قازاق حالقى تاۋەلسىزدىگىنەن قالايشا ايىرىلىپ قالدى؟
بيىل قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋەلسىزدىگىنە 30 جىل!!! ءيا، كەشە عانا 91دە توتاليتارلىق قىزىل جۇيەنىڭ ىدىراۋى – قازاق حالقىنىڭ ەكى جارىم عاسىرلىق بوداندىعىنىڭ اياقتالۋىنا الىپ كەلىپ، الەم كارتاسىندا جەر كولەمى بويىنشا 9-شى ورىن الاتىن قازاقستان دەگەن ەل پايدا بولىپ ەدى. بۇل جاعى تۇسىنىكتى. ءالى كۇنگە دەيىن تاۋەلسىزدىكتى قايتارىپ العانىمىزدى ماقتانىشپەن ايتىپ كەلەمىز. ايتا دا بەرەمىز. ءبىراق، ەكى جارىم عاسىر بۇرىن تاۋەلسىزدىگىمىزدەن قالايشا ايىرىلىپ قالعانىمىز جايلى ويلانىپ كوردىك پە؟
تاريح ءجاي عىلىم ەمەس. بۇل ءاربىر مەملەكەتتىڭ ساباق الار وقۋلىعى، وتكەنى، ءتۇرلى جەڭىستەر مەن جەڭىلىستەردىڭ، تاجىريبە مەن قاتەلىكتەردىڭ جيىنتىعى. وتكەن تاريحىنان ساباق الا بىلگەن ەل عانا بولاشاققا نىق قادام باسپاق. دەمەك ءبىزدىڭ دە تاريحىمىزداعى تاۋەلسىزدىكتەن ايىرىلۋىمىز – بولاشاققا ساباق الارلىق وقيعا.
XVIII عاسىردا تەحنيكالىق-عىلىمي پروگرەسس ارقىلى جەدەل دامىپ كەتكەن ەۋروپا ەلدەرى عالامدىق مۇحيتتى ابدەن يگەرىپ ، سول جولدارمەن ءجۇرىپ وتىرىپ الەم ەلدەرىن شەتىنەن وكۋپاسيالاۋ ىستەرىن العا قويدى. انگليا ءۇندىستان مەن وڭتۇستىك افريكانى، سولتۇستىك امەريكا قۇرلىعىن، پورتۋگاليا ءۇندىقىتاي تۇبەگىن، يندونەزيانى، برازيليانى، يسپانيا لاتىن امەريكاسىن، افريكانىڭ بىرنەشە ەلدەرىن، فرانسيا قازىرگى كانادانى، كوپتەگەن مۇحيتتىق ارالداردى يەلەندى. بۇل قۇبىلىس رەسەي يمپەرياسىنىڭ دا الەمدى ءبولىسۋ ىسىنە بەيقام ەمەستىگىن دالەلدەدى. رەسەي باسقا ەۋروپا ەلدەرىنە قاراعاندا تەڭىزگە شىعۋ مۇمكىندىگى تومەن ەدى. سول سەبەپتى ونىڭ بار كوزدەگەنى شىعىسىنداعى كوسىلىپ جاتقان قازاق دالاسى بولدى. دەگەنمەن، اسكەري ومىرگە ماشىقتانعان قازاق حالقىن وتارلاۋ وڭاي ءىس ەمەس ەدى. ال ورىس وتارلاۋشىلارى بۇنى جاقسى ءتۇسىندى. كوشپەلى حالىق دالادا وسەتىن سەكسەۋىل اعاشىنا ۇقسايدى. ونى بالتامەن شابۋعا كەلمەيدى، سەكسەۋىلدى سەكسەۋىلمەن ۇرساڭ عانا سىنادى. ياعني، رەسەي يمپەرياسى قازاق حاندىعىمەن شايقاسىپ، ءالسىن-السىن جەڭىلىپ كەلە جاتقان جوڭعار حاندىعىنا دەمەۋ كورسەتپەك بولدى. ول ءۇشىن وتىرىك قاشقىن رەتىندە شۆەد تۇتقىنى رەنات گۋستاۆتى جىبەردى. ونىڭ مىندەتى جوڭعارلارعا زەڭبىرەك، ءوق-دارى جاساۋدى ۇيرەتۋ ارقىلى قازاقتاردان باسىم تۇسۋىنە كومەك كورسەتۋ بولدى. سولاي دا بولدى.
