InfoHub Logo

بىزگە دەيىن مىڭ جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن ادامدار قيالىمىزعا كىرىپ-شىقپايتىن قۇرىلىستار تۇرعىزعان. عالىمدار بۇل قۇرىلىستاردى كىمدەر، نە ءۇشىن جانە، ەڭ باستىسى – قالاي سالعانىنا عاسىرلار بويى باس قاتىرىپ كەلەدى. جانە تاڭعاجايىپ وقيعالارعا تولى ءتۇرلى تەوريالار ايتادى.

Bilim-all.kz اسەمدىگى جانە جۇمباعىمەن وزىنە باۋراپ الاتىن عاسىرلىق قۇپياعا جاقىنداپ كورۋگە تىرىستى.

ستوۋنحەندج، انگليا

^{© Freesally / pixabay.com}

ەپوس بويىنشا، تاس كەشەنىن سيقىرشى مەرلين تۇرعىزعان. شىن مانىندە ستوۋنحەندج كورول ارتۋردىڭ ومىرلىك سەرىگى پايدا بولدى دەلىنگەن ۋاقىتقا دەيىن پايدا بولعان. ءبىراق جۇزدەگەن  كيلومەترلەردەن تابىلعان، تاس قاشالعان ورىنداعى اۋىر ۇيىندىلەردى قالاي تاسىمالداعان؟ قۇرىلىستىڭ نە ءۇشىن سالىنعانى دا تۇسىنىكسىز: وبسەرۆاتوريا (مەگاليتتەردىڭ ورنالاسۋى — كۇن جۇيەسىنىڭ ناقتى ۇلگىسى)، نە بولماسا عيباداتحانا (كەلت ابىزدارى – درۋيدتەر ءدال وسىنداي ساپادا پايدالانعان) بولعانى بەلگىسىز.

باالبەك، ليۆان

^{© Anton_Ivanov / shutterstock.com}

ەرتەدە وركەندەپ تۇرعان قالانىڭ قيراعان ءۇيىندىسى – انتيكالىق ستيلدەگى شىركەۋ ءانسامبلى. الايدا ريمدىكتەردىڭ سالماعى 1000 توننا بولاتىن تاس بلوكتاردى قوياتىن تەحنولوگياسى بولمادى (ىرگەتاسىندا ءدال وسىندايلار جاتىر). سالىستىرمالى تۇردە: افينالىق پارفەنون ليۆاندىق الىپتان ەكى ەسە كىشى، ال حەوپس پيراميداسىنىڭ ەڭ ءىرى سانالاتىن بولىگى «بار-جوعى» 90 توننا تارتادى. ونىڭ ىرگەتاسىن مىسىرلىقتار سالدى دەلىنەدى، كەيدە ءتىپتى الىپتار سوققان دەيدى. كەيبىرەۋلەر بۇل ۆاۆيلون مۇناراسىنىڭ نەگىزى دەپ ەسەپتەيدى.

نيۋگرەيندج، يرلانديا

^{© UnaPhoto / shutterstock.com}

جول سالۋشىلاردىڭ XVII عاسىردا ەسكەرتكىشتى ويدا-جوقتا تاۋىپ العانىنا قاراماستان، ونى زەرتتەۋ جۇمىستارى ءۇش عاسىردان كەيىن عانا باستالدى. قازبا جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە دوپ-دوڭگەلەك، ديامەترى وتە ۇلكەن جانە مىسىر پيراميدالارىنان ەرتەرەكتە سالىنعان قورعان اشىلدى. ارحەولوگتار ونىڭ قاق ورتاسىنان ەجەلگى مۇردەنى تاپتى. كۇن توقىراۋىندا تۇرعان كەزدە ناعىز استرانوميالىق قۇبىلىستى بايقاۋعا بولادى — كۇن ساۋلەسى كامەرانى بىرتىندەپ جابادى. يرلاندىقتاردىڭ سەنىمى بويىنشا بۇل جەر — ەلفتەر مەن پەريزاتتاردىڭ ەلىنە اپاراتىن ەسىك.

