جۇرەكتەگى تاڭبالار
و، جۇرەكتىڭ جادى! سەن كۇشتىسىڭ
اقىل-ويدىڭ قايعىلى جادىنان دا...
باتيۋشكوۆ.
وقىرماندار جازاتىن ادامداردان ولار كىتاپتارى ءۇشىن ماتەريالدى قالاي، ۇزاق ۋاقىت جيناي ما دەپ ءجيى-جيى سۇرايدى. جانە ولارعا ماتەريالدى ەشقاشاندا ادەيى جيناۋ دەگەن بولمايدى، بولعان دا ەمەس دەپ جاۋاپ قايتارعاندا، ولار، ادەتتە، تاڭعالىسادى.
جوعارىدا ايتىلعان جايتتىڭ — جازۋشىنىڭ مىنا كىتابىنا ما، الدە انا كىتابىنا ما قاجەتتى عىلىمي نە ءبىلىمي ماتەريالدى وقىپ، يگەرۋىنە، ارينە ، قاتىسى جوق. گاپ تەك ومىر-تىرشىلىكتى باقىلاۋ جونىندە عانا بولىپ وتىر.
ءومىر ماتەريالى — دوستويەۆسكيي ايتىپ كەتكەن "اعىنداپ جاتقان ءومىردىڭ ەگجەي-تەگجەيىن"، — وقىپ ۇيرەنبەيدى. ەگەر وسىلاي دەپ ايتۋعا بولاتىن بولسا، جازۋشىلار سول ماتەريالدىڭ ىشىندە ءومىر سۇرەدى، — ءومىر سۇرەدى دە ازاپتانادى، ويلانىپ-تولعانادى، قۋانادى، ۇلكەندى-كىشىلى وقيعالارعا قاتىسادى، جانە ءومىردىڭ ءاربىر كۇنى ارينە ولاردىڭ جادى مەن جۇرەگىنە بەلگىسى مەن تاڭباسىن قالدىرادى.
وقىرمانداردىڭ (سونداي-اق كەيبىر جاس جازۋشىلاردىڭ) ەسىنەن جازۋشى دەگەنىڭ قولىنا جازۋ كىتاپشاسىن الىپ، كورىنگەن جەردە ساندالىپ جۇرەتىن ادام رەتىندە، ءومىردىڭ كاسىبي "جازارمانى" جانە تىڭشىسى رەتىندەگى تۇسىنىگى، ءبىرجولاتا جويىلىپ كەتكەنى قاجەت-اق.
("بىردەڭەنى ۇمىتىپ قالماس ءۇشىن") ءوزىن ءومىردى باقىلاۋعا ءماجبۇر ەتىپ، سولارىن قور عىلىپ جيناپ، جازعاندارىن الپەشتەپ ساقتاپ جۇرەتىن كىسى، البەتتە، تالعامسىزدىقپەن باقىلاۋلارىن تاۋداي ەتىپ، ءۇيىپ تاستايدى، ءبىراق ولارى ءولى كۇيىندە قالا بەرەدى. باسقاشا ايتقاندا، سو ءبىر باقىلاۋلاردى جازبا-كىتاپشاسىنان ءتىرى پروزانىڭ ارقاۋىنا كوشىرەتىن بولساق، ولار ءاماندا ەزىنىن ايقىندىعىن جوعالتادى دا شىعارمادا مۇلدە بوگدە نارسە سياقتانىپ تۇرادى.
وسىناۋ شەتەن اعاشىنىڭ ءبىر ءتۇبى نەمەسە وركەستردەگى انا ءبىر اقشاشتى بارابانشى ءبىر كەزدەرى جازاتىن اڭگىمەمە كەرەك بولىپ قالار ەكەن-اۋ دەپ، وعان ايرىقشا كوڭىل ءبولىپ، ءتىپتى جاساندى تۇردە بولسا دا، ونى مۇقيات باقىلاۋىم قاجەت ەكەن دەپ، استە ويلاۋعا بولمايدى. ال، رەتى كەلگەسىن، "قىزمەت بابىمەن"، ىسكەرلىگىم ۇستاپ، باقىلاۋ تاعى دا ءجون ەمەس.
باقىلاۋلارىن قانشا ءساتتى بولعانىمەن، ولاردى ەشقاشاندا پروزاعا كۇشپەن سىنالاپ، تىعىپ جىبەرۋگە بولمايدى. قاجەت كەزىندە، ولاردىڭ ءوزى وعان ەنەدى دە ءتيىستى ورنىنا بارىپ، تۇرا قالادى. كەيدە جازۋشىنىڭ ءوزى باياعىدا، مۇلدە ۇمىتىپ كەتكەن ءبىر جايت نەمەسە ءبىر نارسەنىڭ ەگجەي-تەگجەيى كەنەت، جۇمىسقا كەرەك كەزىندە، ونىڭ ءىجداعاتتى جادىندا تۇرلەنىپ-گۇلدەنىپ شىعا كەلەدى.
جازۋشىلىق نەگىزدەرىنىڭ ءبىرى — كىسىنىڭ جاقسى جادى.
ەگەر مەن "جەدەلحات" اتتى اڭگىمەمنىڭ قالاي جازىلعانىن ايتىپ بەرسەم، مۇمكىن، وسىناۋ ويلارىم ايقىندالا تۇسەتىن شىعار.
