تۇزىلگەن. شۆەد استروفيزيگى ح.الۆەن ۇسىنىپ، كەيىن ف.حويل جەتىلدىرگەن كۇن جۇيەسىنىڭ پايدا بولۋى گيپوتەزاسىنىڭ ەلەكتروماگنيتتىك ۆاريانتى قازىرگى تاڭدا كەڭ تارالعان.جۇلدىزداردىڭ پايدا بولۋ ءۇردىسى گالاكتيكادا ۇزدىكسىز جۇرەدى. كەزكەلگەن ۋاقىتتا گاز بەن شاڭ، تۋربۋلەنتتىك كۇشتەردىڭ اسەرىنەن گراۆيتاسيالىق يادرولار – پروتوجۇلدىزداردىڭ ەلەمەنتەرىنە ۇنەمى قوسىلىپ جاتادى. پايدا بولعان گلوبۋلا پروتوجۇلدىز باسىنان باستاپ گراۆيتاسيالىق يادرولاردان قالعان اينالمالى قوزعالىسقا يە بولادى. گلوبۋلا ۇلكەيە بەرە اقىرىندا ىستىق بولعاندىعى سونشالىق، ونىڭ ىشىندە اتومدىق سينتەزدىڭ رەاكسيالارى وتە باستايدى.
قىزۋدىڭ بەلگىلى ءبىر شەگىنە جەتكەن كەزدە گلوبۋلا ءوزىنىڭ قابىعىنا اينالعان، قالعان زاتتى جارىپ، جان – جاققا شاشىراتىپ تاستايدى. گلوبۋلانىڭ سىعىلۋى ونىڭ ماسساسىنا پراپورسيونالدى تۇردە ۇلعايادى. اقىرىندا ول اتومدار وزدەرىنىڭ ەلەكترون قابىقشالارىن جوعالتاتىن تەمپەراتۋراعا دا جەتەدى. 15 ملن گرادۋستىق تەمپەراتۋرادا يادرولىق سينتەز رەاكسيالارى باستالادى.سۋتەگى يادرولارى وراسان زور ەنەرگيا بولە وتىرىپ، گەليي يادرولارىن تۇزەدى. اعىلشىن استروفيزيگى ا. ەددينگتوننىڭ انىقتاعانداي، ءبىزدىڭ كۇنىمىز وسى يادرولىق رەاكسيالار جۇرەتىن تەرمويادرولىق قازان بولىپ تابىلادى. ونىڭ يادروسىنىڭ تەمپەراتۋراسى 15 ملن گرادۋس، ال بەتىنىڭ تەمپەراتۋراسى 60000س-گە تەڭ. ەدينگتون كۇندى قۇرايتىن گازدىڭ تۇراقتى تەپە- تەڭدىگىن ءتۇسىندىردى. ونىڭ تۇسىندىرمەسى بويىنشا تارتىلىس كۇشى گازداردىڭ سىعىلۋىن تۋدىرادى، ال سىعىلۋعا گازداردىڭ قىسىمى كەرى اسەر ەتەدى. ا.ەددينگتون، بۇدان باسقا رادياسيالىق قىسىمنىڭ جۇلدىزداردىڭ ىشىندە بار ەكەندىگىن ەسكەردى، ال ساۋلە شىعارۋ جۇلدىزدىڭ ىشىندە ينتەنسيۆتى جۇرەتىن بولعاندىقتان، رادياسيالىق قىسىم دا ەلەۋلى بولۋى ءتيىس.
بۇل جەردە گەلييدى كۇل رەتىندە قالسا، سۋتەگى قانشا ۋاقىت جانۋى مۇمكىن دەگەن سۇراق پايدا بولادى. جۇلدىزدىڭ ماسساسىنا بايلانىستى بۇل ءۇردىس ۇزاق نەمەسە جىلدام بولۋى مۇمكىن. ماسسالارى كۇننىڭ ماسساسىنداي جۇلدىزداردا سۋتەگى ميللياردتاعان جىلدار بويى جانۋى مۇمكىن. ءبىراق سۋتەگىنىڭ قورى شەكسىز ەمەس، ولار قاشان دا بولسىن تاۋسىلادى. بۇل جاعدايدا گالاكتيكاداعى سۋتەگىنىڭ قورى تاۋسىلعاننان كەيىن 100 ملن گرادۋس تەمپەراتۋرادا گەليي جانا باستايدى دەپ جورامالدانىپ وتىر. ەندىگى كۇل وتتەگى مەن كومىرتەگى بولادى. وتتەگى مەن كومىرتەگى جانۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ كۇننىڭ ماسساسى جەتكىلىكسىز. ءبىراق وسى كەزگە دەيىن دە كۇندە ەلەۋلى پروسەستەر وتەدى.
گەليي سۋتەگىدەن اۋىر، سوندىقتان ول جانىپ بىتكەن سوڭ ورتالىقتا جينالىپ قالادى. ەندى سۋتەگى قابىقتىڭ ىشىندە جانادى. ال ورتالىقتا قالعان گەلييلىك شار، قىزعان سايىن ۇلكەيە باستايدى. ونىڭ تەمپەراتۋراسى دا كوتەرىلە باستايدى. ءبىزدىڭ كۇنڭىڭ كولەمى ۇلكەيە باستايدى. بۇل قۇبىلىس بۇكىل كۇن جۇيەسىن كاتاستروفالىق پروسەستەرگە الىپ كەلەدى. مىسالعا، جەردە پوليار مۇزدىقتارى ەرىپ، مۇحيتتار بۋلانىپ، پلانەتانى قالىڭ تۇمان قاپتاپ، وندا ۇزدىكسىز جاڭبىر جاۋادى. گەلييلىك ءورت ونى قورشاعان سۋتەگىلىك قابىقشانى جارىپ، ناتيجەسىندە بۇكىل پلانەتالىق جۇيەگە تارالىپ، كوپتەگەن پلانەتالاردىڭ اتموسفەراسىن جۇلىپ كەتىپ، ولاردى ورتەپ جىبەرەدى.بۇدان سوڭ يادرولىق پەش سونەدى. ءبىراق كۇن گەلييلىك جارىلىستا جويىلمايدى. جارىلىستىڭ ىقپالى كۇن بەتىنە جەتكەنشە ونىڭ سىرتقى قابىقشاسى سۋىي باستايدى. گەليي وسىدان كەيىن قايتا جينالىپ، جوعارىدا كورسەتىلگەن رەاكسيا قايتا باستالادى. ىشكى قاباتتارداعى تەمپەراتۋرا ءوسىپ، سىرتقى قاباتتارداعى تەمپەراتۋرا تومەندەيدى. اقىرىندا اتومدار تۇزىلۋگە قاجەتتى جاعدايلار تۋىپ، فوتونداردىڭ اعىنى باستالادى.كوپ مولشەردە جىلۋ بولىنۋمەن قاتار جۇرەتىن بۇل ءۇردىس بەلگىلى ءبىر شەككە جەتكەندە، كۇننىڭ قابىقشاسى كەڭىستىككە شاشىراپ كەتەدى، ياعني كۇن جارىلادى. سىرتقى قابىعىنان ايرىلعان كۇن اق كارليككە اينالىپ، تىپ – تىنىش بىرنەشە ميليونداعان جىلدارعا سوزىلعان تىرشىلىگىن جالعاستىرا بەرەدى.
