InfoHub Logo

شىمكەنت اگرارلىق كوللەدجىنىڭ تك9-162 توبىنىڭ ستۋدەنتى ديداربەكوۆا دينارا
عىلىمي جەتەكشىسى - جاقىپ س.د.

جوسپار 

ءى. كىرىسپە 
1.نايزاعاي تۋرالى جالپى تۇسىنىك

ءىى. نەگىزگى ءبولىم
2.1. نايزاعايدىڭ ءقاۋپى
2.2. نايزاعايعا قالاي دايىندالۋ كەرەك؟

ءىىى. قورىتىندى

3.1. نايزاعاي تۋرالى قىزىقتى مالىمەتتەر

 

نايزاعاي — بۇلتتار نە بۇلت پەن جەر اراسىندا بولاتىن ۇزىندىعى بىرنەشە كم، ديامەترى ونداعان سم جانە ۇزاقتىعى سەكۋندتىڭ ونداعان ۇلەسىندەي بولاتىن الىپ ەلەكترلىك ۇشقىندى رازرياد. تابيعاتتا نايزاعايدىڭ سىزىقتىق ءتۇرى ءجيى كەزدەسەدى. نايزاعاي پايدا بولۋ ءۇشىن بۇلتتىڭ شاعىن كولەمىندە ۇشقىندىق رازريادتىڭ باستالۋىنا جەتكىلىكتى (كەرنەۋلىگى 1 مۆ/م) ەلەكتر زاريادى ءتۇزىلىپ، ال ونىڭ قالعان ەداۋىر بولىگىندە باستالعان رازريادتى ءارى قاراي دەمەيتىندەي، ورتاشا كەرنەۋلىگى 0،1 – 0،2 مۆ/م ەلەكتر ءورىسى بولۋى كەرەك.  

نايزاعاي - كەشەندى اتموسفەرالىق قۇبىلىس. بۇل قۇبىلىس كەزىندە قالىڭ بۋداق-جاڭبىرلى بۇلتتاردا جانە بۇلتتار مەن جەر اراسىندا كوپ ەسەلى ەلەكتر رازريادتارى پايدا بولادى، كۇن كۇركىرەيدى. ۇيتقىما جەل، داۋىل سوعىپ، كەيدە بۇرشاق ارالاس نوسەر جاڭبىر جاۋادى. نايزاعايدى شەپتىك جانە ماسسا ىشىندەگى دەپ اجىراتادى. شەپتىك نايزاعاي اتموسفەرا شەبىندە، ال ماسسا ىشىندەگى نايزاعاي اۋانىڭ جەر بەتىندە جىلىنۋىنان پايدا بولادى.

نايزاعاي جارقىلى ۇلكەن رازريادتى توقپەن تەڭ، ال ونىڭ تەمپەراتۋراسى 300000 گرادۋسقا دەيىن جەتەدى (بۇل كۇن ايماعىنداعى تەمپەراتۋرادان 6 ەسە جوعارى). نايزاعايدىڭ ورىن اۋىستىرۋ جىلدامدىعى سەكۋندىنا 100 مىڭ كيلومەتر. نايزاعاي تۇسكەندە تالدىڭ جانىپ كەتۋى دە مۇمكىن. نايزاعايدىڭ ادامعا ءتۇسۋى، ولىمگە دەيىن الىپ كەلەدى. جىل سايىن الەمدى نايزاعايدان 3000 ادام قايتىس بولادى. نايزاعاي ءبىرىنشى بيىك زاتقا (تالعا ت.ب.) تۇسەدى. 

