InfoHub Logo

كۇندەلىكتى باقىلاۋلار جوعارى تەمپەراتۋراعا دەيىن قىزدىرىلعان دەنەلەردىڭ جارىق شىعارا باستايتىنىن كورسەتەدى. قىزدىرىلعان دەنەلەردىڭ جارىق شىعارۋىن جىلۋلىق ساۋلە شىعارۋ نەمەسە تەمپەراتۋرالىق ساۋلەلەنۋ (جارىق شىعارۋ) دەپ اتايدى. جىلۋلىق ساۋلە شىعارۋ تابيعاتتتا وتە كەڭ تارالعان، ول زاتتىڭ اتومدارى مەن مولەكۋلالارىنىڭ جىلۋلىق قوزعالىس ەنەرگياسىنىڭ ياعني، دەنەلەردىڭ ىشكى ەنەرگياسىنىڭ ەسەبىنەن ىسكە اسادى. جىلۋلىق ساۋلە شىعارۋ ابسوليۋت نولدەن جوعارى كەز كەلگەن تەمپەراتۋرادا جۇرەدى، ءبىراق كورىنەتىن جارىق تەك جوعارى تەمپەراتۋرادا شىعارىلادى (شامامەن 500-800س). تومەنگى تەمپەراتۋرادا ۇزىن (ينفراقىزىل) ەلەكتروماگنيتتىك تولقىندار شىعارىلادى.

كەز كەلگەن جىلۋلىق ساۋلەلەردى تەك شىعارىپ قانا قويماي، جۇتادى دا. ساۋلەلەنىپ تۇرعان دەنەنى قابىرعالارى ساۋلەلەردى يدەال شاعىلدىراتىن قۋىسقا ورنالاستىرىپ، ونىڭ ىشىندەگى اۋانى سورىپ الىپ تاستايىق. دەنەدەن شىققان ساۋلە قابىرعالاردان شاعىلىپ، دەنەگە قايتا تۇسەدى دە، تولىق نە جارتىلاي جۇتىلادى. وسىلاي دەنە مەن قۋىستى تولتىرىپ تۇرعان ساۋلەلەنۋ اراسىندا ۇزدىكسىز ەنەرگيا الماسۋى بولىپ جاتادى.   

ءبىراز ۋاقىتتان سون تەپە-تەڭدىك ورنايدى، ياعني دەنە ۋاقىت بىرلىگى ىشىندە قانشا ەنەرگيا شىعارسا، سونشا ەنەرگيا جۇتىلادى. جىلۋلىق ساۋلەلەنۋ تابيعاتتاعى بىردەن-بىر تەپە-تەڭدىگى ونىڭ ساۋلەلەنۋ بولىپ تابىلادى.

جىلۋلىق ساۋلەلەنۋدىڭ تەپە-تەڭدىگى ونىڭ ينتەنسيۆتىگىنىڭ تەمپەراتۋرانىڭ جوعارلانۋىنا پروپورسيونال وسۋىمەن تۇسىندىرىلەدى. مىسالى، دەنە مەن ساۋلەلەنۋدىڭ اراسىنداعى تەپە-تەڭدىك بۇزىلىپ، دەنە ەنەرگيانى كوبىرەك شىعاراپ، ازىراق جۇتسىن. وندا دەنە تەمپەراتۋراسىنىڭ تومەندەۋى سالدارىنان ونىڭ جارىق شىعارۋى ازايادى. سونىمەن، دەنەنىڭ تەمپەراتۋراسى، وعان سايكەس ساۋلەلەنۋ دە تەپە-تەڭدىك قايتا ورناعانشا ازايا بەرەدى.