ەگەر كۇننىڭ ماسساسى ۇلكەن بولعاندا سۋتەگىنىڭ جانۋ پروسەسى باسقا حيميالىق ەلەمەنتتەردىڭ، مىسالى، نەون، ماگنيي، كرەمنيي، فوسفور، كۇكىرت، نيكەل، ت.ب. تۇزىلگەنگە دەيىن جۇرە بەرەر ەدى. بۇل ەلەمەنتتەردىڭ بارلىعى بىر-بىرىنە كيگىزىلگەن ماترەشكالار سەكىلدى جاناتىن ەدى، مىسالى، ماگنيي – نەوندىق قابىقتا، فوسفور — كرەمنييلىك قابىقتا جانە ت.ب. ءبىراق، تەمىرگە جەتكەندە بۇل پروسەس توقتايدى. سەبەبى، تەمىر جانبايدى. ءبىراق قىسىم مەن تەمپەراتۋرا جوعارىلاعاندىعى سونشالىق، ەڭ سوڭىندا ەلەكتروندار مەن پروتوندار بىر-بىرىمەن قىسىلىسىپ، ناتيجەسىندە تەك نەيتروندار عانا قالاتىن جاعدايعا جەتەدى.ولاردىڭ الاتىن ورنى از بولاتىندىقتان جۇلدىزداردىڭ ورتالىق وزەگى ودان ارى سىعىلادى، سونىمەن قاتار قوسىمشا ەنەرگيا بولەدى، بۇل ەنەرگيانىڭ اسەرىنەن سىعىلۋ پروسەسى تەزدەتىلە تۇسەدى. ناتيجەسىندە كوپتەگەن نەيترينولار پايدا بولادى، بۇل ءالسىز بولشەكتەر جۇيەدەن تەز ارادا سىرتقا شىعىپ كەتەدى. جۇلدىزداردىڭ ورتالىق بولىگىندە ەنەرگيا جەتپەگەندىكتەن سىعىلۋ قايتادان كۇشەيەدى. نەيترينولاردىڭ اعىنى ۇلعايادى، ءبىراق ولار ەندى جۇلدىزداردان ءبولىنىپ شىعىپ كەتە المايدى، سەبەبى سىرتقى قاباتتار وزدەرىنىڭ تىعىزدىقتارىن ۇلعايتادى. ءبىزدىڭ كۇن مەن پلانەتالار اسا جاڭا جۇلدىزدىڭ جارىلىسىنان كەيىن ەۆوليۋسيالاعان دەپ سانالادى. گلوبۋلا پروتوجۇلدىزىمەن بىرگە پروتوپلانەتالىق “بۇلت” پايدا بولا باستايدى، بۇل بۇلتتىڭ جازىقتىعى جۇلدىزدىڭ اينالىسىنىڭ وسىنە پەرپەنديكۋليارلى بولادى. كۇن سيستەماسى 9 پلانەتادان تۇرادى: مەركۋريي، ۆەنەرا، جەر، مارس، يۋپيتەر، ساتۋرن، ۋران، نەپتۋن، پلۋتون. اتالعان پلانەتالاردىڭ بارلىعى ءبىر باعىتتا، ءبىر جازىقتىقتا (پلۋتوننان باسقاسى)، دوڭگەلەك تارىزدەس وربيتالارى بويىمەن اينالا قوزعالادى. كۇن سيستەماسىنىڭ ورتالىق نۇكتەسىنەن ونىڭ شەتىنە دەيىنگى قاشىقتىق (پلۋتونعا دەيىن) 5،5 جارىق ساعاتىنا تەڭ. كۇننەن جەرگە دەيىنگى قاشىقتىق 149 ملن شاقىرىمعا تەڭ، بۇل قاشىقتىق ونىڭ 107 ديامەترىنە تەڭ.كىشكەنە پلانەتالاردا پلانەتالار سەرىكتەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگىندەگىدەي اتموسفەرا جوق، ويتكەنى ولاردا گازداردى ۇستاپ تۇراتىن تارتىلىس كۇشتەرى جەتكىلىكسىز. ۆەنەرانىڭ اتموسفەراسىندا كومىرقىشقىل گازى باسىم، ال يۋپيتەردىڭ اتموسفەراسىندا اممياك كوپ. ايدا جانە مارستا ۆۋلكاندىق جولمەن پايدا بولعان كراتەرلەر بار.
ۇلكەن پلانەتالاردىڭ — يۋپيتەر، ساتۋرن، ۋران مەن نەپتۋننىڭ قۇرامى ەڭ العاشقى تۇماندىقتا بولعان قۇبىلىستاردى جاقسى كورسەتەدى. ولاردىڭ قۇرامى جالپى عالامنىڭ قۇرامىنا وتە جاقىن. ىشكى كىشىگىرىم، ياعني مەركۋريي، ۆەنەرا، جەر مەن مارس سەكىلدى پلانەتالاردا اۋىر ەلەمەنتتەر كوپ، ال گەليي، نەون سياقتى گازدار از مولشەردە، سەبەبى پلانەتالاردىڭ گراۆيتاسيالىق كۇشى ءالسىز بولعاندىقتان گازدى ۇستاپ تۇرا الماي، ولار ۇشىپ كەتكەن.يۋپيتەردىڭ ديامەترى شامامەن 144 000 كم. بۇل جەردىڭ ديامەترىنەن 12 ەسە كوپ، ال ماسساسى جەردىڭ ماسساسىنان 300 ەسە كوپ. ءبىراق يۋپيتەردەگى زاتتاردىڭ تىعىزدىعى بولەك. ول جەڭىل زاتتاردان – سۋتەگى مەن گەلييدىڭ قوسپاسىنان، سونداي – اق مەتان، اممياك، كۇكىرتتى گازدار مەن باسقا دا حيميالىق ەلەمەنتتەردەن قۇرالعان باسقا دا قوسىلىستاردان تۇرادى. يۋپيتەردىڭ بەتىندەگى تارتىلىس كۇشى جەرمەن سالىستىرعاندا ەكى جارىم ەسە كوپ، سوندىقتان جوعارعى قاباتتارداعى قىسىم يۋپيتەردىڭ قابىقشاسىن سىعىپ، پلانەتانىڭ ىشندەگى زاتتاردىڭ تىعىزدىعى جوعارىلايدى.