ءقاۋپى

نايزاعاي جارقىلى ۇلكەن رازريادتى توكپەن تەڭ، ال ونىڭ تەمپەراتۋراسى 300000 گرادۋسقا دەيىن جەتەدى (بۇل كۇن ايماعىنداعى تەمپەراتۋرادان 6 ەسە جوعارى). نايزاعايدىڭ ورىن اۋىستىرۋ جىلدامدىعى سەكۋندىنا 100 مىڭ كيلومەتر. نايزاعاي تۇسكەندە تالدىڭ جانىپ كەتۋى دە مۇمكىن. نايزاعايدىڭ ادامعا ءتۇسۋى، ولىمگە دەيىن الىپ كەلەدى. جىل سايىن الەمدى نايزاعايدان 3000 ادام قايتىس بولادى. نايزاعاي ءبىرىنشى بيىك زاتقا (تالعا ت.ب.) تۇسەدى.

نايزاعايعا قالاي دايىندالۋ كەرەك

نايزاعايدىڭ ءتۇسۋ قاۋپىنەن قورعانۋ ءۇشىن، وعان قارسى جەراستى وراستى ورناتقاشتارىن ورناتۋ قاجەت. تابيعاتقا شىعۋ الدىندا اۋا رايى بولجامىن تىڭداۋ قاجەت. ەگەر كۇن بۇزىلادى دەپ بولجالداسا، باسقا كۇنى شىققانىڭىز دۇرىس بولادى. ەگەر ءسىز نايزاعاي بولاتىنىن سەزسەڭىز، وندا ءبىرىنشى كەزەكتە ونىڭ جەرگە ءتۇسۋ جاقىندىعىن انىقتاڭىز جانە داۋىل جاقىنداپ نە بولماسا قويعاندىعىن قاراڭىز. جارىق جىلدامدىعىنىڭ تەزدىگىنە تەزدىگىنە بايلانىستى (300000كم/س) وندا نايزاعاي جارقىلىن تەز ارادا بايقاي الامىز. مۇمكىندىگىنشە دىبىس كەشىگۋى اراقاشىقتىق پەن ونىڭ تەزدىگىنە بايلانىستى انىقتالادى. مىسالى: ەگەر جارقىلدان كەيىن نايزاعايعا 5 س وتسە، وندا نايزاعاي فرونتىنىڭ اراسى 340م/س*5س = 1700م. ەگەر دىبىس كەشىگۋى جيىلەنسە، وندا نايزاعاي فرونتى سيرەيدى ال ەگەر دىبىس ازايسا، وندا نايزاعاي فرونتى جاقىنداپ كەلە جاتقاندىعى. نايزاعاي جارقىلىنان كەيىن قاتتى داۋىل بولسا، نايزاعاي وتە ءقاۋىپتى. ەگەر ءسىز اۋىلدىق جەردە بولساڭىز: تەرەزەنى، ەسىكتى، قۇبىرلاردى جابىڭىز. پەش جاقپاڭىز، سەبەبى پەش ترۋباسىنان شىعاتىن جوعارى تەمپەراتۋرالى گازدا قارسىلاسا الماۋشىلىق بولادى. تەلەفونمەن سويلەسپەڭىزدەر: كەيدە نايزاعاي ستولبىلاردىڭ اراسىندا تارتىلعان سىمدارعا تۇسەدى.     نايزاعاي بولىپ جاتقان ساتتە ەلەكتر جەلىسىنە، انتەنناعا، تەرەزە جانىنداعى ورنىقتارعىشتارعا، ءۇيدىڭ توبەسىنەن سۋ اعاتىن جەرلەرگە جاقىنداماڭىز، سونىمەن قاتار تەلەديدار، راديو جانە ت.ب. ەلەكترلى قوندىرعىلاردى قوسپاڭىز. ەگەر ءسىز ورماندا بولساڭىز، قىسقا تالدار وسكەن جەرلەردى پانالاڭىز. بيىك تالداردىڭ قاسىنا، اسىرەسە قايىڭنىڭ، ەمەننىڭ قاستارىنا تىعىلماڭىز. سۋ جينالاتىن جەردە نەمەسە ونىڭ جاعىسىندا تۇرماڭىز. جاعادان الاسىراق، ياعني جوعارى جەردەن تومەنگە ءتۇسىڭىز. جازىق دالادا، ەگىستىكتە نەمەسە قورعاناتىن جەر بولماعان كەزدە جەرگە جاتپاڭىز، قازىلعان جەردىڭ شەتىنە اياعىڭىزدى قولىڭىزبەڭ ۇستاپ وتىرىڭىز. ەگەر نايزاعاي داۋىلى ءسىز سپورتپەن اينالىسۋ بارىسىندا بولسا، دەرەۋ توقتاتىڭىز. مەتاللدان جاسالعان زاتتاردى (موتوسيكل، ۆەلوسيپەد، مۇز ويعىش جانە ت.ب. ) شەتكە قويىڭىز جانە 20-30 م الىس تۇرىڭىز. ەگەر نايزاعاي ءسىز كولىكتىڭ ىشىندە وتىرعان كەزدە بولسا، ماشينادان تۇسپەي، تەرەزەنى جاۋىپ، راديوقابىلداعىشتىڭ انتەنناسىن تومەن ءتۇسىرىڭىز.