كۇزدىڭ سوڭعى كەزىندە مەن ريازان تۇبىندەگى ءبىر دەريەۆنياعا، ءوز كەزىندە بەلگىلى بولعان گراۆەر ءپوجالوستيننىڭ مەكەن-جايىنا بارىپ قونىس تەپتىم. وندا جالعىز-جارىم بولىپ، قاۋساپ تۇرعان مەيىرباندى كارى كەمپىر، ءپوجالوستيننىڭ قىزى، كاتەرينا يۆانوۆنا قالعان عۇمىرىن وتكىزىپ جاتتى. ونىڭ جالعىز قىزى ناستيا لەنينگرادتا تۇراتىن جانە شەشەسىن ءبىرجولاتا ۇمىتىپ كەتكەن ەدى — ول تەك ەكى ايدا ءبىر رەت قانا كاتەرينا يۆانوۆناعا اقشا سالىپ جىبەرەتىن.
مەن قابىرعالارى بورەنەدەن سالىنعان، گۋىلدەپ تۇرعان ۇلكەن ءۇيدىڭ ءبىر بولمەسىنە ورنالاستىم، كەمپىر ءۇيدىڭ وزگە بولەگىندە تۇرىپ جاتتى. وعان قاڭىراپ بوس قالعان سەنەك ارقىلى جانە ەدەندەرىنىڭ تاقتايلارى سىقىرلاپ جاتاتىن شاڭلى بىرنەشە بولمەلەردەن ءوتىپ بارۋعا بولاتىن ەدى.
بۇل ۇيدە كەمپىر مەن مەنەن باسقا ءتىرى جان تۇرمايتىن. جانە بۇل ءۇي مەموريالدى دەپ اتالاتىن.
قيۋى قاشقان قوسالقى ءۇي-سارايلارى بار اۋلانىڭ ارت جاعىندا، جەل وتىندە، ءۇيدىڭ ءوزى ءتارىزدى كوپتەن كۇتىلمەگەن، سۋىقتان جاۋراپ قالعان، ىلعالدى ۇلكەن باۋ شۋلاپ تۇراتىن.
مەن جۇمىس ىستەۋگە كەلگەنمىن جانە اۋەلگى كەزدەرى ءوز بولمەمدە تاڭەرتەڭنەن قاراڭعىلىق تۇسكەنشە جازاتىن ەدىم. جانە ىمىرت تىم ەرتە ۇيىرىلەتىن. ساعات بەستە، كۇلىڭگىر ءتۇستى اينەك اباجۋرى قىزعالداق ءتارىزدى ەتىپ جاسالعان، كەروسين شامدى جاعۋ كەرەك بولاتىن.
ءبىراق مەن سوسىن جۇمىستى كەشكە قاراي كوشىردىم. كۇندىزگى ازىن-اۋلاق ساعاتتاردى بولمەدە وتكىزۋ وكىنىشتى بولىپ كورىندى، ال سو كەزدەرى مەن قىستىڭ كەلۋىنە ازىرلەنىپ ۇلگىرگەن ورماندار مەن شابىندىقتاردى ارالاپ، سەيىلدەپ جۇرەر ەدىم عوي.
مەن جەر كەزىپ، ۇزاق جۇرەتىن بولدىم جانە كۇزدىڭ كوپ بەلگىلەرىن كوردىم. ەرتەڭگىلىك شالشىقتىڭ مۇز اينەك قابىعى استىنان اۋانىڭ كوبىگى كورىنەدى. كەيدە قۋىس كريستالل شار سياقتى وسىنداي كوبىك ىشىندە، كوكتەرەكتىڭ نە قايىڭنىڭ قىزىل كۇرەڭ نە سارعىش جاپىراقتارى جاتادى. مەن مۇزدى جارىپ، سو ءبىر قاتىپ قالعان جاپىراقتاردى ۇيگە الىپ كەلۋدى ۇناتۋشى ەدىم. كوپ ۇزاماي مەنىڭ تەرەزەمنىڭ الدىندا سونداي جاپىراقتار ءۇيىلىپ قالدى. ولار جىلىنعاننان كەيىن، توڭىرەگىنە ءيىسىن تاراتا باستادى.
بارىنەن دە ورمان ءىشى راقات ەدى. شابىندىقتاردا جەل گۋلەپ سوعادى، ال ورمان-توعاي ىشىندە مۇزداقتارى سىتىرلاعان، تۇنجىر تىنىشتىق تۇنىپ تۇرادى. بالكىم، ورمان ءىشى قوڭىر بۇلتتاردان تۇنەرىپ كەتەتىن شىعار. ولاردىڭ جەرگە جاقىنداپ، ءتونىپ كەلەتىنى سونداي، كەيدە قاراعايلاردىڭ ۇشار باسىن تۇمان وراپ تاستار ەدى.
كەيدە مەن وكانىڭ ءبىر تارماعىنا بارىپ، قارماق سالامىن. ول جاقتا تال جاپىراقتارىنىڭ اششى يىسىنەن بەتتىڭ تەرىسى جيىرىلا تۇسەدى. قاراسۋ بەتى جاسىل رەڭ تاۋىپ، قۇبىلىپ جاتادى. بالىق كۇزدە ابايلاپ، قارماقتى سيرەك قابادى.
