InfoHub Logo

1

بۇل وقيعا سەنبى كۇنى باستالدى دا، جەكسەنبى كەشىمەن اياقتالدى. ال، اڭگىمە كەيىپكەرى، لەنين اتىنداعى كولحوزدىڭ كۇزەتشىسى. مەيرام قارتتىڭ ۇعۋىنشا، بۇل وقيعادان تۋىپ كەتكەن جايلار ەشقاشان ۇمىتىلماس ءومىر داستانى تارىزدەندى دە، ونى قۋانىش پەن العىس ارالاس ءبىر ءتاتتى كۇيدىڭ سورابىنا سالدى.

اڭگىمە بىلاي ەدى: جەكسەنبىنىڭ قارسانىندا ءسالىم (قارتتىڭ نەمەرەسى) فەرماداعى ەكىنشى ۇيىنە، ءوزىنىڭ اكە-شەشەسىنە كەتكەندە، قارت تۇنگى كۇزەتتەن قايتىپ، ۇيىندە قاننەن-قاپەرسىز ۇيىقتاپ جاتتى. كەنەت ونىڭ قۇلاعىنا «تۇر، تۇرلاعان» داۋىس شالىنىپ، كوزىن اشسا ءوزىنىڭ كەمپىرى ەكەن:

— جۇرتتىڭ ءبارى كىتاپ دۇكەنىنە بارامىز دەپ كەتىپ جاتىر. ءسالىمجانعا سەن دە بىردەمە الماۋشى ما ەدىڭ، — دەدى ول.

سوڭعى كۇندەردە كولحوزدا كىتاپ دۇكەنى اشىلعالى جاتىر دەگەننەن مەيرام دا حاباردار بولاتىن. سول دۇكەنگە ارناپ سالىنىپ بىتكەن كىشكەنتاي اق ۇيگە دە ءبىر كىرىپ شىققانى بار. ايتسەدە، سول دۇكەن ءدال بۇگىن - ەرتەڭ اشىلا قويادى دەگەن ونىڭ ويىندا جوق-تى. مۇنىسىن بىلگەندە، نەمەرەسىن فەرماعا جىبەرمەس تە ەدى. مۇنى بىلگەندە، ءبىر ايدان بەرى: «تالاي تاماشا كىتاپ الامىن» دەپ ۇمىتتەنىپ جۇرگەن ءسالىمنىڭ ءوزى دە كەتپەس ەدى.

مەيرام دۇكەن ءدال بۇگىن اشىلا قويۋى مۇمكىن ەمەس دەگەن ويمەن كەمپىرىنە:

— نەعىپ بۇگىن اشىلا قالدى؟ سەن قاعىس ەستىگەن جوقپىسىڭ؟ — دەپ قايتالاپ سۇرادى.

— بۇعان بىردەڭە ايتساڭ، اۋەلى ءوزىڭدى تەرگەپ بولادى. انىق دەدىم عوي. ەستاي ۇلىن، كۇلجاميلا قىزىن ەرتىپ مانا كەتتى. جۇرتتىڭ ءبارى كەتىپ جاتىر.

— بارسام، بارىپ-اق قايتايىن،— دەپ مەيرام جايلاپ ورنىنان تۇرىپ، كيىنە باستادى.

— سەن ىرعالىپ-جىرعالىپ بارعانشا ەل كوشىپ، توي تارقايدى عوي.

— اقشا بەر.

شەشەي 50 سومدىقتان ەكى قاعازدى ۇسىنىپ:

— ونى-مۇنىعا جوق قىلماي، وزىنە كەرەك دەگەن كىتاپتى ال! — دەپ ەسكەرتتى.

شالى ءۇنسىز شىعىپ كەتتى.

«وزىنە كەرەك دەگەن كىتاپتى ال». ءبىزدىڭ كەمپىر قىزىق! وعان قانداي كىتاپ كەرەگىن مەن قايدان بىلەم» — دەپ ويلادى مەيرام جولشىباي.

كەمپىرىنىڭ ايتقانى شىن بوپ شىقتى. دۇكەن ماڭى ادامعا سىيمايدى، ساپىرىلىسقان جۇرت. بىرەۋلەر كىتاپ، داپتەر قۇشاقتاپ قايتىپ جاتسا، ەكىنشى بىرەۋلەر اعىلىپ كەلىپ جاتىر. اسىرەسە، كولحوزداعى بالا بىتكەن سوندا كورىنەدى. ءوزارا دابىرلاسىپ، ءماز-مايرام بولعان ولار قارتتىڭ كىتاپ الۋعا كەلگەنىن كورىپ:

— اتا، دۇكەننەن مىنا كىتاپتى الىڭىز.