كاۆكاز دولمەندەرى، رەسەي

^{© mariakraynova / shutterstock.com}

تاۋ بوكتەرىندە جالپاق تاستاردان قۇرالعان ۇيلەر شاشىلىپ جاتىر. الدىڭعى جاقتارىندا تىعىنمەن جابىلاتىن تەسىك بار. ءبىر تاڭقالارلىعى: تاقتايلاردىڭ سالماعى تونناعا جۋىق، الايدا ولاردىڭ ۇيلەسىمدىلىگى سونشا، ولاردىڭ اراسىنان پىشاقتىڭ قىرى دا وتپەيدى. سونىمەن قاتار ارتەفاكتاردىڭ جاسى بەس مىڭ جىلعا جۋىق. كەيبىر مۇسىندەر، مىسالى، ۆولكوندىق، ەمدىك قاسيەتتەرىمەن تانىمال. «دولمەندىك ءداستۇر» جەر بەتىنىڭ ءار جەرىندە بار ەكەنى دە تاڭعالارلىق.

تيكال، گۆاتەمالا

^{© Simon Dannhauer / shutterstock.com}

ماييا تايپاسىنىڭ ءىرى قالالارىنىڭ ءبىرى جاسىل دجۋنگليگە تىعىلعان. مۇندا جاساندى توعاندار دا، دوپ ويناۋعا ارنالعان الاڭ دا، سارايلار دا بار. ءبىراق ەرەكشە نازار — پيراميدالارعا تۇسەدى. ولار دامۋ كەزەڭىنە سايكەس ۋاقىت زاڭدىلىعىمەن سالىنعان. ولاردىڭ مىندەتى جايلى تەوريالار از ەمەس: ءدىني قۇرىلىستار، عىلىمي ورتالىقتار، زيراتتار نەمەسە ءبارىنىڭ قوسىندىسى. «تيكال» اتاۋىنىڭ ەتيمولوگياسى دا تۇسىنىكسىز. ەسەسىنە وعان تۇسىنىكتىرەك «اتاۋ» بار — داۋىستار قالاسى. سەبەبى سىبىستىڭ ءوزى قاتتى جاڭعىرىق بولىپ شىعادى.

زاياسكيي ۇلكەن ءلابيرينتى، رەسەي

^{© Vladimir Sevrinovsky / shutterstock.com}

سولوۆەسكيي ارحيپەلاگى ارالدارىن الەم-جالەم تاس شىلتەرلەر — شيىرشىق ءپىشىندى لابيرينتتەر اسەمدەيدى. جەرگىلىكتى تۇرعىندار ولاردى «ۆاۆيلون» دەپ اتايدى. كىرەتىن جانە شىعاتىن جەرى ءبىر، ياعني قويتاستاردان تۇزىلگەن ىزدەرمەن تۋرا ءجۇرىپ وتىرسا، ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن كىرگەن جەرىڭنەن شىعۋعا بولادى. ءبىراق ەرتەدە بۇل نە ءۇشىن قاجەت بولدى؟ كەيبىر عالىمدار مۇنىڭ پايدالى جاعى جايلى ايتادى: بالىقتارعا ارنالعان قاقپان. باسقالار — كوڭىل كوتەرۋگە ارنالعان دەيدى: ويىندار مەن حورمەن جۇرۋگە ارنالعان ورىن. ءبىراق كوپشىلىك مۇنىڭ و دۇنيەمەن بايلانىسقا تۇسىرەتىن سالتتىق قۇرىلىس ەكەنىنە سەنىمدى.