نايزاعاي تۋرالى قىزىقتى مالىمەتتەر

جىل سايىن جەر بەتىندە 44 مىڭعا جۋىق نايزاعاي جارقىلدايدى، ياعني شامامەن ساعاتىنا 2 مىڭ نايزاعاي، جانە ءار سەكۋند سايىن جەر بەتىنىڭ ءار ايماعىنداعى تۇرعىندار شامامەن 100 نايزاعايدى كورەدى. نايزاعاي كوبىنە كۇننىڭ ەكىنشى جارتىسىندا — 13 پەن 24 ساعات ارالىعىندا ورىن الادى؛ 15 پەن 18 ساعات اراسىندا ەڭ از جارقىلدايتىنى بايقالعان. نايزاعايدىڭ ۇزاقتىعى شامامەن ءبىر ساعات. الايدا تروپيكتەردە جانە كاۆكاز تاۋلارىندا ولار كەيدە 12-13 ساعاتقا دەيىن سوزىلادى.

ەڭ كوپ نايزاعايلى كۇندەر – جىلىنا 220 رەت – ياۆا ارالىندا (يندونەزيا) ورىن العان، ال بەيتەنزورگا قالاسىندا ءتىپتى 322 كۇن بويى نايزاعاي جارقىلداعان. سانتا-ماريا (كاليفورنيا شتاتى، اقش) قالاسىندا نايزاعايلى اۋا-رايى ەكى جىلدا ءبىر رەت بولعانى بولماسا، وتە سيرەك. ال مىسىردا ەكى ءجۇز جىلدا ءبىر رەت قانا بولۋى مۇمكىن.

