InfoHub Logo

قاسىم ۇلى كەنەسارى حان (1802-1847) – قازاق حاندىعىنىڭ سوڭعى حانى، ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ ايگىلى باسشىسى. ول ءوزىنىڭ تەگى جاعىنان تورە تۇقىمىنان. باباسى – قازاقتىڭ اتاقتى حانى ابىلاي. ارعى اتالارى شىڭعىس حاننىڭ جوشى دەگەن ۇلكەن بالاسىنان تارايدى. ابىلايدىڭ ايەلى قالماقتىڭ حوچۋ مەرگەن نويانىنىڭ قىزى توپىشتان قاسىم سۇلتان تۋادى. كەنەسارى وسى قاسىم سۇلتاننىڭ بالاسى.

1822 جىلى رەسەي وكىمەتى كىشى ءجۇز بەن ورتا جۇزدەگى حاندىق بيلىكتى جويىپ، اعا سۇلتان مەن سۇلتان اكىمدەر بيلىگىن ەنگىزەدى. ءسويتىپ، رەسەي وكىمەتى قازاق ەلىنىڭ ىشكى تىرلىگىنە تىكەلەي ارالاسىپ، ءوز ۇستەمدىكتەرىن جۇرگىزە باستايدى. وسىعان قارسى شىققان كەنەسارى حاندىق باسقارۋ جۇيەسىن قالپىنا كەلتىرۋگە كۇش سالادى. ول ءوز ويىن رەسەيدىڭ جەرگىلىكتى اكىمشىلىگىنە، سونىمەن قاتار پاتشانىڭ تىكەلەي وزىنە دە جەتكىزەدى. ءبىراق پاتشا وكىمەتى كەنەسارىنىڭ تالاپتارىن ورىنداۋدان باس تارتادى. سوندىقتان دا ول ءوز ماقساتىن كۇشپەن جۇزەگە اسىرۋعا كىرىسەدى.
كەنەسارى كوتەرىلىسىن جەر جەردەن قولداۋشىلار كوبەيەدى. ويتكەنى پاتشا اكىمشىلىگى قازاقتاردىڭ جەرىن تارتىپ الىپ، اسكەري بەكىنىستەر سالا باستايدى. كوشپەلى ەل اتا قونىسىنان ايىرىلىپ، مال جاياتىن جاڭا جەر ىزدەۋگە ءماجبۇر بولدى.ونىڭ ۇستىنەن پاتشا ۇكىمەتىنىڭ الىم سالىعىنىڭ اۋىرتپالىعى دا ولاردى دىڭكەلەتىپ بىتكەن ەدى. وسىنىڭ ءبارى قازاق قاۋىمىنىڭ نارازىلىعىن كۇشەيتىپ، ولاردى كەنەسارى باستاعان كوتەرىلىستى جان جاقتى قولداۋعا يتەرمەلەدى. كوپشىلىكتىڭ قولداۋىمەن كەنەسارى 1841 جىلى قازاق حاندىعىنىڭ حانى بولىپ سايلاندى.
پاتشا وكىمەتى كەسىپ العان جەرلەردى زاڭدى يەسىنە قايتارۋ جولىنداعى كۇرەستە كەنەسارى اسكەري كۇشتەردى ۇيىمداستىرۋ بارىسىندا ورتا ازيا حاندىقتارىنىڭ تاجىريبەسىنە سۇيەنەدى. ول ءوز اسكەرىن جۇزگە، مىڭعا ءبولىپ ءجۇزباسىلار مەن مىڭباسىلاردى تاعايىندادى. اسكەر ءتارتىبىن بۇزعاندار قاتال جازالاندى.

كەنەسارىنىڭ سىرتقى ساياساتىنىڭ باستى ماقساتى تاۋەلسىز قازاق حاندىعىن قۇرۋ بولاتىن. ول وسى ماقساتىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ورتا ازيا حاندىقتارىنان وزىنە سۇيەۋ ىزدەيدى، ولاردىڭ ىشكى ىسىنە ارالاسىپ، بيلەۋشىلەرىن ءوز جاعىنا تارتۋعا كۇش سالادى. حيۋا حانى مەن بۇقار امىرىنە ءوز ەلشىلەرىن جىبەرىپ، بايلانىس ورناتادى. ورتا ازيا مەملەكەتتەرىمەن ساۋدا كولەمىن ۇلعايتىپ، ولاردان وزدەرىنە قاجەتتى قارۋ جاراق، وق ءدارى الىپ تۇرادى.