پەترا، يوردانيا

^{© Pocholo Calapre / shutterstock.com}

تەڭىز دەڭگەيىنەن 900 مەتردە ورنالاسقان الىپ «ۇياشىق» جارتاستاردىڭ ىشىنە تىعىلىپ تۇر. پەترانىڭ بار سۇلۋلىعىن قىرناۋ ءۇشىن شەبەرلەرگە اسقان سابىرلىق تانىتۋعا تۋرا كەلدى. وسىلايشا، سيد كانونىنىڭ سالقىن ايماعىندا ەل-حازنە (اراب تىلىنەن اۋدارعاندا — «اسىل قازىنا») — ءدىڭماڭدايشا مەن باعانالاردان تۇراتىن تاڭعاجايىپ كورىنىس اشىلادى. بالكىم، شىركەۋ، بالكىم، كەسەنە بولۋى مۇمكىن. كوپتەگەن قۇپيالاردى جاسىرعان بۇل قۇرىلىستىڭ ءبىر تۇسىنىكسىزى – ويۋشىلار نەمەن جانە قالاي جۇمىس ىستەگەن؟ قۇرىلىس اعاشىنسىز ويۋ مۇمكىن ەمەس، ءبىراق ولاردى قايدان العان؟

تاس شارلار، كوستا-ريكا

^{© Marco Diaz Segura / shutterstock.com}

تىنىق مۇحيتى جاعالاۋىنداعى تاريحقا دەيىنگى پەتروسفەرالار ءۆانداليزمنىڭ قۇربانىنا اينالا جازدادى: ولاردى تاۋىپ العان جۇمىسشىلار ىشىندە التىن بار دەپ سەنگەن. قالاي بولعاندا دا ارتەفاكتار ءبارىبىر زاقىمداندى: تۋريستەردى تارتۋ ءۇشىن ولاردى قالا ورتالىعىنا ورنالاستىردى. ارى-بەرى تاسىمالداۋ سالدارىنان ولاردىڭ ناقتى مەزگىلىن انىقتاۋ قيىن. ولاردىڭ پايدا بولۋى جايلى تەوريا سۋدىڭ اسەرىنەن مۇمكىن ەمەس بولىپ شىقتى. جالپى بۇل ءوزى نە: پلانەتالار نىشانى، شەكارالار بەلگىسى؟ دالەلسىز بولجامدار عانا.

تەرراكوتالىق اسكەر، جۇڭگو

^{© Bule Sky Studio / shutterstock.com}

سين شيحۋاندي ءقابىرى سەگىز مىڭنان استام جۇڭگو ساربازدارى مەن اتتارىن جاسىرىپ جاتىر. سالت-داستۇرگە قاراماستان، ولاردى قولباسشىمەن بىرگە كومگەن. ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى 200ء-شى جىلدارداعى قولدان جاسالعان اسكەر ادام بويىمەن بىردەي ەتىپ، وتە ۇساق بولشەكتەرىنە دەيىن، ءبىر-بىرىن قايتالامايتىن ءتۇر كەلبەتپەن جاسالعان. قازبا جۇمىستارى كەزىندە (ال بۇل 1970 جىلدان بەرى جالعاسىپ كەلەدى) وتە اباي جۇمىس ىستەۋ كەرەك بولدى.

انگكور-ۆات، كامبودجا

^{© lastdjedai / shutterstock.com}

ەۋروپالىقتار بۇل كەشەن جايلى ءحىح عاسىرعا دەيىن بىلمەي كەلدى. ال بىلگەن سوڭ مۇنى كحمەرلەر سالعانىنا كۇمانداندى. قالاۋ وتە قالىڭ: جىكتەرى كەي جەرلەردە كورىنبەيدى. تاستار وتە تەگىس. كونسترۋكسيالار ءوز سالماعىنىڭ ارقاسىندا تۇر. 200 عيباداتحانادان تۇراتىن انسامبل جولاۋشى قاي جاقتان كەلە جاتسا دا ولاردىڭ ۇشەۋىن عانا انىق كورە الاتىنداي ەتىپ سالىنعان. جاۋىن-شاشىن ماۋسىمىندا انگكور-ۆات تاماشا كورىنىسكە يە بولادى: سۋعا تولى كەڭ ور كەشەندى شەكسىز مۇحيتتىڭ اراسىنداعى ارالعا ۇقساتادى.