عىلىمدا بۇل پلانەتانىڭ قۇرىلىمى گازدى — سۇيىقتى ەكەندىگى بەلگىلى. ونىڭ سەنترىندە عانا تاس تارىزدەس يادرو بولۋى مۇمكىن. ول سۋتەگىمەن قورشالعان، ول اسا زور قىسىمنىڭ اسەرىنەن ەلەكتر توگى مەن جىلۋدى وتكىزەتىن مەتالدىق قاتتى دەنەگە اينالعان. يۋپيتەردە كۇن سياقتى گازدى-شاڭدى تۇماننان پايدا بولعان. بۇل تۇجىرىمدى ولاردىڭ حيميالىق قۇرامى دالەلدەيدى. ءبىراق ونىڭ ماسساسى تەرمويادرولىق رەاكسيالار ءجۇرۋى ءۇشىن جەتكىلىكسىز، ايتپەسە ءبىزدىڭ پلانەتالىق جۇيەمىزدە قوسارلانعان جۇلدىز بولىپ، بۇل جاعدايدىڭ جەردە تىرشىلىك پايدا بولۋىنا قالاي اسەر ەتەتىنى بەلگىسىز ەدى. جۇلدىز بولماسا دا يۋپيتەر سپەكتردە ينفراقىزىل ساۋلەلەردى شىعارىپ وتىرادى. پلانەتانىڭ تەمپەراتۋراسى ورتالىعىنا قاراي جىلجىعان سايىن جوعارىلاپ، ەڭ ورتالىق نۇكتەسىندە بىرنەشە مىڭداعان گرادۋسقا جەتەدى. جوعارى تەمپەراتۋرالار اسەرىنەن پلانەتانىڭ قابىقشاسىندا كونۆەكتيۆتى قوزعالىستار ءتۇزىلىپ، ەكۆاتورعا پاراللەل گوريزونتالدى سىزىقتار پايدا بولادى. يۋپيتەردەگى ماگنيت ءورىسى كۇننەن بولىنگەن ساۋلەلەردى ۇستاپ، تەك قانا تىرشىلىككە ەمەس، ەلەكتروندى قۇرالدارعا دا اسا ءقاۋىپتى زاريادتالعان بولشەكتەردىڭ اعىنىن تۋعىزادى. “ۆويادجەر” اتتى اۆتوماتتى زوند، پوليارلىق شۋعىلالار مەن يۋپيتەر اتموسفەراسىنداعى كوز شاعىلىستاناتىن نايزاعاي جارقىلدارىن، سونداي اق 400 كم/ساع جىلدامدىقپەن جويقىن سوققان داۋىلداردى باقىلاعان. بۇنىمەن قاتار يۋپيتەردىڭ سەرىكتەرى دە انىقتالعان. ولاردىڭ بىرىندە – يودا، سەرىكتىڭ قابىعىنىڭ اكتيۆتىلىگى جايلى تۇجىرىم جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن سەگىز ۆۋلكان تابىلعان.
جۇلىزداردىڭ پلانەتالىق جۇيەسى
جۇلدىزداردىڭ پايدا بولۋى جانە ولاردىڭ ەۆوليۋسياسى جونىندە جۇلدىز ەۆوليۋسياسى تۋرالى تەوريا جاساۋعا قاجەت باقىلاۋ ناتيجەسىنىڭ دالەلدەرى جەتكىلىكتى. وكىنىشكە وراي جۇلدىزدىڭ پلانەتالىق جۇيەسى، ونىڭ پايدا بولۋى جانە ەۆوديۋسياسى جونىندە جوعارىداعىداي سەنىممەن ايتا الامىز. ءحۇى عاسىردا دجوردانو برۋنونىڭ ۇيعارىمى بويىنشا جۇلدىزدار كۇن سياقتى پلانەتالار توبىمەن قورشالعان، ول پلانەتالار ۇزدىكسىز پايدا بولادى، ءومىر سۇرەدى جانە ولەدى. ءبىراق ءبىز تىكەلەي كۇن جۇيەسىندەگى پلانەتالاردى عانا زەرتتەي الامىز. سوڭعى ون جىلدا جۇلدىزدار مىڭنان 100-دەن استام پلانەتالار جۇيەسى اشىلدى. باقىلاۋ قۇرالدارىنىڭ كومەگىمەن جۇلدىزداردىڭ پلانەتالىق جۇيەلەرىن ىزدەپ تابۋدىڭ ەكى ۇلكەن قيىنشىلىعى بار. بىرىنشىدەن پلانەتانىڭ ماسساسى، ورتالىق جۇلدىزدىڭ ماسساسىنان الدەقايدا كىشى، ەكىنشىدەن ونىڭ جارقىراۋى ورتالىق جۇلدىزدىڭ جارقىراۋىنا قاراعاندا ەسكەرۋسىز.
ەگەر بىزگە جاقىن جۇلدىز ماڭىندا فيزيكالىق سيپاتتاماسى يۋپيتەر پلانەتاسىنا ۇقساس پلانەتا بولسا، وندا ونىڭ كورىنەرلىك جۇلدىزدىق شاماسى +23m بولىپ جانە ودان دوعانىڭ 4و قاشىقتىعىندا ورنالاسار ەدى.
پلانەتالاردىڭ گراۆيتاسيالىق كۇشىنىڭ ورتالىق جۇلدىزدىڭ ارەكەتىن باقىلاۋ ارقىلى پلانەتالار جۇيەسىن ىزدەۋ الدەقايدا ۇتىمدى. پلانەتا جۇيەسى ماسساسىنىڭ 99%-ى ورتالىق جۇلدىزعا ءتيىستى بولسا دا (مىسالى كۇن جۇيەسىندەگى ءتارىزدى)، ونىڭ ماسسالار سەنترى جۇلدىزدىڭ سەنترىنە سايكەس كەلمەيدى جانە ونىڭ اۋىتقۋىن جەردەن بىرنەشە جىل بويى باقىلاۋلار ناتيجەسىندە وسى جۇلدىزداردىڭ ءبىرى – “بارناردانىڭ ۇشىپ بارا جاتقان جۇلدىزىنىڭ” (وزىندىك قوزعالىسى جىلىندا دوعانىڭ 10،27و-ىن قۇرايدى، قاشىقتىعى 6 جارىق جىلىنا تەڭ) كەڭىستىكتەگى وزىنە ءتان تراەكتوريالاردان شىن مانىندە دە پەريودتى تۇردە اۋىتقىپ وتىراتىنى بايقالدى. وسى اۋىتقۋلار ارقىلى جۇلدىزدىڭ كۇڭگىرت سەرىكتەرىنىڭ مە-رى انىقتالدى. ول ماسسالار (ۆان دە كالەپ بويىنشا) 0،0058 جانە 0،0030 كۇن ماسساسىنا تەڭ. پلانەتالار جۇيەسىن سپەكتروسكوپيالىق ادىسپەن ىزدەۋدىڭ بولاشاعى زور. 1983 جىلى ۆەگا جۇلدىزى (قاشىقتىعى 26 جارىق جىلى) 60 مكم-مك ينفراقىزىل دياپازوندا 10 ەسە ارتىق، ال 100 مكم-دە 20 ەسە ارتىق ەەنرگيا شىعاراتىنى بەلگىلى بولدى. سالقىن دەنەلەردەن تۇراتىن وسىنداي دوڭگەلەكتەر باسقا دا كەيبىر جۇلدىزداردان تابىلدى. باسقا جۇلدىزداردىڭ ماڭىندا دا پلانەتالىق جۇيەلەر بەر. جەرگە ۇقساس پلانەتانى اشۋ بولاشاقتىڭ ءىسى.