سودان كەيىن شەلەكتەپ جاڭبىر جاۋىپ، باۋدىڭ ۇيقى-تۇيقىسىن شىعاردى، قارايا تۇسكەن ءشوپتى جەرمەن جەكسەن ەتىپ، جابىستىرىپ تاستادى. اۋادان ىلعالدى قار ءيىسى سەزىلە باستادى.
كۇز نىشاندارى كوپ-اق ەدى، ءبىراق قايسى ءبىرىن ەسىڭدە ساقتاي بەرەسىڭ. مەنىڭ اقيقات ءبىر بىلەتىنىم - جان سارايىم جاڭعىرا جەڭىلدەپ، باسىمدا ۇيىرىلگەن قاراپايىم دا ايقىن ويلاردىڭ سو ءبىر قوڭىر كۇزدىڭ كۇيىنىش-سۇيىنىشىمەن كەرەمەتتەي بولىپ جۇپتاسىپ كەتكەنىن ەشقاشاندا ۇمىتپايمىن.
جالبا-جۇلبا ىلعالدى ەتەگىن جەر ۇستىمەن سالپىلداتىپ سۇيرەتىپ وتەتىن بۇلتتار قاباعى تۇنەرە تۇسكەن سايىن، جاۋىن-شاشىن دا سۋىتا باستاعان سايىن، مەنىڭ جانىم دا ءبىر ءتۇرلى جاي تاۋىپ، جازۋىم جەڭىلدەپ، بەدەرلى سوزدەر قاعاز بەتىنە وزدىگىنەن ءتىزىلىپ جاتقانداي بولىپ كورىنەدى.
كۇز قاسيەتىن تەرەڭ سەزىنىپ-تۇيسىنۋدەن تۋعان سەزىمدەر مەن ويلاردىڭ ءتۇزىلۋى اسا ماڭىزدى. ال ماتەريال اتاۋلىنىڭ ءبارى - ادامدار، وقيعالار، جەكە بولىكتەرى مەن ەگجەي-تەگجەيلەرى -ول، ءوز تاجىريبەمنەن بىلەتىندەيىن، بەلگىلى ءبىر ۋاقىتقا دەيىن، الگى كۇزدى سەزىنە-تۇيسىنۋدىڭ ءبىر جەرىندە سەنىمدى تۇردە جاسىرىلىپ قويىلعان ەدى. سوسىن مەن اڭگىمەلەرىمنىڭ بىرىندە سول سەزىم-تۇيسىگىمە قايتا ورالسام بولعانى، سونىڭ ءبارى دەرەۋ جادىمنان شىعا كەلىپ، قاعاز بەتىنە تۇسەر ەدى.
مەن ءوزىم تۇرعان سو باياعى ءۇيدى اڭگىمەگە قاجەت ماتەريال رەتىندە ارنايى تەكسەرگەن ەمەسپىن. مەن تەك ونى تۇنجىراعان قالپى مەن تىنىشتىعىن، ساعاتىنىڭ بەرەكەسىز تىقىلداپ سوعۋىن، پەشىنەن ۇدايى شىعىپ جاتاتىن قايىڭ ءتۇتىنىنىڭ ءيىسىق قابىرعالارعا ىلىنگەن ەسكى گراۆيۋلارىن (ولار وتە از قالعان ەدى، ويتكەنى كاتەرينا يۆانوۆنانىڭ بارلىق گراۆيۋلارىن وبلىستىق مۋزەي الىپ كەتكەن ەدى):
بريۋللوۆتىڭ "اۆتوپورترەتىن"، "كرەستى الىپ ءجۇرۋدى"، پەروۆتىڭ "قۇس اۋلاۋشىسى" مەن پولينا ۆياردونىڭ پورترەتىن جاقسى كورىپ كەتكەن ەدىم. تەرەزەلەرىنىڭ اينەكتەرى ەسكى دە قيسىق بولاتىن. ولار كەمپىرقوساق تارىزدەنىپ جارقىراپ، قۇبىلىپ تۇراتىن، ال شىراق جارىعى ولارعا نەگە ەكەنىن قايدام قوسارلانا ءتۇسىپ، شاعىلىسىپ جاتادى.
كۇللى جيھاز — ديۆاندار، ۇستەلدەر مەن ورىندىقتار اقشىل اعاشتان جاسالعان ەكەن، ۋاقىت ولاردى جالتىراتىپ جىبەرىپتى جانە ولاردان يكونالار ءتارىزدى كيپاريس ءيىسى شىعىپ جاتادى.
ول ۇيدە كىسىنىڭ كۇلكىسى كەلەتىن جانە ەندى قاجەتكە اسپاي قالعان زاتتار كوپ بولاتىن: مازداق ءتارىزدى مىس تۇندىك (شام)، كىلتيپاندى قۇلىپتار، ىشىندە كرەمدەرى قاتىپ قالعان، سىرتىنا "پاريج" دەپ جازىلعان ءبۇيىرلى كارلەن شيشالار، بالاۋىزدان ىستەلگەن، شاڭ-توزاڭ باسىپ قالعان ءبىر شوق شايگۇل (ول تات باسقان جۋان ىلمەككە ءىلۋلى تۇر)، لومبەر ۇستەلىنە بورمەن جازىلعان كارتا وينىنداعى ۇتىستى وشىرۋگە ارنالعان جۇمىر شوتكى ت.ب.