كەنەسارى ءوز حاندىعىن نىعايتۋ ءۇشىن ءبىراز ەكونوميكالىق جانە ساياسي شارالاردى جۇزەگە اسىرادى. ونىڭ الىم-سالىق ساياساتى شاريعاتقا نەگىزدەلىپ، مال وسىرەتىن اۋدانداردا زەكەتتى، ەگىنشىلىكتى اۋدانداردا ۇشىردى ەنگىزەدى. حالىقتان الىم-سالىق جيناۋدى ارنايى جاساۋىلدار جۇزەگە اسىردى.

وتتى قارۋمەن قارۋلانعان پاتشا اسكەرىنە قارۋسىز حالىق جاساقتارىنىڭ توتەپ بەرۋى قيىن ەدى. سوعان قاراماستان كەنەسارى ءوزىنىڭ اسا دارىندى قولباسشى ەكەندىگىن تانىتىپ، ءتۇرلى اسكەري تاسىلدەر ارقىلى ولارعا بىرنەشە رەت ويسىراتا سوققى بەرىپ، بىرنەشە بەكىنىستىڭ تالقانىن شىعاردى. سولاردىڭ ءبىرى كەنەسارىنىڭ ەكاتەرينبۋرگ ستانسياسىنا جاساعان شابۋىلى. شابۋىلدىڭ تۇتقيىلدان بولعاندىعى سونداي، كازاكتار، ءتىپتى قارسىلىق كورسەتە الماي قالادى. وسى جولى كەنەسارىنىڭ جىگىتتەرى 18 مىلتىق، 2 پيستولەت، 18 قىلىش، 27 نايزا قولعا تۇسىرەدى.
كوپ جىلعا سوزىلعان كۇرەس نەگىزگى كۇشىن السىرەتكەن كەنەسارى پاتشا اسكەرىنىڭ قىسىمىمەن 1846 جىلى ورتا جۇزدەن ۇلى ءجۇز قازاقتارىنىڭ جەرىنە كەتۋگە ءماجبۇر بولادى. مۇندا ول قىرعىز ماناپتارىنا قوقاندقا قارسى بىرىگىپ سوعىسۋعا ۇسىنىس جاسايدى. ءبىراق ورمان مەن جانتاي باستاعان ماناپتار ونىڭ بۇل ۇسىنىسىن قابىلداماي، ورىستىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى كاپسيەۆيچكە وزدەرىنىڭ كەنەسارىمەن سوعىساتىنىن حابارلاپ، ودان كومەك سۇرايدى.

رەسەي اسكەري كۇشىنىڭ دەم بەرۋىمەن بولعان كەكىلىك تاۋىنداعى قازاق-قىرعىز اراسىنداعى قاقتىعىستا كەنەسارى قولعا ءتۇسىپ، قازا تابادى. كەنەسارىنىڭ تاۋەلسىزدىك جولىنداعى كۇرەسى دە جانە وسى جولدا تەك قانا تۇركى حالىقتارىنىڭ كۇش بىرىكتىرۋى ارقىلى وڭ ناتيجە كۇتىپ، ارەكەت ەتۋى دە ونىڭ كەڭ قارىمدى ساياساتكەر، كورەگەن ستراتەگ ەكەنىن ايقىن اڭعارتادى.

قازاق حالقىنىڭ پاتشالىق رەسەيگە، قوقان جانە حيۋا حاندىقتارىنا قارسى جۇرگىزگەن ۇلت-ازاتتىق كۇرەسىن باسقارۋشى.
1827-جىلدان باستاپ ابىلايدىڭ ۇرپاقتارى قازاق حاندىعىن پاتشالىق رەسەي ەزگىسىنەن بوساتۋ جولىنداعى كۇرەستە بەلسەندىلىك تانىتتى. كەنەسارىنىڭ اكەسى قاسىم مەن ۇلكەن اعاسى سارجان باستاعان جاساقتار ورىس اۋىلدارى مەن كەرۋەندەرىنە شابۋىل جاساپ تۇردى، قازاق اۋىلدارىن وتارلىق بۇعاۋدان بوساتتى. مىنە سولاردىڭ جولىن جالعاستىرۋشى كەنەسارى قاسىموۆ تا مەملەكەت تاۋەلسىزدىگىنىڭ وتە ماڭىزدى ءىس ەكەنىن حالىق ساناسىنا قۇيۋدا قىرۋار ەڭبەكتەر اتقاردى. مەملەكەت مۇددەسىن قورعاۋ جولىندا جاۋدى جەڭىپ، تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋ ءۇشىن حالىقتى بىلىكتىلىكپەن باسقارۋ كوپ سەپتىگىن تيگىزەتىنىن ول جەتە ءتۇسىندى.