— مىنا كىتاپتى الىڭىز!—دەپ ىلعي ءبىر جاقسى تىستالعان كىتاپتاردى كەزەك-كەزەك كورسەتىپ، شۋلاپ قويا بەردى. قارت ءارقايسىسىنىڭ اۋزىنا ءبىر قاراپ، انانىڭ دا، مىنانىڭ دا كوڭىلىن قالدىرماي، ەداۋىر ۋاقىت سولاردىڭ ورتاسىندا سوزگە الدانىپ تۇرىپ قالدى. كوز الدىندا اسىر سالعان وسىناۋ كىشكەنتاي ادامداردىڭ باقىتتى بالالىق شاعى، ونىڭ سوناۋ ادىرا قالعان سيىقسىز بالالىق شاعىن ەسىنە ءتۇسىردى. ون بىرىنە - ءبىرى ۇقسامايتىن ەكى بالالىق شاق سۋرەتىن اپ-ايقىن ەتىپ كوز الدىنا الىپ كەلدى. ءبىرى — كەلمەسكە كەتكەن ءوزىنىڭ ايانىشتى جاستىق شاعى — الىستان مۇنارتىپ، كۇنى باتقان قاراڭعى تۇندەي تۇنجىراپ، بىرەسە كۇڭگىرتتەنىپ، بىرەسە مۇڭدى شۋمەن كۇڭىرەنىپ، اششى سارىنمەن كوكەيتەستى كۇيىن شەرتىپ تۇرعانداي بولادى، ال ەكىنشىسى — قولتىعىنا كىتاپ قىسقان كىشكەنتاي ادامداردىڭ بالالىق شاعى — ەركىندىكتى، شاتتىقتى ءبىلدىرىپ، جارقىن كەلەشەككە قول سوزادى، جانىن كىتاپپەن جالعاستىرا، اسقار ومىرگە قانات قاعادى...

بالا قىزىعىنا قۇمار قاريا وسىنداي ويدا تۇرعاندا ىشتەن ءبىر بۇدا كىتاپ الىپ سايداش ءمۇعالىم شىقتى.

— اقساقال، نەعىپ تۇرسىز؟ — دەدى ول قارتقا بۇرىلىپ.

— مىنا بالالارىمنىڭ كىتاپتارىن كورىپ تۇرمىن.

— ءوزىڭىز كىتاپ المايسىز با؟

— السام با دەپ ەدىم. ادام تىم كوپ كورىنەدى...

— كوپ بولعانمەن سىزگە كەزەك بەرمەس دەيسىز بە، ءجۇرىڭىز.

ءمۇعالىم كىتابىن شاكىرتتەرىنە قالدىردى دا، ءوزى العا ءتۇسىپ، قارتتى سوڭىنان ەرتىپ ىشكە بەت قويدى.

— جولداستار، بىلايىراق سىرىلىپ، اقساقالعا جول بوساتىڭدار،— دەپ كەزەكتە تۇرعانداردان ىعىسۋدى سۇرادى ول.

جۇرت مەيرامدى كورىپ، جارىلا جول بەردى. قارت پەن ءمۇعالىم كوپشىلىكتىڭ اراسىمەن جايلاپ جىلجىپ بارىپ، دۇكەنشىنىڭ الدىنا تاقالدى.

— جولداستار، ءسال ايالداڭدار، مىنا اقساقال كەرەگىن السىن — دەپ داۋىستادى ءمۇعالىم.

— ايالدايتىن نە بار، سول ارادا تۇرىپ-اق كەرەگىن ايتسىن دا،— دەدى داۋىستار.

— مەيرەكە، سىزگە قانداي كىتاپ كەرەك؟ — دەدى دۇكەنشى وعان موينىن سوزىپ.

— ال، ايتا قويىڭىز،— دەدى ءمۇعالىم مەيرامعا بۇرىلىپ.

قانداي كىتاپتى سۇرارىن بىلمەي، قارت ساسايىن دەدى.

— اۋ، نەگە ۇندەمەي تۇرسىز، كەرەگىڭىزدى ايتساڭىزشى...

ءومىرى حات تانىماي كەلىپ، سوۆەت وكىمەتى جىلدارىندا ساۋاتىن اشقان، كەيىن جاسى ۇلعايعان سايىن كىتاپقا ۇڭىلسە كوزى سۋىرىن، بەلى دە اۋىرىپ، ەشتەڭە ماندىتپاي قويعان مەيرام، وزىنەن-وزى كىتاپ الەمىنەن سىرىلىپ، شەتتەپ قالعان ەدى دە، سوڭعى جىلدارى نەمەرەسىنىڭ وقىپ بەرگەنىن عانا مىسە تۇتىپ العاندى. سوزگە كەلسە، الدىنا جان سالمايتىن، ءوزى تەڭدەس قارتتاردىڭ بىرىندەي ەڭبەك تە ەتە بىلەتىن، ۇلكەن-كىشى اراسىندا ابىرويى دا بار اقساقال، جونەلدەمەدە تاڭداۋ ايتا الماي، كىتاپ الدىندا ءسۇرىنىپ قالدى.