كۇن جۇيەسى. كۇن جۇيەسىنىڭ پايدا بولۋىن تابيعي جولمەن تۇسىندىرۋگە تىرىسۋ ارەكەتى ءحۇىى عاسىردا باستالدى. ءحۇىىى عاسىردا فيلوسوف ي.كانت پەن ماتەماتيك پ.لاپلاس كۇن جۇيەسىنىڭ پايدا بولۋىنىڭ ۇيلەسىمدى تەورياسىن قۇردى. ءبىراق ول تەوريا وكىنىشكە وراي، كوپتەگەن باقىلاۋ دەرەكتەرىن تۇسىندىرمەدى.
كۇن جۇيەسىنىڭ دە وسىنداي كەزەڭدەردى باسىنان وتكىزگەنى ىقتيمال. اسا جاڭا جۇلدىزدار جارىلعاننان كەيىن، اۋىر ەلەمەنتتەر بۇكىل الەمگە شاشىلىپ كەتەدى دە جاڭا جۇلدىزداردى قۇرايتىن ماتەريالعا اينالادى. ونداي جارىلىس جاقىن جاتقان گاز بەن توزاڭنىڭ وزگەرۋىنە، وسىلايشا كۇننىڭ پايدا بولۋىنا اسەر ەتكەن. اسا جاڭا جۇلدىز جارىلعاننان كەيىن، سوققى تاسقىنى گراۆيتاسيا زاڭى بويىنشا بۇلتتى سياقتى دا سەنتر قىزىپ، جانا باستايدى. ءسويتىپ، كۇن پايدا بولادى. كۇن ماگنيت ءورىسى ارقىلى ءوزىن قورشاعان زاتتارمەن بايلانىسىن ساقتادى. كۇن ماگنيت ءورىسى ارقىلى ءوزىن قورشاعان ورتاعا دوڭگەلەك تۇرىندە قوزعالىس مومەنتىنىڭ بارلىق شاماسىن بەرە الادى. دوڭگەلەكتەردەن پلانەتالار پايدا بولادى. كۇندى قورشاعان پلانەتالارعا دەيىنگى بۇلتتاردا كەزدەسەتىن بولشەكتەر مەن سالقىن دەنەلەردىڭ بىرىگۋى ناتيجەسىندە پلانەتا تۇزىلەدى. ونىڭ ۇستىنە كۇننىڭ ساۋلە شىعارۋىنداعى ىستىق جەل كۇننىڭ ماڭىنان جەڭىل ۇشاتىن زاتتاردى الا كەتەدى. زاتتاردىڭ بىر-بىرىنە جابىسۋىنىڭ ناتيجەسىندە كۇننىڭ جانىنان كىشكەنە تىعىز كرەمنييلىك پلانەتالار، ال مارس وربيتاسىنان ءارى قاراي سۋتەگى مەن گەلييدەن تۇراتىن الىپ پلانەتالار پايدا بولادى.
جەر توبىنىڭ پلانەتالارى
كۇن جۇيەسىندەگى پلانەتالار وزدەرىنىڭ فيزيكالىق قاسيەتتەرىنە قاراي ەكى توپقا بولىنەدى – جەر توبىنداعى پلانەتالار جانە الىپ پلانەتالار. جەر توبىنداعى پلانەتالارعا: مەركۋريي، شولپان، جەر، مارس، پلۋتون دا جاتادى. جەر توبىنىڭ پلانەتالارى، نەگىزىنەن تابيعي تۇزدار مەن تەمىردەن تۇرادى. جەر توبىنداعى پلانەتالاردىڭ اتموسفەرالارى وتە كۇردەلى ەۆوليۋسيانى باستارىنان وتكىزدى: بىرتىندەپ جانە اپاتتى تۇردە گازسىزدانۋ (ۆۋلكاندار)، باسياپقى اككرەسيا (ءبولىنىپ شىعۋ، ءوسۋ) پەريودىندا ءار ءتۇرلى بولىنۋلەر، ءبىرىنشى پلانەتالىق تۇماندىقتاردان گازداردى قارماپ الۋ. جەر توبىنداعى پلانەتالاردا سەرىكتەر از (مەركۋريي مەن شولپاندا ولار ءتىپتى جوق، مارستا – ەكى كىشكەنە سەرىك، جەردە – بىرەۋ). فيزيكالىق سيپاتتامالار بويىنشا بۇل توپتاعى پلانەتالارعا الىستاعى پلۋتون دا جاتاتىن بولار.
مەركۋريي. مەركۋرييدىڭ بەتىندە وعان قۇلاعان مەتەوريتتەردىڭ سالدارىنان شۇڭقىرلار پايدا بولعان (ءتۇرلى-تۇستى قوسىمشاداعى). ونىڭ ەڭ ۇلكەنى كالوريس دەپ اتالادى. ديامەترى 1300 كم بولاتىن وسى ۇلكەن شۇڭقىردىڭ بۇيىرلەرىندە مەتەوريتتىڭ سوقتىعىسۋ كۇشىنەن تاۋ ۇيىندىلەرى پايدا بولعان. مەركۋرييدىڭ كۇنگە جاقىن ورنالاسۋى ونى باقىلاۋعا كەدەرگى كەلتىرەدى. اسپان اياسىندا ونىڭ كۇننە ەڭ الىس كەتۋ بۇرىشى 290. سوندىقتان ول كۇن شىعار الدىندا (ەرتەڭگى كورىنۋى) نەمەسە كەشكە كۇن باتقاندا (كەشكى كورىنۋى) كورىنەدى. مەركۋريي وربيتاسىنىڭ ەكليپتيكاعا كولبەۋلىگى ۇلكەن بولعاندىقتان ونى ءار ۋاقىتتا كورۋ مۇمكىن ەمەس. پلانەتا قۇرالسىز كوزگە انىق كورىنەدى. ەڭ جاقسى كورىنۋ پەريودىنداعى جىلتىرۋى –1m-گە تەڭ. مەركۋرييدىڭ ماگنيت ءورىسى جەردىكىنەن 100 ەسە ءالسىز. پلانەتانىڭ شامامەن تورتتەن ءۇش بولىگىن قۇرايتىن يادروسى تەمىردەن تۇرادى. مەركۋرييدىڭ ديامەترى جەردەن 3 ەسە، ماسساسى 20 ەسە از، ال تىعىزدىعى جەردىڭ تىعىزدىعىمەن شامالاس (5،43 گ/سم3). مەركۋريي يۋپيتەر مەن ساتۋرننىڭ كەيبىر سەرىكتەرىنەن كىشى. پلانەتا سفەرا تۇرىنە يە. مەركۋرييدىڭ سەرىكتەرى جوق. ەگەر ولار بولعان جاعدايدا دا پلانەتانىڭ العاشقى پايدا بولۋى كەزىندە پلانەتانىڭ بەتىنە قۇلاعان بولۋى كەرەك.