جىلۋلىق ساۋلەلەنۋدىڭ ينتەنسيۆتىگىن ونىڭ قۋاتى ارقىلى سيپاتتاۋعا بولادى. ساۋلەلەنىپ تۇرعان دەنە بەتىنىڭ اۋدان بىرلىگىنە بارلىق باعىتتا (دەنەلىك بۇرىش ىشىندە) شىعاتىن ساۋلەلەنۋ قۋاتىن دەنەنىڭ ينتەگرالدىق ەنەرگەتيكالىق جارقىراۋى دەپ اتايدى. بۇل شامانى R ارىپىمەن بەلگىلەيدى، ول تەمپەراتۋرانىڭ فۋنكسياسى بولىپ تابىلادى. ءتۇرلى جيىلىك (تولقىن ۇزىندىعى) دياپازونىندا جىلۋلىق ساۋلەلەنۋدىڭ ينتەنسيۆتىگى دە ءار ءتۇرلى. سوندىقتان ەنەرگەتيكالىق جارقىراۋدىڭ سپەكترلىك تىعىزدىعى نەمەسە دەنەنىڭ ساۋلەلەنۋ قابىلەتى دەگەن ۇعىم ەنگىزىلەدى.

مۇنداعى دەنە بەتىنىڭ اۋدان بىرلىگىنىڭ  جيىلىكتەر ينتەرۆالىندا شىعاراتىن ساۋلەلەنۋ قۋاتى.

دەنەنىڭ ساۋلەلەنۋ قابىلەتى دەپ ونىڭ بەتتىك اۋدان بىرلىگىنەن جيىلىك ينتەرۆالىنىڭ بىرلىك ەنىندە شىعاتىن ساۋلەلەك قۋاتىن ايتادى. ساۋلەلەنۋ قابىلەتى دە تەمپەراتۋراعا تاۋەلدى.

دەنەنىڭ تۇسكەن ساۋلە ەنەرگياسىن جۇتۋى سپەكترلىك جۇتۋ قابىلەتى دەگەن ۇعىممەن سيپاتتالادى. سپەكترلىك جۇتۋ قابىلەتى دەپ دەنەنىڭ جۇتقان ەنەرگيا اعىنىنىڭ وعان تۇسكەن ساۋلەلىك ەنەرگيا اعىنىنا قاتىناسىنا تەڭ شامانى ايتادى.

ەگەر دەنە بەتىنىڭ اۋدان بىرلىگىنە جيىلىك ينتەرۆالىندا ەلەكتروماگنيتتىك تولقىننىڭ  ساۋلەلىك ەنەرگيا اعىنى تۇسسە، ونىڭ  بولىگى جۇتىلادى. وندا دەنەنىڭ سپەكترلىك جۇتۋ قابىلەتى بىلاي انىقتالادى:

دەنەنىڭ ساۋلەلەنۋ جانە ساۋلەلىك ەنەرگيانى جۇتۋ قابىلەتتەرى تەمپەراتۋرا مەن جيىلىكتىڭ فۋنكسياسى بولىپ تابىلادى.

بارلىق جيىلىكتە تۇسكەن ساۋلەنىڭ ەنەرگياسىن تۇگەل جۇتىپ الاتىن دەنە ابسوليۋت قارا دەنە دەپ اتالادى. ابسوليۋت قارا دەنە ءۇشىن ا=1 ال كەز كەلگەن باسقا دەنە ءۇشىن a<1.

ستەفان-بولسمان جانە ۆينن زاڭدارى

1879 جىلى اۆستريالىق فيزيك ي.ستەفان تاجىريبەلەردىڭ ناتيجەلەرىن زەردەلەي وتىرىپ،ال 1884 جىلى ا.بولسمان تەوريالىق زەرتتەۋگە تەرموديناميكالىق ءتاسىلدى قولدانا وتىرىپ، مىنانى تاعايىندادى:ا بسوليۋت قارا دەنەنىڭ ينتەگرالدىق ەنەرگەتيكالىق جارقىراۋى ابسوليۋت تەمپەراتۋرانىڭ ءتورتىنشى دارەجەسىنە تۋرا پروپورسيونال:

بۇل - ستەفان–بولسمان زاڭى. مۇندا ستەفان-بوسمان تۇراقتىسى دەپ اتالادى.