1848، 1850 جانە 1852 جىلداردىڭ ءۇش قالىڭ كۇنتىزبەسى دە بار ەدى. سولارداعى ساراي ماڭىندا جۇرەتىن ايەلدەر تىزىمىنەن مەن پۋشكيننىڭ ايەلى — ناتاليا نيكولايەۆنا لانسكايانى جانە پۋشكينمەن اشىنا بولعان ايەل ەليزاۆەتا كساۆەريەۆنا ۆورونسوۆانى تاپتىم. نەلىكتەن ەكەنىن ءالى كۇنگە دەيىن' ءوزىم دە تۇسىنبەيمىن، ايتەۋىر مەن سوعان ءبىر ءتۇرلى مۇڭايىپ قالدىم. مۇمكىن ءۇي ءىشىن جايلاعان ءولى تىنىشتىقتان با. الىستان وكا ۇستىنەن، كۋزمين شۇلەزى جانىنان پاروحود قىشقىردى، سو مەزەتتە مىنا ءبىر ولەڭ ەسىمە تۇسە كەتتى:
جاۋىندى كۇن باتتى؛ جاۋىندى ءتۇن تۇنەگى
قورعاسىنداي كيىمىمەن توسەلە بەردى اسپانعا،
ارۋاقتاي ەلەستەپ، قاراعايلى ورمان سىرتىنان،
تۇماندى اي تۋدى بۇلدىراپ...
كەشقۇرىم مەن كاتەرينا يۆانوۆنامەن بىرگە وتىرىپ، شاي ىشەتىنمىن.
كەمپىردىڭ ءوزى ءقازىر ناشار كورەدى، ءۇي ءىشىنىڭ ءار ءتۇرلى ۋاق-تۇيەك شارۋاسىن ىستەپ تاستاۋ ءۇشىن، وعان كۇن سايىن كورشىسىنىڭ قىزى نيۋركا ەكى-ۇش رەت جۇگىرىپ كەلىپ-كەتىپ جۇرەدى، ونىڭ قاباعى ءبىر اشىلمايتىن، دۇنيەنىڭ بارىنە نارازى، شالىس مىنەزدى قىز ەدى.
نيۋركا ساماۋرىندى قويىپ، بىزبەن بىرگە وتىرىپ، شىنى اياقتان سوراپتاپ شايدى ىشەدى. كاتەرينا يۆانوۆنانىڭ جايىمەن ايتقان ءسوزىنىڭ بارىنە ول بىرەر سوزبەن عانا جاۋاپ بەرەدى:
— انە، قاراشى! نە ويلاپ تاپقانىن! — دەپ.
مەن ونى ۇيالتىپ، كەيىگەن بولام، ءبىراق ول ماعان دا:
— انە، قاراشى! نە ويلاپ تاپقانىن! مەن ءبىر ەشتەڭەنى تۇسىنبەيتىندەي، مەن ءبىر ماگاس سياقتىداي؟! — دەپ باجىرايادى.
ءبىراق ءىس جۇزىندە، تەگى، كاتەرينا يۆانوۆنانى جاقسى كورەتىن بىردەن-بىر جان — نيۋركا بولاتىن. سوندا كاتەرينا يۆانوۆنانىڭ وعان بىردە قۇرىلتاي قۇسىنىڭ تۇلىبى قادالعان كونە بارقىت قالپاعىن، ەندى بىردە شىنى تۇيرەۋىشتى نە ۋاقىتتان سارعىش تارتقان شىلتەردى سىيلايتىنى ءۇشىن ەمەس.
كاتەرينا يۆانوۆنا ءبىر كەزدەرى اكەسىمەن بىرگە پاريجدە تۇرعان، تۋرگەنيەۆتى بىلەتىن، ۆيكتور گيۋگونى جەرلەۋگە بارعان. كەيۋانا ماعان ونى اڭگىمە ەتىپ ايتقان، ال نيۋركا وعان:
— انە قاراشى! تاعى نە ويلاپ تاپقانىن! — دەپ كۇڭك ەتتى.
ءبىراق نيۋركا ۇزاق وتىرمايدى، "كىشكەنتايلارىن" ۇيىقتاتۋعا ۇيىنە كەتىپ قالادى.
كاتەرينا يۆانوۆنا ەسكى اتلاس سومكەسىن ەشقاشاندا قولىنان تاستامايتىن. سومكەدە ونىڭ بار بايلىعى: ناستيانىڭ حاتتارى، ازعانا اقشاسى، پاسپورتى، سول الگى ناستيانىڭ — جىڭىشكە قيعاش قاستى، توماعا كوزدى سۇلۋ ايەلدىڭ فوتوسۋرەتى، كاتەرينا يۆانوۆنانىڭ ءوزىنىڭ، نازىكتىك پەن تازالىقتىڭ بەينەسىندەي ۇلبىرەپ تۇرعان باياعى قىز كەزىندەگى سارعايا تۇسكەن سۋرەتى ساقتاۋلى ەدى.
