كىلەم توقۋ
ساباقتىق تاقىرىبى: كىلەم توقۋ (پرەزەنتاسياسىمەن)
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: وقۋشىلارعا كىلەم تۋرالى تولىق ماعلۇمات بەرۋ، كىلەم توقۋ تۇرلەرىن، ءادىس – تاسىلدەرىن ۇيرەتۋ؛
دامىتۋشىلىق: تەوريالىق بىلىمدەرىن ساراماندىق جۇمىستا پايدالانا ءبىلۋ، وقۋشىلاردى ءوز بەتىنشە ىزدەنۋگە داعدىلاندىرۋ، ولاردىڭ ءوي-ورىسىن دامىتۋ؛
تاربيەلىك: وقۋشىلاردى وسى ونەر تۇرىمەن قىزىقتىرۋ، ۇقىپتىلىققا، ەڭبەكسۇيگىشتىككە، سۇلۋلىقتى قابىلداۋ سەزىمىن وياتۋ، ەستەتيكالىق تالعامدىلىققا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس
ساباقتىڭ ءادىسى: ءتۇسىندىرۋ، سۇراق-جاۋاپ، ءوز بەتىنشە ساراماندىق جۇمىس.
ساباقتىق كورنەكىلىگى: دايىن كىلەم تۇرلەرى.
ءپانارالىق بايلانىس: سىزۋ،بەينەلەۋ ونەرى، تاريح.
I. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى:
• وقۋشىلارمەن سالەمدەسەمىن؛
• وقۋشىلاردى تۇگەندەيمىن؛
• وقۋشىلاردىڭ قۇرال – جابدىقتارىن تۇگەندەۋ؛
• وقۋشىلاردىڭ زەيىندەرىن ساباققا اۋدارتۋ.
II. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ.
وتكەن تاقىرىپتى قايتالاي وتىرىپ، وقۋشىلارعا تاقىرىپ بويىنشا سۇراقتار قويۋ.
III. جاڭا ساباق.
ءۇي جاساۋى — كىلەم» دەيدى حالىق. كىلەم — جايساڭ توسەنىش، ىلسەڭ ءسان. وسىنداي ەل اۋزىنا ىلىنگەن اسىل قاسيەتىن ول ءالى دە ساقتاپ كەلە جاتقان باعالى زات. وسىنداي قيىن دا قىزىقتى ونەر قازاقتىڭ توپىراعىندا بۇدان مىڭ جىلدار بۇرىن، قاراپايىم حالىق ونەرپازدارىنىڭ وي قازىناسىنان شىعىپ، شەبەر قولدارىمەن توقىلاتىن.
قازاقستان وبلىستارىندا كەزدەسەتىن كىلەم تۇرلەرى دە، اتاۋلارى دا كوپ. كونە زامان دەرەكتەرىندە دە ولار تاپ وسى كۇنگى اتتارىمەن اتالادى. مىسالى، بۇقار كىلەم، جول كىلەم، جولاڭ كىلەم، جىبەك كىلەم، ماساتى كىلەم، ماقتا كىلەم، قالى كىلەم، قارا كىلەم، قۇلپىرما كىلەم، تاقىر كىلەم، تۇكتى كىلەم، اق سيراق كىلەم، الاشا كىلەم، ءاندىجان كىلەمى، تۇرىكمەن كىلەمى سياقتى كوپتەگەن اتاۋلاردىڭ ءوزى-اق قازاق حالقىنىڭ كىلەم توقۋمەن ەرتەدەن تانىس ەكەنىن جانە كىلەمنىڭ ءار جەردە ءار ءتۇرلى مانەردە جاسالعاندىعىن اڭعارتادى.
كىلەم ورمەگىن «اسپالى ورمەك» نەمەسە «كىلەم ورمەگى» دەپ اتايدى. سوعان قاراي كىلەمنىڭ بوي جىپتەرى دە جوعارىدان تومەن قاراي كەيدە 3، كەيدە 4 بەت بولىپ تىزىلەدى. ونىڭ ارقاۋى تۇيە ءجۇنى ارالاس (كەيدە شۋدا ارالاس) ماقتادان، جىبەكتەن ءارى مىقتى، ءارى جۋانداۋ ەتىلىپ يىرىلەدى. بوي جىپتەرمەن قاتارلاس تۇراتىن تۇك جانە ورنەك جاساۋشى جىپتەر قويدىڭ بيازى جۇنىنەن، تۇيەنىڭ جۇنىنەن وزگە جىپتەردەن كورى بوستاۋ يىرىلەدى. كەيدە بۇل جىپتەر بوي جىپتەردىڭ ۇستىندە ارناۋلى كۇزەۋلەردە بوس تۇرادى. ونى كىلەم توقۋشى شەبەر ءوز كەرەگىنە قاراي سۋىرتپاقتاپ وتىرىپ ارقاۋ مەن بوي جىپتەرگە ءىلىپ وتىرىپ ءتۇر جاسايدى.