كەنەسارى قاسىموۆ ءوز اينالاسىنا ەڭ ادال كەڭەسشىلەر مەن باتىرلاردى، حالىق اراسىنان وتارلىق ەزگىگە قارسى ەڭ بەدەلدى، بەلسەندى ازاماتتاردى توپتاستىرا ءبىلدى.

قيىن-قىستاۋ شاقتاعى ورتاق مۇددە – ۇلتتىڭ ازاتتىعى ءۇشىن وسىنداي ارەكەتكە بارۋىنىڭ ءوزى ۇلىلىق ەمەس پە؟! پاتشانىڭ «ءبولىپ ال دا، بيلەي بەر» دەگەن ساياساتى قازاق دالاسىنا كەڭىنەن تارالۋى، ەلدىڭ قاتتى نارازىلىعىن تۋعىزۋى ونىڭ جاقتاستارىن كوبەيتۋى زاڭدى ەدى. سونىمەن بىرگە، كەنەسارىعا قارسى شىققان رۋلار دا بولدى.

1841-جىلى كەنەسارى قاسىموۆ حان سايلاندى، ونىڭ ساياساتىنىڭ باستى ماقساتى قازاق حاندىعىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ بولدى. كەنەسارى مەملەكەتتى باسقارۋدا شاريعاتتىڭ نەگىزگى ەرەجەلەرىن ەنگىزدى، سونىمەن بىرگە، بيلەر سوتىن قالپىنا كەلتىردى. مەملەكەت پەن ونىڭ اسكەرىن نىعايتۋ جولدارىن جەتىك بىلەتىن حان مۇسىلماندىق قۇقىق ەرەجەلەرىن بەكىتتى. سالىق ساياساتى دا ونى ءتيىمدى جولمەن جيناۋعا باعىتتالدى.
كەنەسارى قاتاڭ ءتارتىپ پەن باسقارۋ پرينسيپتەرىنە نەگىزدەلگەن ابىلاي اتاسىنىڭ ساياساتىن جۇرگىزدى. 1846-جىلى رەسەي جاساقتارى مەن وتارشىلدىققا بويۇسىنعان قازاق سۇلتاندارىنىڭ اسكەري قۇرىلىمدارى ونى كىشى جانە ورتا جۇزدەر اۋماعىنان ىعىستىردى.

كەنەسارى قولى العاشقى ارەكەتىن 1838-جىلدىڭ كوكتەمىندە اقمولا بەكىنىسىن قورشاپ، ورتەۋدەن باستادى. قامال باستىعى اسكەري ستارشينا كاربىشيەۆ پەن اقمولا اۋماعىنىڭ اعا سۇلتانى قوڭىرقۇلجا قۇدايمەندين تونگەن اجالدان قۇتىلىپ كەتتى. كەنەسارى ەندى تورعايعا بەت بۇردى. كەنەسارى قاسىموۆ پاتشا وكىلدەرىنە جازعان حاتتارىندا بۇل ارەكەتىن رەسەي شەكارالارىنا جاقىنداتۋعا ۇمتىلۋ، سول ارقىلى كەلىسسوز پروسەستەرىن جەڭىلدەتۋ دەپ ءتۇسىندىردى. شىن مانىندە باتىردىڭ نەگىزگى ماقساتى 1836-1838 جىلدارى يساتاي تايمانوۆ باستاعان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى بولىپ وتكەن كىشى ءجۇزدى جالپىحالىقتىق كوتەرىلىسكە قوسۋ بولدى.

1841-جىلى كەنەسارى حان تاعىنا وتىرعاننان كەيىن، كوتەرىلىسكە قاتىسۋشىلار اسكەري قيمىلىن ۇدەتە ءتۇستى، ولار قوقاندىقتاردىڭ ەلەۋلى كۇشتەرى بەكىنگەن جۇلەك، اقمەشىت، جاڭاقورعان، سوزاق قامالدارىن قورشاۋعا الدى.

كەنەسارى ءوزىنىڭ باستى ماقساتى – ازاتتىققا قول جەتكىزۋ ءۇشىن ورتاق جاۋعا قارسى ءۇش ءجۇزدىڭ كۇش بىرىكتىرە كۇرەس جۇرگىزۋى كەرەك ەكەنىن ءتۇسىندى. الايدا ۇلت-ازاتتىق كۇرەستىڭ 1844-1845 جىلدارى قارقىنى ۇدەي تۇسكەن كەزەڭدە دە قازاقتاردىڭ باسى تولىق بىرىكپەدى. كوتەرىلىستىڭ باس كەزىندە-اق قازاقتار قاراما-قارسى ەكى توپقا ءبولىندى: ءبىرى كەنەسارى جاعىندا بولسا، ەكىنشىسى پاتشانىڭ جۇرگىزگەن ساياساتىن قولدادى.