كاتەرينا يۆانوۆنا ءالسىز كارىلىگىنە بولماسا، ەشقاشاندا بوتەن ەشتەمەگە شاعىنىپ كورگەن ەمەس. ءبىراق مەن كورشىلەرىنەن ءورت سوندىرگىشتەر سارايىنىڭ كۇزەتشىسى، قايىرىمدى دا بەرەكەسىز شال يۆان دميترييەۆيچتەن بىلگەنىم، كاتەرينا يۆانوۆنانىڭ كورگەن كۇنى كۇن ەمەس — تەك قانا قاسىرەت، ناستيا، مىنە ءتورتىنشى جىلدىڭ ءجۇزى بولدى، كەلمەيدى — ەندەشە اناسىن ۇمىتقانى، ال كاتەرينا يۆانوۆنانىڭ كۇنى ساناۋلى. بالە-ماتەردىڭ بەتى اۋلاق، ايتپەسە، ول بەيشارا جالعىز قىزىن كورە الماي، ونى ايمالاپ سۇيە الماي، ونىڭ "اسپەتتى سۇلۋ" اقسارى شاشىن (كاتەرينا يۆانوۆنا سو شاش تۋرالى وسىلاي دەيتىن) ەمىرەنىپ سيپاي الماي ءولىپ قالادى عوي.
ناستيا كاتەرينا يۆانوۆناعا اقشا جىبەرىپ تۇرادى، ءبىراق ول دا كەيدە ءۇزىلىپ قالادى. ال، سو ۇزىلىستەر كەزىندە كاتەرينا يۆانوۆنانىڭ قالاي تۇراتىنىن ءتىرى جان بىلمەيدى.
ءبىر كۇنى كاتەرينا يۆانوۆنا مەنەن ءوزىن باۋعا اپارۋىن سۇرادى — ول وندا ەرتە كوكتەمنەن بەرى بولماپتى، شىعۋعا ال-دارمەنى جەتپەپتى.
— قىمباتتىم، — دەدى كاتەرينا يۆانوۆنا، — مەنى، كارى كەيۋانانى كەشىر. مەن باۋدى اقىرعى رەت كورگىم كەلەدى. مەن وندا باياعى قىز كەزىمدە تۋرگەنيەۆتى باس الماي وقۋشى ەدىم. جانە كەيبىر اعاشتاردى ءوز قولىممەن وتىرعىزعان ەدىم.
ول وتە ۇزاق كيىندى. ەسكى جىلى ءپالتوسىن كيىپ، باسىنا جىلى ورامال تارتتى، سوسىن مەنىڭ قولىمدى قىسىپ ۇستاپ، ابايلاپ باسقىشتان ءتۇستى.
كۇن كەشكىرە باستاعان. باۋ جالاڭاش ەدى. اتكوپىر بولىپ تۇسكەن جاپىراقتار جۇرۋگە بوگەت بولدى. ولار سىتىرلاپ، اياق استىڭدا سۋسي قوزعالىپ جاتتى. جاسىل رەڭ تاپقان شاپاعاتتى كوكتە ءبىر جۇلدىز جاندى. شالعايداعى ورمان ۇستىندە اي وراعى ءىلىنىپ تۇر.
كاتەرينا يۆانوۆنا جەل قاققان جوكەنىڭ جانىنا بارىپ توقتاپ، وعان قولىمەن سۇيەنىپ، جىلاپ قويا بەردى.
ول قۇلاپ قالماسىن دەپ، مەن ونى قاتتىراق ۇستاپ تۇردىم. كۇللى كارى ادامدار سياقتى، ول كوز جاسىن توككەنىنە ۇيالماي، ەگىلىپ جىلادى.
— قۇداي ءسىزدىڭ باسىڭىزعا سالماسىن، قاراعىم، قارتايعاندا قۋ باس بولىپ قالۋدى! قۇداي ساقتاسىن! — دەدى ول ماعان.
مەن ونى ابايلاپ دەمەپ، ۇيگە قاراي بەتتەدىم، ال كەشكىسىن كاتەرينا يۆانوۆنا ماعان اكەسىنەن قالعان، سارعايىپ كەتكەن ءبىر بايلام حاتتاردى وقۋعا بەردى.
وندا سۋرەتشى كرامسكوي مەن گراۆەر يورداننىڭ ريمنەن جىبەرگەن حاتتارى بار ەكەن. يوردان ءوزىنىڭ اتاقتى دانيالىق ءمۇسىنشى تورۆالدسەنمەن دوس ەكەنىن، لاتەراننىڭ تاڭعالارلىق ءمارمار ستاتۋيالارى تۋرالى جازىپتى.
مەن بۇل حاتتاردى، بۇرىنعىشا، تۇندە وقىدىم. ءۇي سىرتىڭدا جەل ازىناپ سوعىپ، جالاڭاش ىلعالدى بۇتالاردى شۋىلداتادى، ماي شام پىشىرلاپ، زەرىككەننەن وزىمەن-وزى سويلەسىپ تۇرعان ءتارىزدى. وسىناۋ ريمنەن كەلگەن حاتتاردى وسى ارادا جاۋىندى تۇندە، دەريەۆنيا كۇزەتشىسىنىڭ اينالما جول ۇستىندە قولتوقپاعىن قالاي توقىلداتىپ جاتقانىن تىڭداي وتىرىپ وقۋ، نەگە ەكەنىن قايدام، جانىما ءبىر ءتۇرلى جايلى دا جاعىمدى سەزىلەدى.