ادەتتە تۇكتى كىلەمدى 2—3 شەبەر قاتار وتىرىپ توقيدى. شەبەر وز-وزىنەن تەز سۋىرىلاتىن ەتىپ دومالاقتاعان ورنەك جاساۋشى تۇك جىپتەرىن ساناپ، ونىڭ تۇتاس ەنىنە جەتكەنشە ءبىر-اق شالىپ شىعادى دا، كەسەرمەن قيىپ، ادارعى تاراقپەن ارقاۋعا باستىرتا قاعادى. وسىلاي ءبىر قاتاردى سالىپ، ونى ورنەكتىڭ نۇسقاسىنا قاراي كەسىپ العان سوڭ تاعى دا ارقاۋعا باستىرا ادارعى تاراقتىڭ تىستەرىمەن نىقتايدى. بۇل ارادا بويلاردىڭ ەرسىسى مەن قارسىسى اۋىسىپ توقىلىپ وتىرادى. وسى ادىسپەن ەنى 2—3،5 م، ۇزىنى 3،5—4 م كىلەمدى 2 ادام ءبىر ايدىڭ ىشىندە توقىپ شىعارادى.
كىلەمشە تەرىلىپ توقىلاتىن بۇيىمداردىڭ جىپتەرى كوپ ءتۇستى بوياۋمەن بويالادى. كىلەم ورنەگىندە، اسىرەسە، قىزىل فونعا قارا، كوك، سارى جانە اق ءتۇستى ورنەكتەر كوبىرەك جۇرگىزىلەدى، كەيدە ءتىپتى نەگىزگى ءبىر ءتۇستىڭ بىر-بىرىنە جاقىن بىرنەشە وڭدەرى دە قولدانىلادى. مۇنداعى كىلەم ورنەكتەرى ءار ءتۇرلى. سول كوپتەگەن ورنەك تۇرلەرىنىڭ ءارقايسىسىنىڭ اتتارىن كىلەمشىلەر جاقسى بىلەدى. كىلەم ورنەكتەرىنىڭ ىشىندە جانۋارلار بەينەسىن نەمەسە ولاردىڭ جەكە مۇشەلەرىن سۋرەتتەيتىن ويۋلار دا كوپ. ماسەلەن، «قوشقار ءمۇيىز»، «سىڭار ءمۇيىز»، «يتتابان»، «كوبەلەك» جانە ت. ب. مۇنىمەن بىرگە گەومەتريالىق ەرنەكتەر دە كەزدەسەدى (يرەك، تۇمارشا، ءتورت بۇرىش جانە ت. ب.).
IV ساراماندىق جۇمىس.
• جۇمىس كيىمىن كيەمىز؛
• كەرگىشتى ۇستەل بەتىنە دۇرىس ورنالاستىرۋ؛
• قايشىنى قۇربىڭا ۇشكىر جاعىمەن ۇسىنبا؛
• الدىمەن كەرگىشتى الدىمىزعا الىپ، نەگىزگى ءجىپتى بوس تاستاپ، دۇرىس وتىرامىز؛
• توقىلۋ ءادىسى كەرگىش بەتىندە وڭنان سولعا قاراي جۇرگىزۋ ارقىلى جانە سولدان وڭعا قاراي جۇرگىزۋ ارقىلى ورىندالادى؛
ساباقتى قورىتىندىلاۋ
وقۋشىلار بۇگىن ءبىز كىلەم تۋرالى تولىق ماعلۇمات الدىق. سونىمەن
• كىلەم دەگەنىمىز نە؟
• كىلەم نەشە تۇرگە بولىنەدى؟
• قىزىلوردادا قانداي كىلەم ءتۇرى جاقسى دامىعان؟
• كىلەمدە قانداي سۋرەتتەر باسىم؟
VI. وقۋشى ءبىلىمىن باعالاۋ.
ءار ءبىر وقۋشىنىڭ جاساعان جۇمىسىن قابىلداپ، باعا قويىپ، جىبەرىلگەن قاتەلەرىن قايتا ءتۇسىندىرۋ.