كەنەسارى قاسىموۆ حان، ساياساتكەر، ديپلومات رەتىندە قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزى رۋلارىنىڭ ەداۋىر بولىگىن ءوز تۋى استىنا بىرىكتىرە الدى. ونىڭ اسكەرىنىڭ جالپى سانى كەيدە 20.000 ادامعا دەيىن جەتتى. حالىقتىڭ باس كوتەرۋىنە ورتا ءجۇزدىڭ كوپتەگەن سۇلتاندارى مەن بيلەرى قوسىلدى.
كەنەسارى باستاعان حالىق كوتەرىلىسىنىڭ اۋقىمى كەڭ بولدى، ول XVIII عاسىردىڭ سوڭى مەن ءحىح عاسىردىڭ باسىنداعى ازاتتىق جولىنداعى وزگە قوزعالىستاردان قازاق رۋلارى كوپ قونىستانعان نەگىزگى اۋدانداردى قامتۋىمەن ەرەكشەلەنەدى.

كەنەسارى مەملەكەت قۇرىلىمىنا كوپ كوڭىل ءبولدى، ەلدى باسقارۋدا جاڭا قۇرىلىمدار مەن ەرەجەلەر ەنگىزدى، سونىمەن بىرگە ىستەن شىعارىلعان قۇرىلىمداردى قايتا قالپىنا كەلتىردى. اسكەر قاتارىندا قاتاڭ ءتارتىپ ورناتتى. اسكەردى ۇزاق دالا سوعىستارىنا بەيىمدەۋ ءۇشىن مىڭدىقتار مەن جۇزدىكتەرگە ءبولىپ باسقارۋ قۇرىلىمىن قۇردى. ول قاجەت اقپاراتتاردى جەتكىزىپ تۇراتىن تىڭشىلارىنا دا سۇيەندى، ساياسي كۇرەس پەن ديپلوماتيانىڭ ءتيىمدى ادىستەرىن قولداندى. مەملەكەتتىڭ ىشكى ساياساتىن حان ءوزى قاتاڭ باقىلاۋعا الدى، رۋ ارالىق قاقتىعىستاردىڭ جولىن كەستى.
ءۇش ءجۇزدىڭ قازاقتارىنىڭ بىرىككەن ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى رەسەيدى قاتتى الاڭداتتى. 1843-جىلى 27 شىلدەدە ءى نيكولاي يمپەريا قۇرامىنداعى قازاق حاندىعىنا قارسى ەڭ كولەمدى اسكەري قوزعالىستارعا رۇقسات بەرەتىن باسقا مەملەكەت بولماۋى ءتيىس دەگەن قاعازعا قول قويدى.

ءبىر كەزەڭدە پاتشا اسكەرلەرىمەن جانە ىمىراعا كەلمەس سۇلتاندارمەن كۇرەس جۇرگىزگەن كەنەسارى 1843-1844 جىلدارى ءبىراز جەڭىستەرگە قول جەتكىزسە دە، شەگىنۋگە ءماجبۇر بولدى. شەگىنە كەلە كەنەسارى قىرعىز جەرىنە شەكارالاس ۇلى ءجۇزدىڭ اۋماعىنا ورنالاستى. حاننىڭ كەلەسى باعىتى قىرعىز حالقىن ورىس وتارشىلدىعىنا قارسى ورتاق كۇرەسكە كوتەرۋ بولدى، الايدا ول ماناپتار تاراپىنان كۇشتى تويتارىسقا تاپ بولدى.
كەنەسارى قاسىموۆ توماق ماڭىنداعى ەكى جاقتىڭ كۇشى تەڭ ەمەس شايقاستا قازا بولدى.

كەنەسارى قاسىموۆتىڭ سىڭىرگەن تاريحي ەڭبەگى – ول قازاق حالقىنىڭ ءسالت-داستۇرىن ساقتاي وتىرىپ، ونى بوستاندىق پەن تاۋەلسىزدىك جولىنداعى كۇرەسكە جۇمىلدىردى. كەنەسارى حاننىڭ ساياساتى جانە يدەولوگياسى ۇلتتىڭ دامۋ جولىنداعى وزەكتى ماسەلەلەردى شەشۋگە باعىتتالدى.

دايىنداعان: ەلشىبەك اسەم ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى فيلولوگيا جانە الەم تىلدەرى فاكۋلتەتىنىڭ 1-كۋرس ستۋدەنتى

جەتەكشىسى: ف.قوزىباقوۆا ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى تاريح جانە ەتنولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ قازاقستان تاريحى كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى

---