نەمىس فيزيگى ۆينن ابسوليۋت قارا دەنەنىڭ ساۋلەلەنۋ قابىلەتىنىڭ ماكسيمۋمى سايكەس كەلەتىن جيىلىكتىڭ تەمپەراتۋراعا تاۋەلدىلىگىن تاعايىندايدى:

ابسوليۋت قارا دەنەنىڭ ەنەرگەتيكالىق جارقىراۋىنىڭ سپەكترلىك تىعىزدىعىنىڭ ماكسيمۋمىنا سايكەس كەلەتىن جيىلىك دەنەىڭ ابسوليۋت تەمپەراتۋراسىنا تۋرا پروپورسيونال. ادەتتە، ۆاننن زاڭىن جيىلىك ەمەس، تولقىن ۇزىندىعىنا ارقىلى مىنا تۇردە جازادى:

مۇنداعى ۆينن تۇراقتىسى دەپ اتالادى.

ابسوليۋت قارا دەنەنىڭ ساۋلەلەنۋىنىڭ سپەكترلىك زاڭدىلىقتارىن العاش رەت تەوريالىق تۇردە دۇرىس نەگىزدەگەن ماكس پلانك. ول ءۇشىن وعان كۆانتتىق گيپوتەزەنى ەنگىزۋگە تۋرا كەلدى. بۇل كلاسسيكالىق فيزيكادا كەز كەلگەن جۇيەنىڭ ەنەرگياسى ۇزدىكسىز وزگەرەدى. ال پلانكتىڭ كۆانتتىق گيپوتەزاسى بويىنشا ەنەرگيا "ۇلەستەرمەن"، ديسكرەتتى تۇردە عانا شىعارىلادى. ەنەرگيا "ۇلەسىن" كۆانت دەپ اتايدى. ءار كۆانتتىڭ ەنەرگياسى جيىلىككە پروپورسيونال:

مۇنداعى -پلانك تۇراقتىسى دەپ اتالاتىن فۋندامەنتال (جارىق جىلدامدىعى،ەلەمەنتار زارياد سەكىلدى) تۇراقتى شاما.

قاتتى قىزعان دەنەلەردىڭ ساۋلەلەنۋى ءتۇرلى جارىقتاندىرۋ قۇرالدارىن جاساۋدا قولدانىلادى. مىسالى، كادىمگى ەلەكتر شامىنىڭ ۆولفرام قىلى وتە جوعارى تەمپەراتۋراعا (3000ك) دەيىن قىزدىرىلۋى ناتيجەسىندە جارىق شىعارادى. ءتۇرلى تەحنيكالىق قاجەتتىلىكتەر ءۇشىن دوعالىق شامدار پايدالانىلادى.

قاتتى قىزىپ تۇرعان دەنەلەردىڭ تەمپەراتۋراسىن ستەفان-بولسمان زاڭىنىڭ نەگىزىندە جاسالعان قۇرالدارىمەن ولشەيدى. مۇنداي ءتاسىلدى وپتيكالىق پيرومەتريا، ال اسپاپتاردى پيرومەترلەر دەيدى.

جىلۋديدار (تەپلوۆيزور) دەپ اتالاتىن قۇرالداردىڭ كومەگىمەن دەنەلەردىڭ ينفراقىزىل ساۋلەلەرىن "كورۋگە" بولادى. وسى ساۋلەلەردىڭ كومەگىمەن ءتۇرلى زاتتارداعى وتە ۇساق سىزاتتاردى، اقاۋلاردى انىقتايدى جانە بۇل تاسىلدەر وندىرىستە، ءتۇرلى تەحنولوگيالىق پروسەستەردە، اۆتوسەرۆيستە ساپانى انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

مەديسينادا يك (ينفراقىزىل) - تەرموگرافيا ادىسىمەن ادام اعزاسىنداعى قابىنۋ،ىسىكتەر نەمەسە قان اينالۋىنىڭ بۇزىلۋى سياقتى كوپتەگەن اۋرۋلاردى انىقتاپ تاۋىپ، ونى ەمدەيدى.

م. تىنىشپايەۆ اتىنداعى
قازككا اقمولا  كوللەدجى
فيزيكا ءپانى وقىتۋشىسى
بولىسوۆا تۇمار بولىس قىزى

---