VII. ءۇي تاپسىرماسى. كىلەم تۋرالى قوسىمشا دەرەكتەردى جازىپ اكەلۋ.
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: وقۋشىلارعا كىلەم تۋرالى تولىق ماعلۇمات بەرۋ، كىلەم توقۋ تۇرلەرىن، ءادىس – تاسىلدەرىن ۇيرەتۋ؛
دامىتۋشىلىق: تەوريالىق بىلىمدەرىن ساراماندىق جۇمىستا پايدالانا ءبىلۋ، وقۋشىلاردى ءوز بەتىنشە ىزدەنۋگە داعدىلاندىرۋ، ولاردىڭ ءوي-ورىسىن دامىتۋ؛
تاربيەلىك: وقۋشىلاردى وسى ونەر تۇرىمەن قىزىقتىرۋ، ۇقىپتىلىققا، ەڭبەكسۇيگىشتىككە، سۇلۋلىقتى قابىلداۋ سەزىمىن وياتۋ، ەستەتيكالىق تالعامدىلىققا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس
ساباقتىڭ ءادىسى: ءتۇسىندىرۋ، سۇراق-جاۋاپ، ءوز بەتىنشە ساراماندىق جۇمىس.
ساباقتىق كورنەكىلىگى: دايىن كىلەم تۇرلەرى.
ءپانارالىق بايلانىس: سىزۋ،بەينەلەۋ ونەرى، تاريح.
I. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى:
• وقۋشىلارمەن سالەمدەسەمىن؛
• وقۋشىلاردى تۇگەندەيمىن؛
• وقۋشىلاردىڭ قۇرال – جابدىقتارىن تۇگەندەۋ؛
• وقۋشىلاردىڭ زەيىندەرىن ساباققا اۋدارتۋ.
II. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ.
وتكەن تاقىرىپتى قايتالاي وتىرىپ، وقۋشىلارعا تاقىرىپ بويىنشا سۇراقتار قويۋ.
III. جاڭا ساباق.
ءۇي جاساۋى — كىلەم» دەيدى حالىق. كىلەم — جايساڭ توسەنىش، ىلسەڭ ءسان. وسىنداي ەل اۋزىنا ىلىنگەن اسىل قاسيەتىن ول ءالى دە ساقتاپ كەلە جاتقان باعالى زات. وسىنداي قيىن دا قىزىقتى ونەر قازاقتىڭ توپىراعىندا بۇدان مىڭ جىلدار بۇرىن، قاراپايىم حالىق ونەرپازدارىنىڭ وي قازىناسىنان شىعىپ، شەبەر قولدارىمەن توقىلاتىن.
قازاقستان وبلىستارىندا كەزدەسەتىن كىلەم تۇرلەرى دە، اتاۋلارى دا كوپ. كونە زامان دەرەكتەرىندە دە ولار تاپ وسى كۇنگى اتتارىمەن اتالادى. مىسالى، بۇقار كىلەم، جول كىلەم، جولاڭ كىلەم، جىبەك كىلەم، ماساتى كىلەم، ماقتا كىلەم، قالى كىلەم، قارا كىلەم، قۇلپىرما كىلەم، تاقىر كىلەم، تۇكتى كىلەم، اق سيراق كىلەم، الاشا كىلەم، ءاندىجان كىلەمى، تۇرىكمەن كىلەمى سياقتى كوپتەگەن اتاۋلاردىڭ ءوزى-اق قازاق حالقىنىڭ كىلەم توقۋمەن ەرتەدەن تانىس ەكەنىن جانە كىلەمنىڭ ءار جەردە ءار ءتۇرلى مانەردە جاسالعاندىعىن اڭعارتادى.
كىلەم ورمەگىن «اسپالى ورمەك» نەمەسە «كىلەم ورمەگى» دەپ اتايدى. سوعان قاراي كىلەمنىڭ بوي جىپتەرى دە جوعارىدان تومەن قاراي كەيدە 3، كەيدە 4 بەت بولىپ تىزىلەدى. ونىڭ ارقاۋى تۇيە ءجۇنى ارالاس (كەيدە شۋدا ارالاس) ماقتادان، جىبەكتەن ءارى مىقتى، ءارى جۋانداۋ ەتىلىپ يىرىلەدى. بوي جىپتەرمەن قاتارلاس تۇراتىن تۇك جانە ورنەك جاساۋشى جىپتەر قويدىڭ بيازى جۇنىنەن، تۇيەنىڭ جۇنىنەن وزگە جىپتەردەن كورى بوستاۋ يىرىلەدى. كەيدە بۇل جىپتەر بوي جىپتەردىڭ ۇستىندە ارناۋلى كۇزەۋلەردە بوس تۇرادى. ونى كىلەم توقۋشى شەبەر ءوز كەرەگىنە قاراي سۋىرتپاقتاپ وتىرىپ ارقاۋ مەن بوي جىپتەرگە ءىلىپ وتىرىپ ءتۇر جاسايدى.