سو كەزدە مەن تورۆالدسەنگە قىزىعىپ، ماسكەۋدەن ول تۋرالى وقيتىن ادەبيەتتى تاۋىپ الدىم، ونىڭ ەرتەكشى حريستيان اندەرسەنمەن دوس بولعانىن ءبىلدىم، اراعا بىرنەشە جىل سالىپ، ول تۋرالى اڭگىمە جازدىم. بۇل حيكايانى جازعانىم ءۇشىن دە، مەن سو ءبىر ەسكى دەريەۆنيالىق ۇيگە قارىزدار ەدىم.
تاعى دا بىرنەشە كۇننەن كەيىن كاتەرينا يۆانوۆنا جاتىپ قالدى دا سودان قايتىپ تۇرا المادى. ونىڭ ەش جەرى اۋىرمايدى. تەك شارشاپ قالا بەرەتىنىنە عانا شاعىناتىن بولدى.
مەن لەنينگرادكا ناستياعا جەدەلحات جىبەردىم. بىردەڭە بولا قالسا، جاقىن جەردەن تابىلۋى ءۇشىن، نيۋركا كاتەرينا يۆانوۆنانىڭ بولمەسىنە كوشىپ الدى.
ءبىر كۇنى تۇندە نيۋركا مەن جاتقان بولمە قابىرعاسىن قاتتى تاقىلداتتى دا:
— كەلىڭىز! اجە ءولىپ بارادى! — دەدى ۇرەيلى داۋىسپەن.
كاتەرينا يۆانوۆنا ەس-تۇسسىز جاتىر ەكەن، تەك ءالسىز عانا تىنىستايتىن ءتارىزدى. مەن ونىڭ تامىرىن ۇستاپ كورىپ ەدىم، ول بۇلكىلدەپ سوقپاي، ورمەكشىنىڭ اۋى سياقتى، جىپ-جىڭىشكە بولىپ، جاي عانا دىرىلدەپ تۇر ەكەن.
مەن كيىنىپ، قول شامدى جاعىپ الىپ، سەلولىق اۋرۋحاناعا قاراي ءجۇردىم. اۋرۋحانا ورمان ىشىندە، الىس جەردە بولاتىن. قارا جەل كەسىلگەن توعاي جاقتان اعاش ۇنتاعىنىڭ ءيىسىن جەتكىزەدى. تاس قاراڭعى ءتۇن ەدى، ءتىپتى بۇيىعىپ يتتەر دە ۇرمەيدى.
دارىگەر كاتەرينا يۆانوۆناعا كامفورا جاساپ، ءبىر كۇرسىندى دە كەتىپ قالدى، كەتەرىندە بۇنىڭ اگونيا — جانتالاس ەكەنىن، ءبىراق ونىڭ ءالى ۇزاققا سوزىلاتىنىن، ويتكەنى كاتەرينا يۆانوۆنانىڭ جۇرەگى جاقسى ەكەنىن ايتتى.
كاتەرينا يۆانوۆنا تاڭ اتاردا كوز جۇمدى. مەن ونىڭ كوزىن جابۋىما تۋرا كەلدى. ونىڭ سول عانا اشىق قالعان قاباعىن ابايلاپ جابا بەرگەن كەزىمدە، ودان ءبىر تامشى جاستىڭ اۋناپ تۇسكەنىن مەن ەشقاشان دا ۇمىتپايمىن.
نيۋركا جىلاعاننان دەمىگىپ تۇرىپ، ماعان ۋماجدالعان ءبىر كونۆەرتا ۇستاتا سالدى دا:
— مۇندا كاتەرينا يۆانوۆنا ءوزىن قانداي كيىممەن قويۋعا بولاتىنىن ايتقان، — دەدى.
مەن كونۆەرتتى اشىپ، قارتتىڭ دىرىلدەگەن قولىمەن جازىلعان بىرنەشە ءسوزدى — ولگەننەن كەيىن وزىنە نە كيگىزۋ كەرەك ەكەنىن بىلدىرگەن تىلەگىن وقىدىم — مەن بۇل جازبانى ەرتەڭگىلىك كاتەرينا يۆانوۆنانى سوڭعى ساپارىنا ازىرلەۋگە كەلگەن ايەلدەرگە بەردىم.
سوسىن مەن زيراتقا مولانىڭ ورنىن كورىپ، بەلگىلەپ قايتۋعا باردىم، قايتىپ كەلسەم، تاپ-تۇيناقتاي ازىرلەنىپ ۇستەل ۇستىندە جاتقان كاتەرينا يۆانوۆنانى كورگەندە قايران قالىپ، تۇرىپ قالدىم.
ول ەسكى زاماننىڭ التىن رەڭدى، شلەيفتى، بي كويلەگىن كيىپ، قىز سياقتى، جىپ-جىڭىشكە بولىپ جاتىر ەكەن. شۇباتىلعان شلەيفىمەن اياعىن وراپ تاستاپتى. ونىڭ استىنان كىشكەنە عانا قارا كۇدەرى ءتۋفليى كورىنىپ جاتىر. شىراق ۇستاعان قولىنا اپپاق بيالايدى كيگىزىپ، شىنتاعىنا دەيىن تارتىپ قويىپتى. قىرمىزى جىبەك راۋشان-گۇلدىڭ ءبىر شوعى كورساجىنا قادالىپتى.
