InfoHub Logo

نەكراسوۆ اتىنداعى №9 مەكتەپ-گيمنازياسى
3 «ۆ» سىنىپ وقۋشىسى حاسانوۆ ادىلەتبەك
جوبا جەتەكشىسى: وزعانبايەۆا التىناي

 

پىكىر

قازىرگى عىلىم مەن تەحنيكانىڭ دامىعان زامانىندا ءاربىر ادام ساپالى جانە تەرەڭ ءبىلىمدى، ىسكەر، بەلسەندى شىعارماشىلىق جۇمىسقا قابىلەتتى بولۋى قاجەت. سوندىقتان، مەكتەپتەگى وقۋ پروسەسىندەگى نەگىزگى ماقسات - وقۋشىلاردىڭ ينتەلەكتىن، شىعارماشىلىق ويلاۋىن دامىتۋ، ءوز بەتىنشە ءبىلىم الۋ داعدىلارىنىڭ دامۋىنا نەگىز سالۋ بولىپ تابىلادى.

بۇل عىلىمي جوبادا ادىلەتبەك كولىكتەردى زەرتتەگەن، ونىڭ شىعۋ تاريحىن، تۇرلەرىن  باياندايدى.

بۇل جوبانى دايىنداۋدا، ول كولىكتەر جايلى كوپ مالىمەت الۋمەن قاتار عىلىمي - زەرتتەۋ جوبانى جوسپارلاۋدى، جۇرگىزۋدى جانە جازۋدى ۇيرەندى. سونىمەن بىرگە، ءوزىنىڭ ەڭبەكقورلىعىن، شىدامدىلىعىن جانە اقىلدىلىعىن كورسەتە ءبىلدى.

قورىتا ايتساق، عىلىمي جوبا قۇندى، وقۋشىنىڭ ەڭبەگى بار جانە ورتا مەكتەپتەگى عىلىمي جوبالار تالاپتارىنا ساي دەپ ەسەپتەيمىن.

عىلىمي جەتەكشى:  وزعانبايەۆا ا.ك.

 

جوسپار   

كىرىسپە      
كولىك دەگەن نە؟
اۆتوكولىكتەر تاريحى مەن الەمى.
موتوسيكل مەن ۆەلوسيپەدتى جۇرگىزۋ.
سۋ كولىكتەرى.
اسكەري كولىكتەر.
سۋ استى كولىكتەرى.
جولاۋشى جانە جۇك تاسىمالى.
كوككە قانات قاققاندار.
اسپانداعى كولىكتەر.
تەمىر جولداعى كولىكتەر.
پوەزدىڭ بۋمەن، ديزەلمەن جانە ەلەكترمەن جۇرەتىن تۇرلەرى.
جۇمىسقا ارنالعان كولىكتەر.
الەمدەگى قازىرگى كولىك تۇرلەرى.

 

كىرىسپە

«كولىك» دەگەنىمىز جولاۋشىنى، تاۋاردى جانە نارسەلەردى ءبىر جەردەن ەكىنشى جەرگە تاسىمالداۋعا، جەتكىزۋگە ارنالعىن قۇرالدى ايتامىز. بىلايشا ايتقاندا، قارا جولمەن، تەمىر جولمەن، سۋ جانە اۋە جولدارىمەن جۇرۋگە ارنالعان قۇرال تۇرلەرىنىڭ ءبارى كولىك بولىپ سانالادى.

وسىدان 175 جىل بۇرىن ەڭ جىلدام كولىك ءتۇرى - كادىمگى ات بولاتىن. سوسىن ۆەلوسيپەد پايدا بولدى. جىلدامدىعى تىم كۇشتى بولماعانمەن، ول جايلى بولاتىن. 1885 جىلدارى موتوسيكل پايدابولدى. ول بەنزين ارقاسىندا جۇرەتىن. بۇدان كەيىن ماشيناعا كەزەك كەلدى.

ماشينانىڭ قول جەتىمدىلىگىنە، جىلدامدىعىنا جانە جايلىلىعىنا سۇرانىس كۇشەيىپ، سوعان وراي ماشينا تەز تانىلدى. دامىلسىز دامۋدان ماشينانىڭ سپورتتىق، جارىستىق تۇرلەرى پايدا بولدى.

سۋ كولىك جۇيەسى دە سوڭعى ازۋاقىت ىشىندە ۇلكەن وزگەرىستەرگە ۇشىرادى. ەسكەكتى جانە جەلكەندى قايىقتىڭ ورنىن بۋمەن جۇرەتىن كەمەلەر باستى. ال ونىڭ ورنىن، ديزلمەن جۇرەتىن كاتەرلەر جانە جولاۋشى كەمەلەرى كەلدى.

