InfoHub Logo

ابىلاي حاننىڭ زامانىندا قالماقتىڭ قوڭتاجى دەگەن حانى قالىڭ قولمەن كەلىپ، قازاقتىڭ بەيبىت جاتقان ەلىن ءبىر شەتىنەن شاۋىپ كەتەدى. قورالى قوي، ءۇيىرلى جىلقى اكەتەدى. قۇل ەتەمىن دەپ ۇل اكەتەدى. كۇڭ ەتەمىن دەپ قىز اكەتەدى. ەلدىڭ اقساقالدارى، يگىلىكتى ازاماتتارى: «بۇل قورلىق-زورلىققا قالاي شىدايمىز» دەپ ابىلاي حانعا كەلەدى. ابىلاي حان كەڭ ءپىشىپ، تەرەڭ ويلايتىن ادام ەكەن.

— ولاي بولسا، ەلشى جىبەرىپ الدىنان وتەيىك. ءىسىمىزدىڭ ءادىل ەكەنىنە بۇكىل حالقىمىزدىڭ كوزى جەتىپ وتىر عوي، — دەپتى.

سول قونتاجى حاننىڭ ەلىنە قازاق ىشىنەن كوپ كىسى جينالىپ، جۇرگەلى جاتادى. ەلشىلەردى شىعارىپ سالۋ ءۇشىن كوپ حالىق جينالدى. ەلشىلەردىڭ باسشىسى بولىپ تايكەلتىر بي دە جۇرگەلى جاتادى.

ول كەزدە قازىبەك تايعا ءمىنىپ جۇرگەن بالا ەكەن. «اعالارعا ەرىپ، اتشى بولىپ مەن دە بارايىن» دەپ بالا قازىبەك حان ابىلايعا ارىز ەتەدى.
ابىلاي سوندا تۇرىپ:

— مەسەلىڭ قايتپاسىن، بالام، بارا عوي، — دەيدى. سوندا كوپ اتتاردىڭ دۇبىرىنەن دەلەبەسى قوزعان قازىبەكتىڭ ءوزى مىنگەن تەلقوڭىر تايدى ورتەكەدەي ويناتىپ، شاپ-شاپ اسپانعا شاپشىتقانى ابىلايدىڭ نازارىن بالاعا تاعى ءبىر اۋدارعانداي بولادى. تايعا مىنگەن بالامەن سويلەسۋدى قىزىق كوردى مە، الدە بالانىڭ شالىمىن تاعى ءبىر بايقايىن دەپ ۇيعاردى ما، ابىلاي ونى ءوز قاتارىنا شاقىرىپ الىپ:

— بالام، اتشى بولعىڭ كەلە مە، باسشى بولعىڭ كەلە مە؟ —  دەپ سۇرايدى. سوندا تايشى بالا كوپ كىدىرمەستەن:

— جول كورگەن اعالارىم تۇرعاندا، قايدان باسشى بولايىن. اتشى بولسام دا جارايدى، — دەپتى.

ابىلاي قارق-قارق كۇلىپ:

— دۇرىس-اق، بالام، دۇرىس-اق. العاشقى جولىڭ اتشىلىقپەن باستالسىن، — دەگەن ەكەن. كوز كورىم جەرگە دەيىن ەلشىلەردى شىعارىپ ءبىر ءدوڭنىڭ باسىنا كەلگەندە ابىلاي اتتانىپ بارا جاتقانداردىڭ ءبارىن توقتاتىپ تۇرىپ، بىلاي دەپتى:

— جاۋ الدىندا جاسىق ەلدىڭ ادامىنا ۇقساماڭدار. كوسەم بولىپ ەل باستاۋ، شەشەن بولىپ ءسوز باستاۋ، بارىنەن دە تاعدىرىن شەشەتىن ءسوز باستاۋ وڭاي ەمەس، — دەيدى. ابىلاي حان ەلشىلەردى شىعارىپ سالىپ تۇرىپ:

— «جاۋلاستىرماق — جاۋشىدان، ەلدەستىرمەك — ەلشىدەن» دەگەن ەل تاعدىرىن قىلىشتىڭ جۇزىمەن دە، شەشەننىڭ تىلىمەن دە شەشەتىن كەز بولادى. قايتكەندە دە قونتاجىعا قۇلاق كەستى قۇل ەمەس ەكەندەرىڭدى ەستەن شىعارماڭدار! «تاۋىنداعى تۇلكىنى بابىنداعى تازى الار، توزعىنداعان اققۋدى توپتانعان قارعا الار» دەگەن، ۇلكەندەرىڭدى كىشىلەرىڭ سىيلاڭدار. ورىندى جەردە كىشىلەرىڭدى دە تىڭداڭدار. باسشىلارىڭ تايكەلتىر بي بولسىن. اتشىلارىڭ مىنا تايلى بالا بولسىن. اتشىدان باستاپ باسشىعا دەيىن ەل نامىسى ءۇشىن بارا جاتقاندارىڭدى ەش ۋاقىتتا ەستەن شىعارماڭدار. قوڭتاجى يكەمگە كەلەتىن بولسا، اسىقپاڭدار. ەگەر يكەمگە كەلمەسە، قار سۋى كەتپەي كەلەتىن بولىڭدار. ال، جولدارىڭ بولسىن، بارىڭدار!

ەلشىلەر «قوڭتاجىنىڭ ەلى، قايداسىڭ؟» دەپ ءجۇرىپ كەتىپتى. جولاۋشىلار كۇنى-تۇنى جول ءجۇرىپ، بوراندى كۇندەردى باستان وتكىزىپ، ايازدى كۇندەردى اتتارىنا قار تەپكىزىپ، اسۋلى بەلدەردەن، ايدىندى كولدەردەن ءوتىپ، ءبىر كۇندەرى قالماق ەلىنىڭ شەتىنە جەتىپتى. سۇراي-سۇراي حاننىڭ ورداسىنا كەلىپتى. قوڭتاجى اقپاننىڭ ساقىلداعان سارى ايازىندا كەلىپ جەتكەن ەلشىلەردى قوناق ۇيگە تۇسىرمەي، قوڭسىلارىنىڭ ۇيىنە ءبولىپ-بولىپ تۇسىرە سالادى. ال تايلى بالا تايىنان تۇسپەي، اتتاردى كۇزەتىپ تۇرىپ قالىپتى. ونى حاننىڭ حانىمى كورىپ تۇرىپتى. قوڭتاجى ءوزىنىڭ ۋازىرلەرىن جيىپ الىپ اقىلداسادى.

— اناۋ تايعا مىنگەن بالانى جىبەرگەنى — مازاق ەتكەنى عوي. وسىلارمەن سويلەسىپ اۋرە بولعانشا تۇپ-تۇگەل قىرىپ تاستاپ، تىنىش بولسام قايتەدى، — دەپتى. مۇنى ۋازىرلەرى دە ماقۇل كورىپتى. سوندا حاننىڭ حانىمى ايتقان ەكەن:

— تاي دەگەنىڭ — تۇلپار بولماسىن،
بالا دەگەنىڭ — سۇڭقار بولماسىن!
قازاق دەگەنىڭىز قابىرعالى ەل،
ءجۇز جىگىتتى ءولتىرىپ، جاي تابا الماسسىڭ،
ءجۇز اتتى جىلقىعا قوسىپ، باي بولا الماسسىڭ!

الدىڭىزعا ءبىر ەلدەن ەلشى كەلىپ وتىرعاندا، حاندىق قالپىڭىزدى ساقتاڭىز. ەلشىنى ءولتىرۋ ءبىر ەلدى قورلاۋ بولادى، — دەيدى. حان از ويلانىپ وتىرىپ:

— ولاي بولسا، وسى ءجۇزدىڭ ىشىندە وزىمە — ءوزى، سوزىمە — ءسوزى ساي ادام بولسا، سويلەسەرمىن. بولماسا، امان-ساۋ ەلىنە قايتارارمىن. ەرتەڭ ەلشىلەردى ورداما كەلتىرىڭدەر! بەت-اۋزىن كورەيىن، كورىپ تۇرىپ سىباعاسىن بەرەيىن، — دەپتى.

