InfoHub Logo

ماڭعىستاۋ - ءۇش قياننىڭ وتكەن جەرى،

جەرلەنبەي جەتى جۇرتتىڭ كەتكەن جەرى.

ەلەسپەن ەسى كەتكەن يەسىز جەردى،

اتامىز اداي مەكەن ەتكەن جەرى.

سۋى ءسۇت، ءشوبى شۇيگىن، بال تاتيدى،

تولدەيتىن ءتورت تۇلىكتىڭ وسكەن جەرى.

ءبولىنىپ باسقا ەلدەن قونىس قاراپ،

ەر بولىپ، ىرگە قونىس تەپكەن جەرى.

تۇمەن بالتاباس ۇلى، "ماڭعىستاۋ" داستانىنان ءۇزىندى

قاسيەتتى ماڭعىستاۋ توپىراعى قاي زاماندا دا ات تۇياعىنىڭ دۇبىرىنەن، اتوي سالعان الاساپىران كەزەڭدەردەن كەندە قالىپ كورگەن جوق. كەزىندە جەتى جۇرت كەلىپ جايلاعان بۇل ءوڭىردىڭ باتىرلارىنىڭ ەل مەن جەر نامىسىن قورعاپ،تاۋەلسىز ەل بولۋعا كۇش سالعانى امبەگە ءمالىم. باتىرلار قاشاندا تۋعان ەلدى، ءھام جەردى جاۋدان قورعاپ، كەيىنگى عاسىرلارعا امانات جۇگىن ارقالاعان ەرەكشە تۇلعالار. قاراساي، قازي، ەر بەكەت، اتاعوزى، بەردىبەك، ەسەكمەرگەن، ەر تولەپ، ەر شاباي، ءسۇيىنقارا، قۇلباراق، يسا، دوسان سىندى ەل نامىسىن قورعاۋدا اسقان ەرلىكتىڭ ونەگەسى بولعان ماڭعىستاۋ باتىرلارى قاشاندا ەل ەسىندە.ەلدىڭ قورعانى بولا بىلگەن باتىرلارىمىزدىڭ ءومىر دەرەكتەرىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىن.

شوتان باتىر - كىشى ءجۇز قۇرامىنداعى باي ۇلى تايپاسىنىڭ اداي رۋىنان شىققان باتىر. شوتاننىڭ اكەسى نازار - بي ءارى باتىر بولعان تۇلعا. جوڭعارعا قارسى قول باستاعان. نازار ايتەكە ءبيدىڭ جيەنى ءارى جاقىن دوسى بولعان. ول كىشى ءجۇز حانى ءابىلقايىردىڭ اقىلداستار القاسىنا باسشىلىق جاساپ وتىرعان. شوتان باتىر ابىلاي باستاعان قولعا قوسىلىپ، جوڭعارلارمەن شايقاسقان. باتىردىڭ جۇرەك جۇتقان ەرلىگىنە ابىلاي حان دا قاتتى ريزا بولىپ، العىسىن بىلدەرگەن. شوتان ەسىمى جوڭعارلارمەن قارسى سوعىستا عانا ەمەس، رەسەيگە قارسى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستە دە اتالادى. 

ءسۇيىنقارا ۇرگەشباي ۇلى - حيۋا مەن رەسەي پاتشالىعى بوداندىعىنان قورعاعان وجەت جاۋىنگەر، ءارى بي بولعان ەدى.ورىس بوداندىعىنا ماحامبەت پەن يساتايدىڭ جەڭىسكە جەتۋىنە ءسۇيىنقارا باتىردىڭ ەرلىگى دە ىقپال بولعان ەكەن.ءسۇيىنقارانىڭ قىزدارى ايسالقام مەن جانسالقام دا، ءىنىسى كەجى دە، ۇلى بۇركىتالى دا وتە كەرەمەت جاۋىنگەرلىكپەن تانىلعان. ولار حيۋا بوداندىعى كەزىندە كوتەرىلىستە قازا تابادى. ءانۋار ءالىمجانوۆتىڭ "ماحامبەتتىڭ جەبەسى" اتتى كىتابىندا ءسۇيىنقارا باتىر تۋرالى مالىمەت بەرىلگەن ەكەن.