ادەتتە تۇكتى كىلەمدى 2—3 شەبەر قاتار وتىرىپ توقيدى. شەبەر وز-وزىنەن تەز سۋىرىلاتىن ەتىپ دومالاقتاعان ورنەك جاساۋشى تۇك جىپتەرىن ساناپ، ونىڭ تۇتاس ەنىنە جەتكەنشە ءبىر-اق شالىپ شىعادى دا، كەسەرمەن قيىپ، ادارعى تاراقپەن ارقاۋعا باستىرتا قاعادى. وسىلاي ءبىر قاتاردى سالىپ، ونى ورنەكتىڭ نۇسقاسىنا قاراي كەسىپ العان سوڭ تاعى دا ارقاۋعا باستىرا ادارعى تاراقتىڭ تىستەرىمەن نىقتايدى. بۇل ارادا بويلاردىڭ ەرسىسى مەن قارسىسى اۋىسىپ توقىلىپ وتىرادى. وسى ادىسپەن ەنى 2—3،5 م، ۇزىنى 3،5—4 م كىلەمدى 2 ادام ءبىر ايدىڭ ىشىندە توقىپ شىعارادى.
كىلەمشە تەرىلىپ توقىلاتىن بۇيىمداردىڭ جىپتەرى كوپ ءتۇستى بوياۋمەن بويالادى. كىلەم ورنەگىندە، اسىرەسە، قىزىل فونعا قارا، كوك، سارى جانە اق ءتۇستى ورنەكتەر كوبىرەك جۇرگىزىلەدى، كەيدە ءتىپتى نەگىزگى ءبىر ءتۇستىڭ بىر-بىرىنە جاقىن بىرنەشە وڭدەرى دە قولدانىلادى. مۇنداعى كىلەم ورنەكتەرى ءار ءتۇرلى. سول كوپتەگەن ورنەك تۇرلەرىنىڭ ءارقايسىسىنىڭ اتتارىن كىلەمشىلەر جاقسى بىلەدى. كىلەم ورنەكتەرىنىڭ ىشىندە جانۋارلار بەينەسىن نەمەسە ولاردىڭ جەكە مۇشەلەرىن سۋرەتتەيتىن ويۋلار دا كوپ. ماسەلەن، «قوشقار ءمۇيىز»، «سىڭار ءمۇيىز»، «يتتابان»، «كوبەلەك» جانە ت. ب. مۇنىمەن بىرگە گەومەتريالىق ەرنەكتەر دە كەزدەسەدى (يرەك، تۇمارشا، ءتورت بۇرىش جانە ت. ب.).
IV ساراماندىق جۇمىس.
• جۇمىس كيىمىن كيەمىز؛
• كەرگىشتى ۇستەل بەتىنە دۇرىس ورنالاستىرۋ؛
• قايشىنى قۇربىڭا ۇشكىر جاعىمەن ۇسىنبا؛
• الدىمەن كەرگىشتى الدىمىزعا الىپ، نەگىزگى ءجىپتى بوس تاستاپ، دۇرىس وتىرامىز؛
• توقىلۋ ءادىسى كەرگىش بەتىندە وڭنان سولعا قاراي جۇرگىزۋ ارقىلى جانە سولدان وڭعا قاراي جۇرگىزۋ ارقىلى ورىندالادى؛
ساباقتى قورىتىندىلاۋ
وقۋشىلار بۇگىن ءبىز كىلەم تۋرالى تولىق ماعلۇمات الدىق. سونىمەن
• كىلەم دەگەنىمىز نە؟
• كىلەم نەشە تۇرگە بولىنەدى؟
• قىزىلوردادا قانداي كىلەم ءتۇرى جاقسى دامىعان؟
• كىلەمدە قانداي سۋرەتتەر باسىم؟
VI. وقۋشى ءبىلىمىن باعالاۋ.
ءار ءبىر وقۋشىنىڭ جاساعان جۇمىسىن قابىلداپ، باعا قويىپ، جىبەرىلگەن قاتەلەرىن قايتا ءتۇسىندىرۋ.
VII. ءۇي تاپسىرماسى. كىلەم تۋرالى قوسىمشا دەرەكتەردى جازىپ اكەلۋ.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
سىنىپتان تىس جۇمىستىڭ تاقىرىبى: جاس تەحنولوگ (پرەزەنتاسياسىمەن)