ءجۇزى تورعىن جەلەكپەن بۇركەلىپتى، ەگەر جەڭى مەن اق بيالايىنىڭ جيەگى اراسىنان كورىنەتىن قۇرعاق ءاجىمدى شىنتاعى بولماسا، ونى بۇل جاتقان سۇڭعاق بويلى جاس ايەل ەكەن دەپ ويلاپ قالۋعا بولار ەدى.
ناستيا ءۇش كۇنگە كەشىكتى دە، ونى جەرلەگەننەن كەيىن عانا كەلدى.
مىنە وسى جوعارىدا ايتىلعانداردىڭ ءبارى جازۋشىنىڭ ومىر-تىرشىلىگىنىڭ، كەيىن پروزا تۋدىراتىن ماتەريالدارى بولىپ تابىلادى.
بۇنىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى — دەريەۆنيا ءۇيى مەن كۇزدىڭ بارشا جاعدايى، بۇكىل ەگجەي-تەگجەيى، جيھاز-مۇلىكتەرى مەن سىر-سيپاتى — وسىنىڭ ءبارى كاتەرينا يۆانوۆنانىڭ حال-احۋالىمەن، ونىڭ عۇمىرىنىڭ اقىرعى كۇندەرىندە باسىنان وتكەرگەن اۋىر جان تەبىرەنىستەرىمەن مەيلىنشە ۇيلەسىپ جاتقان ەدى.
دەگەنمەن، مەنىڭ سو كەزدەرى كورىپ، وي ەلەگىنەن وتكىزگەن نارسەلەردىڭ دەنى "جەدەلحاتقا" ەنگىزىلمەدى. ادەتتە، بولىپ جاتاتىڭداي، كوپ نارسە اڭگىمە شەگىنەن تىس قالدى.
جازۋشى تىلىمەن ايتاتىن بولساق، قىسقا اڭگىمە ءۇشىن، سونىڭ ىشىنەن ەڭ باعالىسىن تاڭداپ الۋ ءۇشىن، قىرۋار ماتەريالدى كوتەرۋ كەرەك.
ەكىنشى دارەجەلى رولدەردى ويناعان جاقسى اكتەرلەردىڭ جۇمىسىن مەنىڭ تالاي رەت باقىلاۋىما تۋرا كەلدى. سونداي اكتەر ويناعان كەيىپكەردىڭ، پەسانىڭ بۇكىل ون بويىندا ايتاتىن ەكى-ۇش اۋىز-اق ءسوزى بولادى، ءبىراق اكتەر اۆتوردان سول ادامنىڭ مىنەز-قۇلقى مەن سىرتقى ءتۇر-پىشىنى تۋرالى عانا ەمەس، ونىڭ ءومىربايانى تۋرالى، شىققان ورتاسى تۋرالى دا ەجىكتەپ سۇراپ جاتادى.
مۇنداي ناقتى بىلىم-بىلىك اكتەرگە ءوزىنىڭ ەكى-ۇش اۋىز ءسوزىن دۇرىس ايتۋى ءۇشىن كەرەك.
جازۋشىلاردىڭ باسىندا دا ءداپ وسىنداي جايتتار بولىپ جاتادى. ماتەريالداردىڭ قورى اڭگىمەگە قاجەتتى مولشەردەن الدە قايدا مول بولۋعا ءتيىس.
مەن "جەدەلحات" تۋرالى ايتتىم. ءبىراق ءار اڭگىمەنىڭ ءوز تاريحى مەن ءوز ماتەريالى بار.
بىردە مەن قىستى كۇنى يالتادا تۇردىم. تەرەزەنى اشقان كەزدە، بولمەگە ەمەننىڭ قۇرعاق جاپىراقتارى ۇشىپ كىرەتىن. ولار جەل لەبىمەن ەدەندە سىبدىرلاپ، جىلجىپ جۇرەتىن. بۇل عاسىر جاساعان ەمەندەردىڭ جاپىراقتارى ەمەس، قىرىم يايلاسىنىڭ بوكتەرلەرىنە قاۋلاپ شىعاتىن جاتاعان ەمەن بۇتالارىنىڭ جاپىراقتارى بولاتىن.
ءتۇن سايىن كار باسقان تاۋلاردان ىزعارلى جەل سوعاتىن. سول قار جىلجىمالى جۇلدىزدار جارىعىمەن سىيقىرلانىپ قالعانداي جالتىراپ جاتاتىن.
مەنىمەن قاتار تۇراتىن اقىن اسەيەۆ قاھارلى يسپانيا تۋرالى، "بارسەلونانىڭ ەجەلگى اسپانى" تۋرالى ولەڭدەر جازاتىن (بۇل يسپان وقيعالارى بولىپ جاتقان كەزدەگى جايت).
اقىن ۆلاديمير لۋگوۆسكوي ءوزىنىڭ الۋەتتى جۋان داۋسىمەن اعىلشىن ماتروستارىنىڭ ەسكى اندەرىن ايتاتىن:
قوش بول، جەر! كەمە كەتتى كوك تەڭىزبەن، شاعالا ءىزى قالدى ارتىمىزدا...
كەشقۇرىم ءبىز راديو جانىنا جينالىپ، يسپانياداعى سوعىس تۋرالى اقپارلاردى تىڭدايتىنبىز.