اتاقوزى ايتقۇل ۇلى (1704-1794) – اتى اڭىزعا اينالعان باتىر، ءارى ايتۋلى بي بولعان شەشەن ادام. اتاقوزى تۋرالى ءبىرىنشى دەرەك ۆ.ا.مويسەيەۆتىڭ «دجۋنگارسكوە حانستۆو ي كازاحي حVءىى-حVءىىى ۆ.ۆ.» اتتى ەڭبەگىندە ايتىلىپتى. وندا قازاقتار مەن قاراقالپاقتاردىڭ 40 مىڭ قولى قالماق حاندىعىمەن سوعىسۋعا كەلە جاتقانىن حابارلايدى. قازاقتار بىرىگىپ، سامەكە، ءابىلقايىر حان جانە باراق پەن ەسىم سۇلتاندار باستاعان 10 مىڭ قازاق جاساعى 1726 جىلى سەرەن دۋندۋك حان مەن دورجي نازاروۆ يەلىكتەرىنە باسىپ كىردى. وندا كىشى ءجۇز اداي باتىرلارىنىڭ ىشىندە اتاقوزى، ءومىر، تەمىر، ەسەك، ەسەن، تابىناي، شوتان، بەرگەي، سابىتايلار بولدى. وسى جورىقتىڭ بەل ورتاسىندا اتاقوزىنىڭ بولعاندىعىن تاريحشى-عالىم ءا. حاسەنوۆتىڭ «ءۇش عاسىر يىنىندە» اتتى ەڭبەگىندە دە كورسەتىلىپتى. اتاقوزىنىڭ پاتشالىق ورىس جەرىندە 1773-1775 جىلدارى پاتشالىق رەسەيدە بولعان، قازاق-ورىس ە.پۋگاچيەۆ باستاعان شارۋالار كوتەرىلىسىنە بەلسەنە قاتىسقاندىعى تاريحتان بەلگىلى. مۇنى «رەسەيدەگى ە. پۋگاچيەۆ باستاعان شارۋالار سوعىسىنىڭ 225 جىلدىعىنا وراي ن.بەكماحانوۆانىڭ «كوكتەمىر تۋرالى اڭىز» اتتى ەڭبەگىندە كوتەرىلىسكە قاتىسقاندار تىزىمىندە اتاقوزى ەسىمى دە تۇر. جاۋگەرشىلىك زاماندا تۋىپ، تالاي رەت ەل شەتىنە جاۋ كەلگەندە بويىنا بەس قارۋىن اسىنىپ، قول باستاعان باتىردىڭ ارتىندا «قايتكەندە توپتان توراي شالدىرمايمىن، ەلىمدى بوتەن جاۋعا الدىرمايمىن» دەگەن ۇلاعاتتى ءسوز قالعان. جەرگىلىكتى ەل اراسىندا «ماڭعىستاۋدىڭ قارا ويىنان ايلادىر جۇرتىن بوستىرعان ايتقۇل اتاقوزى باتىردىڭ سۇسى، جارى شوتان باتىردىڭ مىسى، قۇنانورىس لاباق پالۋاننىڭ كۇشى، ەسكەلدى سانازار بايدىڭ ءتىل تاڭبالى كۇرەڭ اتىنىڭ تۇياعىنىڭ ۇشى» دەگەن سوزدەر قالعان. ول 1783-1797 جىلدارى بولعان سىرىم دات ۇلى باستاعان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسكە دە بەلسەنە ارالاسقان. اتاقوزى ماڭعىستاۋ ايماعىنداعى قازاقتاردى باسقارىپ، سول كەزەڭدەگى كىشى ءجۇزدىڭ حانى نۇرالىنىڭ قاراۋىندا قىزمەت اتقارعان. ەلدەن حاننىڭ ءتۇرلى سالىعىن جيناپ تاپسىرۋدى باقىلاعان، سونىمەن بىرگە حان الدىندا ەلدىڭ تالاپ-تىلەكتەرىن دە جەتكىزىپ وتىرعان.