وسىلايشا قازاق-جوڭعار شايقاستارى شيەلەنىسىپ قازاق دالاسى قان ساسىدى. جىعىلعانعا جۇدىرىق دەگەندەي، وسى ساتتە قازاق سۇلتاندارى دا بىرىكپەي، ءار تۇستا قالدى. رەسەي بيلىگى جوڭعارمەن اۋرە بولعان قازاق جەرىن وتارلاۋدى باستاپ كەتتى. ەرتىس بويىندا بىرىنەن سوڭ ءبىرى بەكىنىستەر بوي كوتەرىپ، اسكەرلەر جاساقتالا باستادى. بۇل بەكىنىستەردى قازاقتارعا شىعىستاعى جوڭعارلاردان قورعاۋ ءۇشىن دەپ تۇسىندىرسە، جوڭعارلارعا باتىستاعى قازاقتاردان قورعاۋ ءۇشىن دەپ ءتۇسىندىردى. ال، شىن مانىندە، بۇل بەكىنىستەر قازاق دالاسىن وتارلاۋ ءۇشىن عانا سالىنعان بولاتىن. بىرلىگىنەن، ءبىر ورتالىققا باعىنعان جۇيەسىنەن ايىرىلعان قازاق حاندىعىنىڭ وسىلايشا توز-توزى شىقتى. رەسەي يمپەرياسىنىڭ اسكەري كومەك بەرەمىز دەگەن قۇرعاق ۋادەسىنە سەنگەندىكتەن 1731 جىلى ءابىلقايىر باستاعان كىشى ءجۇز، 1740 جىلى ابىلمەمبەت پەن ابىلاي سۇلتاندار باستاعان ورتا ءجۇز رەسەي قۇرامىنا كىردى. ال قوس سىڭارىنان ايىرىلعان ۇلى ءجۇز قوقان حاندىعىنىڭ ىقپالىندا قالدى.
ۇزاققا سوزىلعان بوداندىق ءومىردىڭ باستاۋى وسىلاي بولاتىن. مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلەر قازاق حالقى وتارعا اينالعانىمەن نامىسىن ءسىرا بەرگەن جوق. ونىڭ عاسىرلارعا سوزىلعان تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسى باستالدى...
ءتۇرلى باتىرلار، اقىندار، قايراتكەرلەر ازاتتىق ءۇشىن جان الىپ جان بەرىستى. ادام سەنگىسىز قيىندىققا دۋشار بولسا دا، قازاق حالقى ۇلتتىق ساناسىنان استە اجىرامادى. سودان بولسا كەرەك، ايتەۋىر ءبىر ۋاقىتتاردا قازاق ەلى تاۋەلسىزدىگىن قايتاردى !!!
ال ەندى بولسا، ول تاۋەلسىزدىكتى ماڭگىلىك ەتۋ ءۇشىن قازاق حالقى وتكەن قاتەلىگىن قايتالاماۋ كەرەك. قانداي قاتەلىك دەسەڭىز ول: بىرىنشىدەن ءبىلىمنىڭ، وركەنيەتكە قىزىعۋشىقتىڭ بولماۋى، ەكىنشىدەن ىشتەي بىرلىكتىڭ، ءبىرتۇتاستىقتىڭ بولماۋى ەدى.
الداعى ۋاقىتتا ماڭگى تاۋەلسىز ەل بوپ قالۋ ءۇشىن دە، وركەنيەتتىك-تەحنوكراتتىق تۇرعىدا دامۋ ءۇشىن دە ساباق بولار ءتۇيىنىمىز وسى بولماق.
ەندەشە جاڭا زامانداعى قازاق جاستارىنىڭ مىندەتى – وزىق ءبىلىم مەن عىلىمدى يگەرە وتىرىپ، ەل بىرلىگىن ساقتاپ الەمدىك بايگەدە جۇيرىك شىعۋ !!!
جازعان: ءال فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلولوگيا جانە الەم تىلدەرى فاكۋلتەتىنىڭ 1 كۋرس ستۋدەنتى دىنمۇحاممەد ديلدابەك سارسەنباي ۇلى
جەتەكشىسى: ءال فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قازاقستان تاريحى كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى اقىنباي قىزى فاتيما قوزىباقوۆا
You Might Also Like
-
ءار مەكەننىڭ ماقتانارلىق اڭىزى،اتا-باباسى،ناعىز دارا ادامدارى بولاتىنى ءسوزسىز بەلگىلى. سول سياقتى مەنىڭدە تۋعان جەرىمنىڭ اتى اڭىزعا اينالعان باباسى-قورقىت اتا. قورقىت اتا-تۇركى حالىقتارىنا ورت...