انتالاعان جۇرتتى اۋزىنا قاراتىپ، بوگەپ قويۋعا قارتتىڭ ءداتى دە شىدامادى.

مۇعالىمگە:

— ماعان نەسىن قارايسىڭ، نەمەرەمە كەرەكتى قىزىق كىتاپتاردى ءوزىڭ - اق ايتىپ، الا بەرسەڭشى،— دەدى.

— «پولك بالاسى» بار ما ەدى؟

— ءالى پىسىق، باتىر بالا جايىنداعى ما؟.. ءيا ول بار.

ءمۇعالىم وسىنداي بىرنەشە كىتاپتى اتاپ ەدى، قارت كەيبىرىن بىلسە دە، كەيبىرىنىڭ بار-جوعىن ايتا المادى.

— جۇرتتى ءيىرىپ قويىپ، ساقالىڭدى سيپاپ، باپتانىپ تۇراسىڭ با، الاتىنىڭدى ايتساڭشى،— دەپ نەمەرەسىمەن تەرلەپ-تەپشىپ تۇرعان بيجامال شەشەي رەنىش ءبىلدىردى. وسىنداي قىسىلشاڭ جاعدايدا مەيرامنىڭ اۋزىنا تۇسكەن ءسوز مىناۋ بولدى:

— ماعان جۇرتتىڭ ءبارى قولدان-قولعا تيگىزبەي الىپ جاتقان، ەڭ ءقادىرلى دەگەن ءبىر كىتاپ اپەر. سونسوڭعىسىن ءوز قالاۋىڭ ءبىلسىن.

«ەڭ ءقادىرلى كىتاپ» دەگەن قالاۋ ءمۇعالىمدى كوپ ويلاندىرعان جوق. بۇل كىتاپ وعان ەجەلدەن مالىمدەي، قالتاسىنان 50 تيىن الدى دا، دۇكەنشىگە ۇسىندى. دۇكەنشىنىڭ كوڭىلىندە دە بۇل كىتاپ سايراپ تۇرعانداي سەزىلدى. ول جۇرتتىڭ ءبارى الىپ جاتقان، جۇپ-جۇقا، جۇپىنى تىستالعان، كىشكەنتاي كىتاپتىڭ ءبىرىن مۇعالىمگە بەردى. وسىدان كەيىن ءمۇعالىم ءوز تاڭداۋىن ايتىپ، تاعى بىرنەشە كىتاپ الدى دا، الگى جۇقا كىتاپشاعا قوسىپ قارتقا ۇستاتتى. «ءوزى ارزان، ءوزى كوزگە جۇپىنى، بۇل نە قىلعان ءقادىرلى كىتاپ» دەپ ويلاعان مەيرام قارت تىسقا شىعا سالا، سول جۇقا كىتاپشاعا ءۇڭىلدى دە، كوڭىلى تولعانداي ميىعىنان كۇلىپ قويدى.

— بۇل نەمەرەمنەن دە گورى، وزىمە كەرەك كىتاپ ەكەن...

— بۇل نەمەرەڭىزگە دە وتە قاجەت كىتاپ،— دەدى ءمۇعالىم.

2

— مەن ساعان كوپ كىتاپ الدىم،— دەپ قۋانتتى قارت نەمەرەسىن. ءسالىم اتاسى العان كىتاپتاردى كورىپ شىقتى دا:

— اتتەن ءبىر كىتاپ ەسىڭىزدە بولماعان ەكەن،— دەدى.

— ول قانداي كىتاپ ەدى؟ مۇمكىن، مىناۋ شىعار؟ —دەپ قارت ءتوس قالتاسىنان الىپ، ماناعى جۇقا كىتاپشانى كورسەتتى.

— ناق ءوزى،— دەپ بالا قۋانىپ،— مۇنى نەگە بولەك الىپ قالدىڭىز؟

— بۇل ساعان ەمەس، وزىمە الىنعان كىتاپ.

بالا اتاسىنىن، بەتىنە تاڭدانا قارادى.

— نەگە قارايسىڭ؟

— سىزگە ءوزىم وقىپ بەرمەيمىن بە؟

— وقۋىن وقىپ بەرەرسىڭ، ال ساقتاۋىن ءوزىم ساقتايمىن...

— ال مەندە تۇرسا قايتەدى؟..

— بۇل وتە قاسيەتتى كىتاپ قوي، بالام، سەندە تۇرسا اركىمدەر ۇستاپ، كىرلەتىپ، توزدىرىپ تاستاۋى مۇمكىن.