دوسان ءتاجى ۇلى – حالىق باتىرى، ماڭعىستاۋ كوتەرىلىسى باسشىلارىنىڭ ءبىرى. دوسان رەسەي ۇكىمەتىنىڭ 1868 جىلعى «ۋاقىتشا ەرەجەسىن» ادىلەتسىزدىك دەپ باعالاپ، حالىقتى كوتەرىلىسكە شىعۋعا ۇندەيدى. ونىمەن بىرگە يسا تىلەنبايەۆ، العي جالىمبەتوۆ، تىلەۋبەرگەن وراقوۆ، شۇرەن يمانوۆ، ديحان وتەپوۆ، سۇگىر شابايەۆتار حالىقتى كوتەرىلىسكە باستاپ شىعادى. دوسان باستاعان 400 سارباز ءۇشاۋىز دەگەن جەردە ماڭعىستاۋ پريستاۆى پودپولكوۆنيك رۋكيننىڭ جازالاۋشى وتريادىن تاس-تالقان ەتىپ جەڭەدى. 1870 جىلى ساۋىردە دوسان ساربازدارى فورتتى قورشاپ الىپ، ونداعى ارميان بازارىن تالقاندادى، ساۋداگەرلەر مەن ءوندىرىس يەلەرىن تۇتقىندادى، نيكولايەۆسك ستانسيان ورتەپ، ارميان سلوبودكاسى مەن قاراعانتۇپتەگى ماياكتى قيراتتى. كاۆكازدان جىبەرىلگەن جازالاۋشى وتريادپەن دوسان ساربازدارى كەسكىلەسكەن شايقاس جۇرگىزە وتىرىپ، حيۋا حاندىعىنا ءوتىپ كەتەدى. 1873 جىلى حيۋا حاندىعىن باعىندىرۋعا جىبەرىلگەن رەسەي اسكەرلەرىنە قوڭىرات، حوجەلى، قارابايلى ايماعىندا دوسان تۇتقيىلدان شابۋىل جاساۋدى ۇيىمداستىرىپ وتىرعان. 1873 جىلدىڭ كۇزىندە دوسان جاساعى ۇستىرتكە قونىس اۋداردى. 1874 جىلى رەسەي ۇكىمەتىنىڭ انيچكين باستاعان ىزدەۋشى جاساعى سام قۇمىندا وتىرعان دوسان اۋىلىن قاپىدا قورشاپ الىپ، جارالى دوسان باتىردى قولعا تۇسىرەدى. دوسان فورت تۇرمەسىندە 2 جىلدان كەيىن قازا تاپتى. دوسان باتىردىڭ سۇيەگىن تۋعان جەرى بوزاششىعا جانعابىل باستاعان ءبىر توپ ازاماتتار جەتكىزگەن. مۇردەسى سونداعى قاراتوبە زيراتىنا قويىلعان. دوسان باتىردىڭ ەرلىگىن اقتابان، بالا وراز، قاشاعان، قالنياز، ءساتتىعۇل اقىندار جىرعا قوسقان.

ماڭعىستاۋ توپىراعىندا تۋعان باتىرلاردىڭ ەرلىكتەرى جونىندە ءالى تالاي تولىمدى تۋىندىلار جازىلاتىنى ءسوزسىز. ءوزىنىڭ كۇردەلى دە كۇڭىرەندى تاريحىندا قازاق حالقى ۇلتتىق نامىسىن، ەگەمەندىگىن، ەلدىگىن ساقتاپ، سىرتقى جاۋعا قارسى ۇنەمى كۇرەسۋمەن وتكەن بولاتىن. وسىنداي كۇرەستەردىڭ ناتيجەسىندە، ەرلىكتەرى اۋىزدان اۋىزعا تاراعان ماڭعىستاۋ باتىرلارىنىڭ ەسىمى حالىق جادىندا ماڭگىگە ساقتالادى.

پايدالانعان ادەبيەتتەر: “قازاق ەنسيكلوپەدياسى”، VI-توم، ماڭعىستاۋ ەنسيكلوپەدياسى،1997

ارتىقبايەۆا ءۇمىتاي، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ فيلولوگيا جانە الەم تىلدەرى فاكۋلتەتىنىڭ 1-كۋرس ستۋدەنتى. جەتەكشىسى:ف.ا.قوزىباقوۆا، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ، قازاقستان تاريحى كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى

---