نايزاعاي قانداي اعاشتارعا قۇمار؟ مۇلدە نايزاعاي تۇسپەيتىن، نە اندا-ساندا عانا تۇسەتىن اعاشتاردىڭ تۇرلەرى بولادى. سونىمەن قاتار، ۇنەمى نايزاعاي تۇسەتىن اعاشتاردىڭ دا تۇرلەرى بارى بەلگىلى. اعاشقا نايزاعايدىڭ ءتۇسۋى اعاشتىڭ قابىعىنداعى سىزىقتارىنىڭ ۇزىندىعىمەن تۇسىندىرىلەدى. اسىرەسە، مۇنداي سىزىقتار ەمەن اعاشتارىندا كوپ كەزدەسەدى. بيىك اعاشتار – نايزاعايدىڭ ناعىز نىسانى. جالعىز تۇرعان اعاشتى ەشقاشان نايزاعاي اينالىپ وتپەيدى. مۇنداي اعاشتاردىڭ جالعىز تۇرعاندىقتان، وزگەدەن سورى باسىم. ايتكەنمەن كەيدە توپ بولىپ تۇرعان اعاشتارعا دا نايزاعاي ءجيى تۇسەدى. قۇرعاق اعاشتار نايزاعاي تۇسكەننەن سوڭ، تەز جانادى. ادامدار بۇرىننان بەرى اعاشتاردىڭ ىشىندە ەمەنگە ۇنەمى نايزاعايدىڭ تۇسەتىندىگىنەن حاباردار. ەجەلگى سلاۆيان حالقى ەمەندى «پەرۋن اعاشى» دەپ اتاعان. بۇل اتاۋ پەرۋن قۇدايدىڭ اتىمەن اتالسا كەرەك. عالىمدار مۇنى ەمەننىڭ تامىرىنىڭ تىم تەرەڭدە ورنالاسقاندىعىمەن تۇسىندىرەدى. ەمەننىڭ جەرگە بەرىك ورنالاسقان تامىرلارى مىقتى بولىپ كەلەدى. مىقتى تامىرلار جەردىڭ سۋلى قاباتىنا وڭاي جەتەدى. سوندىقتان ەمەندى "جاي تارتقىش اعاش" دەپ اتايدى. ستاتيستيكالىق اقپاراتتارعا سۇيەنسەك، نايزاعايدىڭ تۇسۋىنەن اشىق دالادا وستەتىن ەمەندەر مەن تەرەكتەر كوبىرەك زارداپ شەگەدى ەكەن. سونىمەن قاتار، نايزاعايدىڭ شىرشالار مەن قاراعايلاردا دا «جۇمىسى جوق» ەمەس. ايتكەنمەن جاڭعاقتى ۇيەڭكى اعاشتارىنا نايزاعاي اسا جولاي قويمايدى. نايزاعايدىڭ 100 ۇرۋىنان شامامەن مىنانشا اعاش زارداپ شەگە الادى: ەمەن – 54،  تەرەك – 24، شىرشا – 10، قاراعاي – 6، بۇك اعاشى – 3،  جوكە اعاشى – 2، اكاسيا - 1. ايتكەنمەن كەز كەلگەن اعاشتى نايزاعاي ۇرۋ ءقاۋپى بارىن ەستەن شىعارماۋ كەرەك. جاي كۇنگى اۋا رايىنىڭ قۋاتتالۋى وڭ بولسا، جەردىكى (ونداعى وسىمدىكتەرمەن قوسقاندا) كەرىسىنشە. وسىمدىكتەر وزدەرىنىڭ قۇرىلىمدارىنا ساي ءتۇرلى ەلەكتر وتكىزگىشتىككە يە بولادى. ەمەننىڭ وسالدىعى بولسا دا، ونىڭ قىلقان جاپىراقتى اعاشتار جانە تەرەكتەرمەن سالىستىرعاندا تامىرى تەرەڭگە كەتەدى. اعاشتاردىڭ قۇرىلىمى مەن تامىرلارىنىڭ تەرەڭگە كەتۋىنە بايلانىستى، نايزاعاي دا اعاش تاڭدايتىن كورىنەدى. اعاش ءدىڭىن جارىپ شىعىپ جاتاتىن سۋلار كەيدە ىستىق اۋا رايىنىڭ اسەرىنەن بۋعا اينالادى. وسى ارقىلى نايزاعاي شاقىرادى. كەلەر ماۋسىمدا جاراسى جازىلىپ، تەك تىك سىزىعى عانا قالادى. ال ەگەر نايزاعايدىڭ ءتۇسۋى سالماقتى بولسا، ول اعاشتىڭ ءومىرىن ۇزارتا قويمايدى. نايزاعاي تۇسكەن اعاشاتاردىڭ ىشكى جۇمىسى بۇرىنعىسىنا قاراعاندا ناشارلاي بەرەدى. اعاشتار وزدەرىنە نايزاعايدى تارتۋ ارقىلى ءوزى كولەڭكە ەتىپ تۇرعان ءۇيدى نە ادامدى كوپ جاعدايدا قورعاپ قالا المايدى. عيماراتتىڭ قاسىنان وتىرعىزىلعان اعاشتار نايزاعايدى تەز اۋلاي الادى. نايزاعاي ۇرعان اعاشتان مۋزىكالىق اسپاپ جاساۋعا بولادى. مۇنداي مۋزىكالىق اسپاپتاردىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى دە جوق ەمەس.

---