شولپان پلانەتاسى. شولپاندى جەردىڭ «ءسىڭلىسى» دەپ تە اتايدى، ويتكەنى ولاردىڭ ماسسالارى جانە ولشەمدەرى شامالاس. شولپان ءوزىنىڭ كۇندى اينالا قوزعالىسىنا كەرى باعىتتا جانە جەرگە قاراعاندا 243 ەسە باياۋ قوزعالاتىنىمەن باسقا پلانەتالاردان وزگەشەلەنەدى. جاس مەركۋريي مەن شولپان ءوز وستەرىنەن 10 ساعات پەريودپەن اينالعان بولاتىن. بۇل پلانەتالاردىڭ دەنەلەرى الىس داۋىردە (ماتيا) قاتىپ قالعانداي اسەر قالدىرادى. ەگەر شولپاندا ماگنيت ءورىسى بولسا، ول وتە ءالسىز، ونىڭ پوليارلىعى جەردەگى سياقتى عانا. شولپاننىڭ ماسساسى جەر ماسساسىنىڭ 0،815 بولىگىن قۇرايدى، تىعىزدىعى 3،24 گ/سم3-قا تەڭ. شولپاننىڭ وربيتاسىن دوڭگەلەك دەۋگە بولادى، ونىڭ ەكسەنتريستيتىلىگى 0،0068-گە تەڭ. شولپان كۇن جۇيەسىندەگى جەرگە ەڭ جاقىن پلانەتا، وعان دەيىنگى قاشىقتىق 40-تان 259 ملن كيلومەترگە دەيىن وزگەرەدى. شولپان پلانەتاسىنىڭ سەرىكتەرى جوق. اتموسفەراسى، نەگىزىنەن، كومىر قىشقىل گازىنان تۇرادى جانە تىعىزدىعى جەردەگىدەن توقسان ەسە ارتىق. پلانەتانىڭ بەتىندەگى اتموسفەرالىق قىسىمدى جەر بەتىندەگى مۇحيتتىڭ ءبىر كيلومەتر تەرەڭدىگىندەگى قىسىمىمەن سالىستىرۋعا بولادى. پلانەتانى ۇنەمى تىعىز بۇلتتار جاۋىپ تۇرادى دا، پلانەتادا «پارنيكتى ەففەكت» بايقالادى. كۇننىڭ جارىق ساۋلەلەرى قايتا ساۋلەلەنىپ، جىلۋ ساۋلەلەرىن شىعارادى. «ماگەللان» زوندى شولپاندا ۆۋلكاندار تاپتى. ولاردان بولىنەتىن قوس توتىقتى كۇكىرت تىعىز قىزعىلت-سارى بۇلت قۇرايدى. 50-100 كم بيىكتىكتە ودان كۇكىرت قىشقىلى نەمەسە تۇز قىشقىلى تامشىلارىنان تۇراتىن جاڭبىر جاۋۋى مۇمكىن. شولپاننىڭ بەتىندە تاۋلار، ۆۋلكاندار (ادەتتەگىدەي ەمەس، دوڭگەلەك ءپىشىندى كەلەدى)، اڭعارلار بار. جالپى العاندا ، بۇل جەر توبىنداعى پلانەتالار ىشىندەگى ەڭ ءبىر تەگىستەۋ پلانەتا.
جەر پلانەتاسى. مەركۋريي مەن شولپاننان كەيىنگى تۇرعان ءبىزدىڭ كوگىلدىر پلانەتا جەر. جەردىڭ گيدروسفەراسى جىلۋدى ساقتايدى. جەردىڭ ىشكى قۇرىلىسى وتە كۇردەلى. قاتتى پلانەتالار اراسىنان جەر ەڭ اكتيۆتى بولىپ ەسەپتەلەدى. بەتكى قاباتى ۇنەمى وزگەرىستەرگە ۇشىراپ تۇرادى. جەر زالاليننىڭ تەورياسى بويىنشا جەردىڭ سۇيىق جانە قاتتى يادروسى انىقتالادى. جەردىڭ ماگنيت ءورىسى وتە كۇشتى. ونىڭ ماگنيت ءوسىنىڭ ءوز كىندىگىنەن اينالۋ وسىنە كولبەۋلىگى 11و، 5و بۇرىش جاسايدى. جەر كوكشىل كوگىلدىر، اي قىزعىلت سارى ءتۇستى. اي جەرگە تەك ءبىر جاق بەتىمەن كورىنەدى. ايدىڭ جەردى اينالىپ شىعۋ ۋاقىتى ونىڭ ءوز وسىمەن اينالىپ شىعۋ ۋاقىتىنا تەڭ. مەركۋرييدەگى ءتارىزدى ايدا دا اتموسفەرا جوق.
مارس پلانەتاسى. «قىزىل جۇلدىز» پلانەتاسى جەردەن الدە قايدا كىشى. ول، ءبىر جاعىنان، مەركۋريي مەن ايدىڭ اراسىنداعى، ەكىنشى جاعىنان، جەر مەن شولپاننىڭ اراسىنداعى ارالىق پلانەتا ءتارىزدى، ونىڭ اتموسفەراسىنىڭ تىعىزدىعى جەر اتموسفەراسىنىڭ تىعىزدىعىنان 10 ەسە از. مارستىڭ اتموسفەراسى شولپانداعى ءتارىزدى كومىر قىشقىل گازىنان تۇرادى. مارس پلانەتاسىنىڭ ەكى سەرىگى بار. ولار ولشەمدەرى شاعىن، شامامەن 20 كم بولاتىن فوبوس جانە دەيموس.مارس كۇن جۇيەسىندەگى جەردەن ادام بالاسىنىڭ وندا دەتىلگەن جەردەگىدەي تىرشىلىك بار دەگەن ۇمىتپەن قاراپ، ەرەكشە قىزىعۋشىلىق تۋدىرعان ءبىرىنشى پلانەتا. ءحىح عاسىردا نەگىزگى پىكىرتالاستار مەن ايتىستار تۋدىرعان مارستان باسقا بىردە-بىر پلانەتا بولعان ەمەس. قازىرگى كەزدە مارستا وسىمدىكتەر مەن ورگانيكالىق ءومىردىڭ بار بولۋى جونىندە تالاس ءجۇرىپ جاتىر. ءححى عاسىردا بۇل پىكىرتالاستىڭ جۇمباعى ازايعان جوق.