ءبىز سيمەيز وبسەرۆاتورياسىنا باردىق. اق شاشتى استرونوم بىزگە جۇلدىزدى اسپاندى — اسپاننىڭ قۇشاق جەتپەس قۇزدارىنداعى سيرەك تە كىسى باسى اييالاتىن الىستاعى وتتاردىڭ شۇعىلاسىن كورسەتتى.
قارا تەڭىز فلوتى كەمەلەرىنىڭ وقۋ-جاتتىعۋ جولىنداعى اتىستارىنىڭ دىبىسى، سيرەك تە بولسا، يالتاعا جەتىپ جاتادى. سو ساتتە گرافيندەردەگى سۋدار دىرىلدەيدى، باسەڭ گۋىل يايلا ۇستىنەن اۋناقشىپ ءوتىپ، قالىڭ قاراعاي قىلقاندارى اراسىنا بارىپ وشەدى.
ءتۇن ىشىندە اسپان-كوكتە كوزگە كورىنبەيتىن ۇشاقتار گۇرىلدەپ جاتادى.
مەن نەمىس جازۋشىسى برۋنو فرانكتىڭ سەرۆانتەس جونىندەگى كىتابىن وقىپ جۇرگەنمىن. كىتاپ از بولاتىن، سول سەبەپتى دە مەن ونى بىرنەشە رەت وقىپ شىقتىم.
سو كەزدەرى ءتورت تاباندى سۆاستيكا ەۋروپاعا جايىلا باستادى. گەنريح مانن، ەينشتەين، رەمارك، ستەفان سۆەيگ — گەرمانيانىن دەگدار ادامدارى — "قوڭىر وبا" مەن قوسىرەي گيتلەردىڭ سىبايلاستارى بولعىسى كەلمەي، وتاندارىن تاستاپ كەتىپ قالدى. قۋعىندالعان كىسىلەر ءوز جۇرەكتەرىندە گۋمانيزمنىڭ — باۋىرمالدىقتىڭ جەڭەتىنىنە دەگەن بۇلجىماس سەنىمىن الا كەتتى.
گايدار ءبارىمىزدىڭ ۇيىمىزگە كۇلىمدەگەن سارعىش كوزدى ۇلكەن سابالاق وۆچاركانى ەرتىپ كەلدى. بۇل — قويشىنىڭ تاۋداعى ءيتى، — دەدى ول بىزگە.
گايدار ادەبيەتتەن مۇلدە ەشتەڭەنى دە تۇسىنبەيتىن سىڭاي تانىتادى. جالپى ول قارا ءدۇرسىن ادام بولىپ كورىنۋدى ۇناتاتىن.
قارا تەڭىز تۇندە مۇڭايا شۋلاپ جاتقانداي بولادى. ول كۇندىز دە شۋلايدى، ءبىراق ول سوندا انىق ەستىلمەيتىندەي بولىپ كورىنەدى. تەڭىز شۋىلى اياسىندا جازۋ جەڭىل سياقتى.
سول كەزدەگى "اعىمداعى ءومىردىڭ" تۇتاس ءبىر ەگجەي-تەگجەيى مىنە، تاپ وسىنداي ەدى. "قۇماي تازىلاردىڭ شوعىرى" حيكاياسى سولاردان قۇرالدى. سول اڭگىمەدەن ءسىز مەن جوعارىدا اتاپ وتكەن نارسەلەردىڭ ءبارىن دەرلىك: ەمەننىڭ قۇرعاق جاپىراقتارىن، اق شاشتى اگرونومدى، كانونادا گۋىلىن، سەرۆانتەستى، گۋمانيزمنىڭ جەڭەتىنىنە كامىل سەنەتىن ادامداردى، تاۋلىق وۆچاركانى، تۇنگى ۇشۋدى جانە باسقا كوپتەگەن نارسەلەردى تاباسىز.
وسىنىڭ ءبارى بىرىكتىرىلىپ، بەلگىلى ءبىر تەپە-تەڭدىكپەن بەلگىلى ءبىر سيۋجەتكە ەنگىزىلدى.
مەن وسى اڭگىمەنى جازعان كەزدە تۇلا بويىمدا تۇنگى تاۋلاردان سوعاتىن سۋىق جەلدى ۇدايى سەزىنىپ-تۇيسىنىپ وتىرۋدى ساقتاۋعا تىرىستىم. بۇل اڭگىمەنىڭ ارقاۋى سياقتى ەدى.
اۋدارعان ءابىلمىجىن جۇمابايەۆ
You Might Also Like
-
وقۋشىنىڭ بىلەتىن بىلمەيتىنىن كىم ءبىلسىن، قازاق حالقىندا ەرتەدەن كەلە جاتقان ءبىر اڭگىمە بار-دى. قىز، بوزبالا جينالعان شارشى توپتا اڭگىمە ايتىپ، كۇپىنىپ وتىرعان ءبىر جىگىت:
-
مەن جولدامىن. س. قالاسىنان مىنگەن پويىز سىزعىتىپ وڭتۇستىككە كەلەدى. تەرەزەدەن قىزارىپ شىعىپ كەلە جاتقان كۇن. كۇن قانداي قىزىل! قانداي سۇلۋ! ءبىراق، پويىزدىڭ ءىشى تۇگەل ۇيقىدا. مەن ورتاڭعى پولكىدە جات...