— وي، قىزىق ەكەنسىز، اتا، بىزگە بۇگىن وسى كىتاپ بويىنشا ساباق باستالدى. ال، ءسىز .ساقتاپ قويام دەيسىز...

— ارينە، وقۋىڭا بولادى. تەك ىقتياتتاپ، كىتاپتى توزدىرماي ۇستاۋ كەرەكتىگىن ايتىپ وتىرمىن.

ول وسىنى ايتتى دا، قولىندا تۇرعان كىتاپقا قايتادان ءبىر كوز تاستاپ، كۇلىمسىرەي قاراپ قويدى. سول شاق ءجۇزى، راقات كەشكەن ءبىر شىراي تۋىپ، گۇل-گۇل جايناپ كەتتى. نۇرى سونە باستاعان، اينالاسىن قالىڭ، تەرەڭ ءاجىم باسقان كونە كوزدەرى دە وسى ءسات وت جانعانداي جارق ەتىپ، كوپ سىردى بايان ەتكەندەي بوپ، نەمەرەسىنە قادالدى. بالا دا ءوزىنىڭ مولدىرەگەن ادەمى كوزىن اتاسىنىڭ جۇزىنەن تايدىرماي:

— وقىماي قۇر ساقتاعاننان نە پايدا!—دەپ قالدى.

قارتقا نەمەرەسىنىڭ مىنا اڭعال ايتىپ سالعان ءسوزى تۇرپىدەي ءتيدى. جاپ-جاڭا عانا وڭىندە تۇرعان جىلى شىرايدىڭ ءبارى دەمدە جوق بولىپ كەتتى دە، ساي - ساي بولعان، ەتى قاشقان بەت تەرىسىنىڭ ءبارىن ەكى قاسىنىڭ اراسىنا تىجىرا جيناپ الىپ كەلىپ، قاتپارلانعان قاباعىن جاۋار كۇندەي تۇنجىراتىپ جىبەردى.

— ءوزىم وقىماسام، وقىتپايمىن با ساعان، وقىتپايمىن با باسقاعا؟..

اتاسىنىن جاراتپاي قالعانىن اڭعارعان بالا دا ءوز ويىن ايقىنداۋعا اسىعىپ:

— بىرەۋ وقىپ بەرگەن، قانشا دەگەنمەن، ادامنىڭ ءوزى وقىعانداي بولمايدى عوي. مەن سونى ايتام،— دەدى اتاسىنىن قاس - قاباعىنا جاۋتاڭ-جاۋتاڭ قاراپ.

قارت بۇل سوزگە جاۋاپ ىزدەپ ءتىلمارسىمادى. بۇل وعان قارشاداي بالا ايتسا دا، تاۋىپ ايتىلعان پىكىر سياقتاندى. ارينە، ءوزىڭ وقىعانعا، ۇلى اداممەن ءوزىڭ تىلدەسكەنگە نە جەتسىن!

ۇلى وي-پىكىردەن شىققان اسىل سوزدەردى كىتاپ بەتىنەن ءوز كوزىڭمەن شولىپ، ءوز كوڭىلىڭمەن وقىپ جۇرەككە قۇيساڭ، ءتىپتى دە جاقسى بولار ەدى-اۋ، دەپ ويلادى قارت.

جىل سايىن قانشاما ميلليونداپ شىقسا دا، حالىق ىشىنە دەمدە تاراپ، حالىقتىڭ جانىمەن بىتە قايناپ، ءار جۇرەكپەن جالعاسقان، بارلىق سوۆەت ادامىنىڭ تورىندە ساقتالاتىن، ازاماتتىڭ باقىتتى تاعدىرىن ءبىر بويىنا سىيعىزعان، وسى ۇلى كىتاپتى قارت ازدان سوڭ نەمەرەسىنە ۇسىندى.

اتالى-بالالى ەكەۋى— ءبىرى ءومىر جولىن اياقتاۋعا تاقالعان قارت ازامات، ەكىنشىسى سول جولعا جاڭا عانا بەت قويعان بولاشاق جاس ازامات — وسى ۇلى كىتاپقا كۇلىمسىرەي قاراپ، ەداۋىر ءۇنسىز وتىردى.

— بار ىرىس، بار تىنىس، بار تىرشىلىك ءبىر بويىنان تابىلعان باقىت كىتابى — ۇلى زاڭ! — دەدى قارت داۋسى دىرىلدەپ.

بالا ۇندەمەدى. ءبىراق اتا ءسوزىن ىشتەي قايتالاپ، بۇل ۇلى زاڭدى ءوز تىلىندە، ءوز بەتىمەن وقي الاتىن كۇللى سوۆەت ازاماتىنىڭ قۋانىشىن بىلدىرگەندەي، ونىڭ كىشكەنتاي جۇرەگى ءلۇپ-لۇپ سوقتى.

نويابر، 1940

---