پلۋتون. ەندى جەر توبىنداعى پلۋتون پلانەتاسىن، ونىڭ سەرىگى حاروندى قاراستىرامىز. بۇل كۇن جۇيەسىندەگى ەڭ سالقىن ەڭ كىشكەنە پلانەتا. ونىڭ ديامەترى 2260 كم، ال بەتىنىڭ ورتاشا تەمپەراتۋراسى –230وس. عالىمدار پلانەتادا وتە سيرەك ازوت پەن مەتاننان تۇراتىن سالقىن اتموسفەرا بار بولار دەپ جوبالايدى. پلۋتوننىڭ تۇنگى اسپانىندا كۇن تەك جارىق جۇلدىز ءتارىزدى كورىنەدى. ونىڭ سەرىگى حارون پلانەتادان ەكى ەسە كىشى. كۇن جۇيەسىنىڭ سوڭعى پلانەتاسى 1930 جىلى تابىلدى، وعان ءالى ەشقانداي عارىش اپپاراتتارى ۇشىپ بارعان جوق. سوڭعى كەزدە پلۋتوندى كۇن جۇيەسىنە كىرەتىن تەڭ قۇقىقتى پلانەتا اراسىنا جاتقىزۋعا بولا ما دەگەن پىكىرتالاس تا قىزۋ ءجۇرىپ جاتىر. ال جەردەن الىنعان فوتوسۋرەتتەرمەن ونىڭ قانداي دا ءبىر ەرەكشەلىكتەرىن انىقتاۋعا ءالى مۇمكىندىك بولماي تۇر. پلۋتون مەن حاروندى زەرتتەۋ ءداۋىرى ءالى الدا.
الىپ پلانەتالار
جالپى الىپ پلانەتالار (يۋپيتەر، ساتۋرن، ۋران، نەپتۋن، پلۋتون) جالپى كولەمى مەن ماسساسىنىڭ وتە ۇلكەندىگى-مەن،تىعىزدىعىنىڭ تومەندىگى-مەن جانە ءوز وسىنەن اينالۋ جىلدامدىعىنىا جوعارىلىعىمەن سيپاتتالادى. بۇلاردىڭ ىشىندە پلۋتوننشش ورنى ەرەكشە. بۇل پلانەتا كۇننەن ەڭ قاشىق ورنالاسقان پلانەتا بولىپ سانالادى. ازىرگە وتە ناشار زەرتتەلگەن. 1978 ج. پلۋتوننىڭ سەرىگى بار ەكەندىگى انىقتالدى. يۋپيتەر، ساتۋرن، ۋران سەكىلدى الىپ پلانەتالاردىڭ سەرىكتەرى وتە كوپ. ولار مەتەوريتتىك زاتتاردان قۇرالعان ساقينالار تۇرىندە بايقالادى. مىسالى، يۋپيتەر پلانەتاسىنىڭ 15_سەرىگى يۋپيتەرمەن بىرگە وزىندىك پلانەتالار جۇيەسىن قۇرايدى دەۋگە بولادى.
جەر — كۇن جۇيەسىنە ەنەتىن پلانەتالاردىڭ ىشىندە وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىمەن ايرىقشا اجىراتىلادى: اتموسفەرا، گيدروسفەرا، بيوسفەرا جانە ليتوسفەرا قاباتتارىنا جىكتەلەدى. جەر سەرىگى اي جەرگە جاقىن (384 395 كم) بولعاندىقتان، جەرگە تارتىلۋ جانە وزىنە تارتۋ كۇشىنە كاراي گيدروسفەرا مەن ليتوسفەرا قاباتتارىندا تولقۋ ارەكەتتەرىن تۋدىرادى. ايدىڭ كولەمى جەرمەن سالىستىرعاندا 4 ەسە، ال ماسساسى 81 ەسە كىشى. تىعىزدىعى 3،3 گ/سم3. ايدىڭ ءوز وسىنەن اينالۋ جىلدامدىعى جەرمەن شامالاس، سوندىقتان دا ول جەردەن ءار ۋاقىتتا دا ءبىر جاعىمەن عانا بايقالادى. وزىنە تارتۋ كۇشى اي بەتىندە جەرمەن سالىستىرعاندا 6 ەسە از. ويتكەنى اي-دا اتموسفەرا قاباتى جوك.
اي بەتىندە بايقالاتىن بەدەر پىشىندەرى — كەڭ تارالعان جازىق القاپتار (اي تەڭىزدەرى) مەن بيىك تاۋلى ايماقتار (ماتەريكتەر) تۇرىندە ورىن العان؛ كۇن ساۋلەسىنىڭ اسەرىنە جانە مەتەوريتتىك بومبىلاۋ ارەكەتتەرىنە بايلانىستى ۇگىلۋ زاتتارى ءجيى كەزدەسەدى. سونىمەن قاتار،ماگمالىق (اسىرەسە ۆۋلكاندىق) پروسەستەر دە بايقالادى.
اي قىرتىسىنىڭ قالىڭدىعى شامامەن 30—65 كم.ونىڭ جوعارعى بولىگى رەگوليتتەن (بازالتتى قاباتتىڭ ۇگىلۋ زاتى) تۇرادى. ايدىڭ ىشكى قۇرىلىسى جەردىڭ ىشكى قۇرىلىسى سياقتى مانتيا (960 كم) جانە يادرو (750 كم) قاباتتارىنان تۇرادى دەپ جورامالدانادى.
استەرويدتار. مارس جانە يۋپيتەر وربيتالار ارالىعىنداعى ىشكى جانە سىرتقى پلانەتالاردى بىر-بىرىنەن ءبولىپ تۇراتىن شەكارانى استەريودتار نەمەسە كىشى پلانەتالار بەلدەۋى دەپ اتايدى. قازىرگى كەزدەگى بەلگىلى استەرويدتار سانى 2000-عا جۋىق. ولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ىرىلەرى — سەرەرا (767 كم)، پاللادا (489 كم)، ۆەستا (386 كم)، يۋنونا (193 كم) بولىپ سانالادى.استەرويدتاردىڭ جالپى سانى 100 مىڭنان استام، ال ماسسالىق سالماعى جەر ماسساسىنىڭ 0،001 بولىگىندەي عانا دەپ ەسەپتەلەدى. ولاردىڭ قۇرامى تاستى-تەمىرلى، ال سىرتقى ءپىشىنى ۇشكىر قىرلى بولىپ كەلەدى. ءقوپ عالىمداردىڭ پىكىرى بويىنشا ولار عارىشتىق كاتاستروفا كەزىندە بولشەكتەنگەن ءقۇن جۇيەسىنىڭ فاەتون اتتى ونىنشى پلانەتاسىنىڭ قالدىق سىنىقتارىنان قۇرالعان دەپ جو-رامالدانادى.
مەتەورلار — كومەتانىن، وتە ۇساق سىنىق بولشەكتەرى بولىپ سانالادى. ولار عارىش الەمىندە پايدا بولىپ، وتە ۇساق مينەرالدىق زاتتار تۇرىندە پلانەتاارالىق كەڭىستىكتەن جەردىڭ اتموسفەرا قاباتىنا ۇلكەن جىلدامىقپەن (11—72 كم/س) كەلىپ سوقتىعىسادى دا، بۋعا اينالىپ “اققان جۇلدىز” سەكىلدى ءىز قالدىرادى. ال مەتەوريتتەر استەرويدتاردىڭ سىنىق بولشەكتەرى دەپ ەسەپتەلەدى. ولار جەر بەتىنە جەتىپ قۇلايدى، سوندىقتان وسىنىڭ ناتيجەسىندە كراتەر پىشىندەس ورلار مەن ويىقتار پايدا بولادى.