ەرتەڭىندە ەلشىلەر حاننىڭ ورداسىنا كەلەدى. ولار وتىرار-وتىرماستان-اق بۋعارلانعان حان كولبەپ جاتقان اياعىن جي ماستان:

— نەگە كەلدىڭدەر؟ — دەپ سۇراپتى.

تايكەلتىر بي شامالاپ سويلەيتىن، ءجىپتىڭ ارتىن باعاتىن ادام ەكەن. ءا دەگەنشە اقتارىلماي، حاننىڭ كوكەيىن بايقايىن دەگەن ويمەن:

— ءازىزدى ولەڭگە، ەرلىكتى تومەنگە بالاپ الدىڭىزعا كەلىپ وتىرمىز، — دەپ ءسوزدى حانعا تاستاپتى. تايكەلتىر ءبيدىڭ كىشىرەيە سويلەگەنى حاننىڭ مەرەيىن وسىرە، ساباسىنا تۇسۋىنە جول اشادى. وزىنە وزگەنى وپ-وڭاي اۋزىنان قاعىپ، يىىۋىنە كوندىرىپ جامان ۇيرەنگەن تاكاپپار حان:

— كەشكە دەيىن ءبىر جاۋاپ بەرمەسەم، ات-كولىكتەرىڭ امانىندا ەلدەرىڭە قايتا بەرىڭدەر! — دەپ قولىن ەسىككە قاراي سىلتەيدى دە، ءسوزدى كەلتەسىنەن ءبىر-اق قايىرادى. كەسىمدى ءسوزدى نە جالعاي الماي، تايكەلتىر بي از-كەم كىدىرىپ قالعانداي بولادى. سول كەزدە بوساعادا وتىرعان بالا ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ:

— ەل ەبەلەك ەمەس، ەر كوبەلەك ەمەس، دات، تاقسىر، — دەپتى.

سول كەزدە حان كوزىنىڭ اسىمەن سۇزە قاراپ:

— سەن كىم ەدىڭ؟ — دەگەندە، بالا كىدىرمەستەن:

— حالقىم — قازاق، رۋىم — قاراكەسەك، اكەم — كەلدىبەك. اتىم — قازىبەك، — دەپ سۋىرىلىپ جاۋاپ بەرەدى. — ەلدە جۇرگەندە بالالاردىڭ باسشىسى ەدىم، ءقازىر اعالاردىڭ اتشىسىمىن. تاي بايگەسىنە ءبىرىنشى رەت قوسىلىپ تۇرمىن.

«ايتا ءتۇس» دەگەندەي حان بالاعا ءوزىنىڭ الدىن نۇسقاپتى. بالا ادىمداي باسىپ، حاننىڭ الدىنا بارىپتى دا، ونىڭ كوزىنەن ايىرماستان قاراپ تۇرىپ، مىنانى ايتقان ەكەن:

— ەشكىمگە سوقتىقپاي جاي جاتقان ەلمىز،
ەلىمىزدەن قۇت قاشپاسىن دەپ
نايزامىزعا ۇكى تاققان ەلمىز.
باسىمىزدان نامىس اسىرماعان ەلمىز،
اتانىڭ وسيەتىن بالاعا
بالانىڭ ايتاتىنى اناعا.
ەرلەردىڭ انتى وسىنداي،
ارىمنان جانىم ساداعا!
دوسىمىزدى ساقتاي بىلگەن ەلمىز،
ءدام-تۇزىمىزدى اقتاي بىلگەن ەلمىز.
ەڭكەيدى دەپ، تاقسىر حان، شالقايا بەرمە،
اسقاقتاعان حانداردىڭ
ورداسىن تاپتاي بىلگەن ەلمىز.
انادان ۇل تۋسا، قۇل بولامىن دەپ تۋمايدى،
ەنەدەن قىز تۋسا، كۇڭ بولامىن دەپ تۋمايدى.
ۇل مەن قىز سەنىڭ تۇتقىنىڭدا وتىرسا،
ولاردى ازات ەتپەي ەلىمىز تىنبايدى.
سەن قاتتى بولساڭ، تەمىر شىعارسىڭ،
مەن كومىر ەرىتكەلى كەلگەنمىن.
سەن قاناتتى ۇشقان قۇس بولساڭ،
مەن قۋىپ جەتەر سۇڭقارمىن.
سەن قابىلان بولساڭ،
مەن — جولبارىسپىن،
الىسقالى كەلگەنمىن.
جاۋ تىلەگەنگە جاسىن تۇسەدى،
تابىسقالى كەلگەنمىن، — دەپتى.

حان باجىرايعان قالپىندا تۇرىپ قالىپ، سالدەن سوڭ ەسىن جيعاندا تاڭعالدىرا:

— باتىر-اي، داۋسىڭ قازدىڭ داۋسىنداي قاڭقىلداپ تۇر ەكەن. سەنىڭ اتىڭ قاز داۋىستى قازىبەك بولسىن. مىنا قاسىما كەلىپ وتىرشى، — دەپ حان بالاعا ءبىر جاعىنان ورىن بەرىپتى.

سوندا قازىبەك:

— ءبىزدىڭ ەلدە ۇلكەندى كىشى سىيلايدى. اعالارىم توردە وتىرسا، ەلىمنىڭ توردە، اعالارىمنىڭ توردە وتىرعانى. مەنىڭ تومەن وتىرعانىمنىڭ وقاسى جوق، — دەپ جالت بۇرىلىپ، ورنىنان قايتا بارىپ وتىرىپتى. اجداھامەن الىسقانداي بولىپ وتىرعان ەلشىلەردىڭ سوندا عانا كوڭىلى تىنشىپ، دۇشپان الدىندا مەرەيى ۇستەم بولا بەرىپتى. الگىندە عانا ايبات شەگىپ وتىرعان ايبارلى حان قالباڭ قاعىپ، ورنىنان ۇشىپ تۇرىپتى دا:

— ەلشىلەردى قوناق ۇيگە اپارىڭدارشى، جول ءجۇرىپ كەلدى عوي، تىنىقسىن، — دەپتى.

ءسويتىپ، ءىسى ءادىل ەلدىڭ ەلشىلەرى ساناتىنداعى بالا قازىبەكتىڭ قيىپ تۇسەر الماس قىلىشتاي قاھارلى ءسوزى ورەكپىگەن حاندى قالباڭ قاقتىرىپتى. قونتاجى لاجسىزدان تۇتقىنداردى بوساتىپ، تارتىپ اكەلگەن مال-مۇلىكتى ايىپشاپانىمەن قايتارىپ بەرەدى. جەگەنىن قايتا قۇسۋ حانعا وڭاي بولماپتى. شاۋىپ الىپ كەلگەن مال-مۇلىكتەردى تۇگەلدەي جيناپ بولعانشا كوكتەم دە كەلىپ جەتكەن ەكەن. ەلشىلەر دە اتتارىنا قونۋعا اينالادى. ەلشىلەردى قۇرمەتپەن اتتاندىرىپ سالۋعا كوپ حالىق جينالادى. ەكى ەلدىڭ ادامى ەندى ايىرىلايىن دەپ تۇرعاندا ءبىر جاس جىگىت كەلىپ حانعا ارىز ەتەدى:

— مەن جىلقىشى ەدىم. جىلقى باعىپ جۇرگەندە قونتاجىنىڭ قولى باس سالدى، — دەيدى جىلقىشى، — تۇتقىن ەتىپ وسىندا اكەلدى. كەلگەن سوڭ ءبىر ءۋازىر ۇستىمدەگى تونىمدى تارتىپ الدى. ەركىممەن بارماپ ەدىم، ۇرىپ ءتىسىمدى سىندىردى. استىمدا جالعىز اتىم بار ەدى. مىنا قايتىپ بارا جاتقان جىلقى ىشىندە كورىنبەيدى. كۇرەك تىسىمنەن ايىرىلىپ، كوركىم بۇزىلدى. اتىمنان ايىرىلىپ، ۇيقىم بۇزىلدى. حالىق، وسىعان نە ايتاسىڭدار؟

الگى جىگىت حانمەن بەتپە-بەت تۇر ەكەن. «حان ەندى قايتەر ەكەن، نە ايتار ەكەن؟» دەگەندەي حالىق ولاردى قاۋمالاي قورشاپ، ەنتەلەي تۇسەدى. ويدا جوقتا ايتىلعان ارىز حان مەن ەلشىلەردى تاعى ءبىر تىعىرىققا تىرەگەندەي ەدى. التىن سەمسەرىن بەلىنە بايلاپ، جانات ىشىگى ۇستىندە، قارا قاسقا ارعىماققا مىنگەلى تۇرعان حان:

— ات دەگەنىڭ — سىرتى تۇك، ءىشى بوق ءبىر تاي شىعار. تون دەگەنىڭ — توقتىشاقتىڭ تەرىسى شىعار. ونى نەسىنە ءسوز ەتىپ تۇرسىڭ؟ بىتىسكەننەن كەيىن قول سىنسا، جەڭ ىشىندە، ءتىس سىنسا، اۋىز ىشىندە كەتە بەرمەس پە ەدى؟ قايتا ءسوز قوزعاۋدىڭ نە ورنى بار؟ — دەپ تەرىس اينالىپتى. حاننىڭ ءسوزى ءجون سياقتى.

ەلشىلەر تاعى دا ويلانىسىپ، اڭىراپ قالىستى. سوندا تايعا ءمىنىپ تۇرعان قازىبەك تەبىنىپ ىلگەرى شىعىپ:

— قالايشا ءتىس سىنسا، اۋىز ىشىندە، قول سىنسا، جەڭ ىشىندە كەتە بەرمەك؟

استىنداعى مىنگەن ات — قانات ەمەي نەمەنە،
توقتىشاقتىڭ تەرىسى — جانات ەمەي نەمەنە،
اۋىزداعى وتىز ءتىس ءتىس — بولات ەمەي نەمەنە.
قاناتىنان قايرىلۋ، بولاتىنان مويرىلۋ،
جاناتىنان ايرىلۋ وڭاي ەمەس قوي.

تابىسقانىڭ راس بولسا، ەلىمىزدىڭ ادامىن قاناتىنان قايىرماي تابىس، بولاتىمەن مويىرماي تابىس، جاياۋ-جالاڭاش جۇرە بەرەتىن ول سەنىڭ قۇلاق كەستى قۇلىڭ ەمەس. ەلىمىزدىڭ ەرىكتى ۇلى كورىكتى بولۋعا ءتيىس، — دەگەن ەكەن.

حان كوپ الدىندا قازىبەكتەن وڭباستاي بولىپ وسىلايشا تاعى ءبىر ءسۇرىندى. «جاناتىڭا جاناتىم» دەپ ول ۇستىندەگى جاناتىن شەشەدى. «قاناتىڭا قاناتىم» دەپ تۇلپارىن جىگىت الدىنا كولدەنەڭ تارتادى. «بولاتىڭا بولاتىم» دەپ بەلىندەگى سەمسەرىن شەشىپ بەرەدى. ءجابىر كورگەن جىگىت حاننىڭ
بەرگەندەرىن قابىل الىپ، قارا قاسقا تۇلپارعا قارعىپ مىنەدى. مىنە، وسىلايشا قاز داۋىستى قازىبەكتىڭ حالىق نامىسىمەن قاھارلى ءسوزى قىلىشىنان قان تامعان قاھارلى حاندى دا دەگەنىنە كوندىرىپتى.

---