تيمبۋكتۋ، مالي

^{© Attila JANDI / shutterstock.com}

اڭىزعا سايكەس، قالا بۋكتۋ اجەي مەن ونىڭ قۇدىعىنىڭ («تيم» تۋارەگ تىلىندە) ارقاسىندا پايدا بولعان. ول بارلىق كەرۋەندى قۋانا قابىلداپ وتىرعان. بۇل قالا ورتا عاسىرلىق وتىرىك اڭگىمەلەردىڭ باستى كەيىپكەرى بولعان: التىننان جاسالعان كوشەلەر، دانا تۇرعىندار... افريكالىق ەلدورادونى باعىندىرعىسى كەلگەن باتىلدار قايتىپ ورالماعان. وسىلايشا فرانسۋز رەنە كالە قاجىلىققا باراتىن ادام ۇقساپ كيىنىپ، قالاعا اتتانادى. ساز بالشىقتان جاسالعان عيماراتتاردان تۇراتىن كەدەي قالانى كورگەندە ونىڭ تاڭدانىسىندا شەك بولمادى. ەرەكشە ارحيتەكتۋرالى مەشىتتەر قازىردە ساياحاتشىلاردىڭ سۇيىكتى مەكەنىنە اينالدى.

پاسحا ارالىنىڭ مۇسىندەرى، چيلي

^{© Amy Nichole Harris / shutterstock.com}

تىنىق مۇحيتىنىڭ قۇرعاق ايماعىندا الىپ موايلەر ورنالاسقان. ولاردى ءبىر ورىننان ءبىر ورىنعا تاسىمالداعان جانە توڭكەرگەن دەگەن بولجام بار. قاسىندا، جانسىز تۇلعانىڭ وزىنەن دە اۋىر سالتتىق دەمەۋىشتەر دە بار. وكىنىشكە قاراي، بۇل مۇسىندەردىڭ سىرىن اشاتىندار قۇل يەلەنۋشىلەردىڭ كەسىرىنەن باياعىدا ءولىپ قالعان. قۇپيانى اشۋدىڭ ءبىر عانا امالى — ءۇنسىز مۇسىندەردىڭ وزىنەن سۇراۋ.

ۇلكەن سفينكس، مىسىر

^{© Volodymyr Martyniuk / shutterstock.com}

قۇم اراسىنداعى وراسان زور ءمۇسىن — الەمنىڭ ەڭ ۇلكەن قۇپيالارىنىڭ ءبىرى. بۇل فاراونداردىڭ قولىنان شىققان ءىس دەپ سانالدى. الايدا ولار سفينكستى قايتا جاڭعىرتتى. جولبارىسقا ۇقسايتىن ونىڭ دەنەسى اتىزدارمەن جەلىنىپ كەتكەن. ەگەر بولجاۋعا ەرىك بەرسەك، بۇل ۇلى توپان سۋدىڭ ءىزى. سونىمەن قاتار، ءبىر قىزىعى، باسى دەنە ۇيلەسىمدىلىگىمەن سايكەس ەمەس. ءىشى دە الىپ ەكەنى جانە بولمەلەر بار ەكەنى انىقتالعان. ولاردى زەرتتەۋ ءتۇرلى وقيعالاردىڭ ورىن الۋىنا، بيلىكتىڭ قارسىلىعىنا اكەلدى. بالكىم بۇل ساحارا كۇزەتشىسى ەمەس، مىسالى، باتىپ كەتكەن اتلانتيدادان قالعان قۇپيا ءبىلىمنىڭ كۇزەتشىسى بولار؟

---