ەڭ ءىرى كراتەر — “مەتەوردىڭ” (اقش، اريزونا شتاتى) ديامەترى 1،6 كم، ال تەرەڭدىگى 150 م. جەر بەتىنە جەتىپ قۇلاۋ كەزىندە بايقالىنعان مەتەوريتتەردىڭ جالپى سانى (ف. ستەيسيدىن. ساناعى بويىنشا) 700-دەن ارتىق. مەتەوريت-تەردىڭ قۇلاۋ كەزىن ءدال سۋرەتكە ءتۇسىرۋ مۇمكىندىگى ەكى-اق رەت جۇزەگە اسىرىلدى (چەحو-سلوۆاكيا، پرشيبرام، 7.IV. 1959 ج.؛ اقش، لوست-سيتي، 4.01.1970 ج.). قۇرامىنا قاراي مەتەوريتتەر ءۇش توپقا بولىنەدى: 1) تەمىرلى مەتەوريتتەر (سيدەريتتەر) كوپشىلىك جاعدايدا تەمىردەن (95%) جانە كوبالت پەن نيكەل قوسپالارىنان قۇرالادى. ولار بارلىق تابىلعان مەتەوريتتەردىڭ 6%ء-ىن قۇرايدى. تەمىرلى مەتەوريتتەردىڭ قۇرامى جەردىڭ يادرو قاباتىنىڭ قۇرامىمەن سايكەس كەلەدى؛ 2) تەمىرلى-تاستى مەتەوريتتەر (سيدەروليتتەر) بىردەي مولشەردە كەزدەسەتىن تەمىر مەن سيليكاتتى مينەرالداردىڭ قوسپاسى دەۋگە بولادى. ولار جەر بەتىندە سيرەك كەزدەسەدى (بارلىق تابىلعان مەتەوريتتەردىڭ 2%ء-ى). ولاردىڭ قۇرامى جەردىڭ جالپى قۇرامىمەن ۇقساس؛ تاستى مەتەوريتتەر (ەۆكريتتەر) سيليكاتتاردان (وليۆين، گيپەرستەن، برونزيت) جانە نيكەلدى تەمىر قوسپالارىنان (كاماسيت، تەنيت) تۇرادى. ولار جەر قىرتىسىندا كەزدەسەتىن كەيبىر تاۋ جىنىستارىنا وتە جاقىن. ەۆكريتتەر — حوندريتتەر جانە احون-دريتتەر بولىپ ەكىگە بولىنەدى.
مەتەوريتتەردىن شىندەگى تاستى مەتەوريتتەر ەڭ كوپ تارالعان (بارلىق تابىلعان مەتەوريتتەردىڭ 92%ء-ى) ءتۇرى بولىپ ەسەپتەلەدى. مەتەوريتتەردىڭ ماسساسى بىرنەشە گرامنان جۇزدەگەن تونناعا دەيىن جەتەدى. وسى ۋاقىتقا دەيىن تابىلعان مەتەوريتتەردىن، ىشىندەگى ەڭ ءىرىسى — گوبا (افريكا، 1920) اتتى مەتەوريت بولىپ سانالادى. ونىڭ قۇرامى تەمىرلى مەتەوريتكە جاقىن، ال ماسساسى 60 تونناعا جۋىق. ودان كەيىنگى ورىندا كەيپ-يورك (گرەنلانديا) —33،2 ت. تمد تەرريتورياسىنان تابىلعان ەن، ءىرى مەتەوريتتەر: بوگۋسلاۆكا (1916) —257 كگ، سيحوتە —الين (1947) — 130 كگ.
كومەتالار — اسپان الەمىندە ۇزىنشا سوزىلعان، قۇرامى جاعىنان الىپ پلانەتالاردىڭ اتموسفەرالىق قۇرامىنا جاقىن عارىشتىق دەنەلەر. ولار ەلليپستىك وربيتا بويىمەن كۇنگە جاقىن ارالىقتى جانە ودان ارى پلۋتون وربيتاسىن باسىپ ءوتىپ، كۇننەن بىرتىندەپ قاشىقتاي بەرەدى. كومەتالار ىستىق دەنەلەر ەمەس. ولاردىڭ جارىق شىعارۋى ءقۇن ساۋلەسىنە بايلانىستى. قازىرگى كەزدە بىزگە 1000-عا جۋىق كومەتالار بەلگىلى بولدى. ولار ءوز وربيتالارىنان اۋىتقىپ كەتكەن جاعدايدا، باسقا پلانەتالارمەن سوقتىعىسىپ قالۋى دا مۇمكىن. مۇنداي جاعدايدا ءىرى ويىقتار مەن كراتەرلار پايدا بولادى. سوڭعى كەزدە عالىمدار ءسىبىر تەرريتورياسىندا (1908 ج.) بايقالعان بەلگىلى تۋنگۋسك مەتەوريتىنىڭ جاراتىلىسىن شاعىن (5 ملن. ت) كومەتانىڭ جەرمەن سوقتىعىسۋ ارەكەتتەرىمەن بايلانىستى دەپ تۇسىندىرەدى. بۇل مەتەوريت كومەتانىڭ يادروسى نەمەسە ونىن، سىنىقتارى بولۋى مۇمكىن، ءبىراق وسى ۋاقىتقا دەيىن مەتەوريت سىنىقتارى تابىلعان ەمەس.
پلانەتالار تۋرالى قىزىقتى مالىمەتتەر
1. ەگەر ساتۋرن عالامشارىن وتە ۇلكەن ءبىر سۋعا سالسا، ول ءجۇزىپ جۇرەر ەدى. سەبەبى، ونىڭ تىعىزدىعى سۋدىڭ تىعىزدىعىنان از.
2. نەيتروندى جۇلدىز ماتەريالىنان جاسالعان ءشاي قاسىقتىڭ سالماعى جەر بەتىندە 112 ميلليون توننانى قۇرايدى ەكەن.
3. ەگەر ءسىز جارىقتىڭ جىلدامدىعىمەن ۇشا الساڭىز (سەكۋندىنا 300 000 شاقىرىم)، وندا ءبىزدىڭ گالاكتيكانى اينالىپ شىعۋ ءۇشىن سىزگە 100 000 جىل قاجەت بولار ەدى.
4. وريون شوقجۇلدىزىنىڭ سول جاعىندا ورنالاسقان بەتەلگەيزە اتتى جارىق جۇلدىزدى كۇننىڭ ورنىنا قويسا، ول جەردى، مارستى جانە يۋپيتەردى جۇتىپ كەتەر ەدى. ونىڭ ديامەترى كۇننەن 1000 ەسە ۇلكەن. عالىمداردىڭ بولجامىنشا، ول 2-3 مىڭ جىلدان كەيىن جارىلۋى ءتيىس. ەكى ايعا سوزىلاتىن قۋاتتى جارىلىس كەزىندە بەتەلگەيزەنىڭ جارىقتىعى كۇندىكىنەن 1 050 ەسە اسىپ ءتۇسىپ، جەر بەتىنەن ونى ەشبىر قۇرالسىز-اق كورۋگە بولادى ەكەن.