اعايىندى رايتتاردىڭ (Wriqht Brothers) اۋە كەمەسىنەن باستالعان ۇشاتىن كولىك تۇرلەرى تەز ءارى ۇلكەن قارقىنمەن جانە تۇراقتى تۇردە دامىدى.

سان الۋان كولىك تۇرلەرى تەك جولاۋشى نە تاۋار تاسۋمەن عانا شەكتەلمەيدى. سوعىس كەزىندە اسكەري، جويعىش ۇشاقتار، تانكىلەر، اسكەري تەڭىز كەمەلەرى، بومبالاۋشى ۇشاقتار سياقتى، باسقادا وسى ساناتتتاعى ماشينا تۇرلەرىنىڭ ماڭىزى ەرەكشە بولدى.

كولىك دەگەن نە؟

كولىك اتاۋى – كىسىلەردىڭ تاۋاردىڭ، حاباردىڭ مالىمەتتىڭ جانە باسقا نارسەلەردىڭ  ءبىر جەردەن  ەكىنشى جەرگە جەتكىزىلۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى. سونداي-اق ءبىر جەردەن ەكىنشى جەرگە جەتىپ الۋ ءۇشىن دە ءار قيلى كولىك تۇرلەرىنىڭ قىزمەتىن قاجەت ەتەمىز. 

كولىك ءتۇرىنىڭ نەگىزگى ءتورت كاتەگورياسى بار. ولار – قارا جولمەن، تەمىر جولمەن، سۋ جولىمەن جانە اۋە جولىمەن جۇرەتىن كولىكتەر. اۆتوكولىك، اۆتوبۋس، موتوسيكل، سكۋتەر، جۇك كولىگى، ماشينا ت.ب كولىكتەر كادىمگى جولمەن جۇرەدى. تەمىر جول كولىكتەرى «رەلس» دەپ اتالاتىن تەمىر جولدىڭ ۇستىمەن قوزعالادى. پويىزدىڭ جولاۋشى تاسىمالدايتىن جانە جۇك تاسيتىن تۇرلەرى بار. قارا جول نەمەسە تەمىر جول كولىكتەرى سەكىلدى، تەڭىزدەگى كەمەلەر دە جولاۋشى جانە جۇك تاسۋعا ارنالعان. سونىمەن قاتار، كرۋيز جاسايتىن كەمەلەر – الەمدە سەرۋەن جاساۋدىڭ ەڭ تانىمال كولىگى.  قورىتا ايتقاندا، اسپان جۇزىندە دە كولىكتىڭ ءار ءتۇرى بار – ۇلكەن ۇشاقتار، جۇك ۇشاقتارى، پلانەر (اۋادان اۋىر ماتورسىز ۇشۋ اپاراتى. اۋەدەگى پلانەر ءوز سالماعىنىڭ اسەرىنەن كولبەۋ تراەكتوريامەن قالىقتايدى)، تىكۇشاق ت.ب – بارىدە ادام نەمەسە جۇك تاسۋعا ارنالعان.

اۆتوكولىكتەر تاريحى

ارحەولوگتار «مەسوپوتاميادا نەمەسە ازيادا ب.د.د 4000-3500 جىلدار ارالىعىندا دۇنيەگە دوڭگەلەك كەلگەن سوڭ، كولىك ءمىنۋ دە پايدا بولدى» دەپ ەسەپتەيدى. ال اۆتوكولىك تاريحى حV  عاسىردان باستالدى. سول كەزدە لەوناردو دا ۆينچي كولىكتىڭ ديزاينى مەن مودەلىن جاساعان بولاتىن.

       

گەرمانيالىق كارل بەنس 1885 جىلى ءوزىنىڭ العاشقى اۆتوكولىگىن جاساپ شىعاردى. ول «اتسىز اربا» دەپ اتالدى. اۆتوكولىكتى كوپ مولشەردە شىعارۋ ءىسى 1902 جىلى باستالدى.

ونى كەيىن گەنري فورد كەڭەيتە ءتۇستى. فورت 1908 جىلى العاش رەت كوپشىلىككە ارنالعان كولىك – «قاڭىلتىر ليززانى» العا تارتتى.