5. ءسىز اندرومەدا گالاكتيكاسىنا كوز سالعاندا (بىزدەن ارا-قاشىقتىعى – 2،3 ميلليون جارىق جىلىنا تەڭ)، ونىڭ بىزگە 2،3 ميلليون جىل بويى ءجۇرىپ كەلگەن جارىعىن كورەسىز. ياعني، ءسىزدىڭ كورىپ تۇرعانىڭىز، ول گالاكتيكانىڭ 2،3 ميلليون جىل بۇرىنعى كورىنىسى.
6. جارىق كۇننەن بىزگە دەيىن 8 مينۋت ءجۇرىپ كەلەدى، ياعني ءبىزدىڭ ءدال ءقازىر كورىپ تۇرعان كۇنىمىز – وسىدان 8 مينۋت بۇرىنعى كۇن. ەگەر ول 4 مينۋت بۇرىن جارىلىپ كەتكەن بولسا، ءبىز ونى بىلمەس ەدىك.
7. يۋپيتەردىڭ سالماعى كۇن جۇيەسىندەگى بارلىق عالامشارلاردىڭ سالماعىن قوسقانداعىدان كوپ.
8. ەگەر كۇندى ءبىر نۇكتەنىڭ كولەمىندەي ەتىپ كىشىرەيتسە، ەڭ جاقىن جەردەگى جۇلدىز ودان 16 شاقىرىم قاشىقتىقتا بولار ەدى.
9. جەردىڭ تارتىلىس كۇشى ادامنىڭ ومىرتقاسىن باسىپ، سىعىپ تۇرادى، سوندىقتان عارىشقا ۇشقان عارىشكەردىڭ بويى شامامەن 5،08 سم-گە ۇزارادى.
10. ەكۆاتوردا ءسىزدىڭ سالماعىڭىز پوليۋستەرگە قاراعاندا 3 پايىزعا اۋىر بولادى.
11. جەر وربيتاسىندا عارىش سالاسىنىڭ دامۋىنا بايلانىستى ءتۇرلى قالدىق تەمىرلەر ۇشىپ جۇرگەن كورىنەدى. مامانداردىڭ ەسەپتەۋىنشە، سالماعى بىرنەشە گراممنان 15 تونناعا دەيىنگى 370 000-نان استام زاتتار ساعاتىنا 9،8 مىڭ شاقىرىم جىلدامدىقپەن جەردى اينالىپ ۇشۋدا. سونىمەن بىرگە، ولار كەيدە بىر-بىرىمەن سوقتىعىسىپ، كىشكەنە بولشەكتەرگە شاشىراپ كەتىپ جاتىر.
12. كۇننىڭ سالماعى بۇكىل كۇن جۇيەسى دەنەلەرىنىڭ سالماعىنىڭ 99،86 پايىزىن قۇرايدى. قالعان 0،14 پايىزى عالامشارلار مەن استەرويدتارعا تيەسىلى.
13. عارىش كەڭىستىگىندە جاڭا جۇلدىزدىڭ جارىلۋى (تۇتانۋى) كەزىندە ول وتە عالامات كولەمدە ەنەرگيا بولەدى ەكەن. ونىڭ العاشقى 10 سەكۋند ىشىندە بولگەن ەنەرگياسى كۇننىڭ 10 ميلليارد جىل ىشىندە بولگەن ەنەرگياسىنان كوپ بولادى.
14. شولپان – كۇندى ساعات جۇرىسىنە قاراما-قارسى باعىتتا اينالاتىن جالعىز عالامشار. بۇعان بىرنەشە جورامال بار. سونىڭ ءبىرى، عالىمداردىڭ پىكىرىنشە، بۇرىن شولپاننىڭ بەتىنە ءىرى استەرويدتار سوقتىعىسىپ، ونى كەيىن قاراي اينالدىرىپ جىبەرگەن.
15. 1957 جىلدان بەرى («سپۋتنيك-1» جاساندى جەر سەرىگى ۇشىرىلعاننان كەيىن) ادامزات بالاسى جەر وربيتاسىنا قانشاما جاساندى جەر سەرىكتەرىن ۇشىردى. تەك سونىڭ بىرەۋى عانا تيتانيكتىڭ تاعدىرىن قايتالادى. 1993 جىلى ەۋروپا عارىش اگەنتتىگىنە تەسىلى «وليمپ» جەر سەرىگى استەرويدپەن سوقتىعىسىپ، جويىلدى.
16. جوعارىدا ايتىلعان اندرومەدا گالاكتيكاسى – بىزگە ەڭ جاقىن گالاكتيكا. وسى ەكى گالاكتيكا بىر-بىرىنە قارسى وتە قاتتى جىلدامدىقپەن جىلجىپ كەلەدى ەكەن. اندرومەدانىڭ جىلدامدىعى – سەكۋندىنا 300 شاقىرىم، ءبىزدىڭ قۇس جولى گالاكتيكامىزدىڭ جىلدامدىعى – سەكۋندىنا 552 شاقىرىم. عالىمداردىڭ پىكىرىنشە، ەكى گالاكتيكا 2،5-3 ميلليارد جىلدان كەيىن بىر-بىرىمەن سوقتىعىسۋى مۇمكىن.
17. ادام بالاسى اشىق عارىش كەڭىستىگىندە سكافاندرسىز 90 سەكۋند قانا شىداي الادى، ەگەر تەك وكپەسىندەگى بارلىق اۋانى شىعارسا عانا. ال ەگەر وكپەدە كىشكەنە عانا اۋا قالسا، ول بىردەن كوپىرشىپ ۇلكەيە باستايدى ەكەن. ەگەر ول قانعا ءوتىپ كەتسە، ادام بىردەن ولەدى. ال ادام عارىش كەڭىستىگىنە شىققاندا، وكپەسى اۋاعا تولى بولسا، وندا وكپەسىن جارىپ جىبەرەدى.
18. جەردىڭ سالماعى تۇراقتى ەمەس. عالىمداردىڭ انىقتاۋىنشا، جىل سايىن جەر وزىنە 40 160 توننا سالماق قوسىپ، 96 600 تونناسىنان ايىرىلادى. ياعني، سوندا جەر جىلىنا شامامەن 56،5 تونناعا جەڭىلدەپ كەلەدى.
You Might Also Like
-
كۇندەلىكتى باقىلاۋلار جوعارى تەمپەراتۋراعا دەيىن قىزدىرىلعان دەنەلەردىڭ جارىق شىعارا باستايتىنىن كورسەتەدى. قىزدىرىلعان دەنەلەردىڭ جارىق شىعارۋىن جىلۋلىق ساۋلە شىعارۋ نەمەسە تەمپەراتۋرالىق ساۋلەلەن...
-
جالپىۇلتتىق اتا-انالار جينالىسى استاناداعى ءنومىرى 67 گيمنازيادا ەرەكشە ءوتتى. ءبىلىم وشاعىنىڭ الدىنا جينالعان ءبىر توپ اتا-انا ۇستازداردى قولداپ، مەكتەپ ديرەكتورىنىڭ جۇمىستان كەتۋىن تالاپ ەتتى. "...