1769 جىلى نيكوليا – جوسەف كۋنو فرانسۋز ارمياسىنا ارناپ تۇڭعىش وزدىگىنەن جۇرەتىن اۆتوكولىك قۇراستىرىپ شىعاردى. گەرمانيالىق گوتتليب ۆيلگەلم دايملەر مەن ۆيليام مايباح 1886 جىلى «كانستاتت-دايملەر» دەگەن اتپەن ءمالىم، ءتورت تاكتالى قوزعالتقىش ورناتىلعان العاشقى ءتورت دوڭگەلەكتى كولىكتى ويلاپ تاپتى. چارلز ەدگار دۋرەيا ءوزىنىڭ باۋىرىمەن بىرلەسىپ، گازبەن جۇرەتىن العاشقى كولىكتى شىعاردى. 1960 جىلدارى الەمدە ەلەكترلى مەحانيزممەن جۇمىس ىستەيتىن كولىك قولدانىسقا ەندى. اۆتوكولىك شىعارۋشىلار اقىرىنداپ قاۋىپسىزدىك پەن سەنىمدىلىككە كوبىرەك كوڭىل بولە باستادى. ءسان–سالتاناتى كەلىسكەن اۆتوكولىك ەكى دوس روللس پەن رويس 1907 جىلى انگليادا ادەمى جابدىقتالعان ماشينا شىعاردى. سودان بەرى جاقسى جابدىقتالعان كولىك وسى ەسىمدەرمەن بايلانىستىرادى. ءقازىر الەمدە اۆتوكولىكتى ءارتۇرلى جابدىقپەن قامتىلعان سان ءتۇرى شىعارىلادى.

اۆتوكولىكتەر الەمى

ءبىز ءاردايىم جولدا اۆتوكولىكتىڭ جاڭا ۇلگىسىن كورەمىز. ولاردى سىرتقى كورىنىسى مەن سىر - سيپاتى ادامدى قىزىقتىرماي قويمايدى. ول ماشينالاردىڭ باسىن كوپشىلىگى باسقارۋ جۇيەسىمەن جانە قاۋىپسىزدىكتىڭ زاماناۋي قوندىرعىلارىمەن قامتاماسسىز ەتىلگەن. جابدىقتار، جۇرىسىندەگى جەڭىلدىك، جانارمايدىڭ جەتكىلىكتتىلىگى، كليماتتىق باقىلاۋ ت.ب – قازىرگى اۆتوكولىكتەردە بولاتىن سىر-سيپاتقا جاتادى. سپورت جانە جارىس كولىكتەرى دە جۇرتتىڭ ىقىلاسىن ەرەكشە اۋدارادى. سپورت كولىكتەرى ءلاززات الۋ ءۇشىن دە، جارىسۋ ءۇشىن دە پايدالانىلادى. جارىس كولىكتەرىنىڭ جىلدامدىعىن اسا جوعارى دەڭگەيگە جەتكىزۋگە بولادى. قاۋىپسىزدىك ءۇشىن ونداي ماشينالاردى قوعامدىق جولداردا جۇرگىزۋگە تىيىم سالىنعان. سوندىقتان دا ولاردىڭ وزدەرىنە ارنالعان دايىن جولدارى بولادى. مۇنداي ماشينالار تاستاقتى جولدارمەن جۇرۋگە بەيىمدەلىپ جاسالادى. «ف-1» دەگەن اتپەن تانىمال «فورمۋلا-1» اۆتوكولىك جارىسىنىڭ ەڭ وزىعى. بۇگىنگى كۇنى بالامالى جانارماي تۇرلەرىمەن جۇرەتىن كولىكتەر تەز تاراي باستادى. ونداي اۆتوكولىكتى جۇرگىزۋ ءۇشىن جانارمايدىڭ قاجەتى جوق. مۇنداي كولىك تۇرلەرى ءۇشىن سىعىلعان اۋا، سۇيىق ازوت، بيوديزەل، بيوگاز، الكوگول، اككۋمۋلياتور جانە باسقا نارسەلەر پايدالانىلادى.  

موتوسيكل مەن ۆەلوسيپەدتى جۇرگىزۋ

ۆەلوسيپەد ەرتە كەزدەردەن-اق ەڭ ءتيىمدى كولىك بولىپ سانالدى. ونىڭ كومەگىمەن وتە جىلدام قوزعالۋعا ءارى دەنەنى شىنىقتىرۋعا بولادى. ۆەلوسيپەد پەدالدىڭ كومەگىمەن جۇرگىزەدى.

ال، پەدالدى ادام ءوز اياعىمەن باسىپ وتىرادى. قىتايدا، ۆەتنامدا جانە تاعى ءبىرقاتار ازيا ەلدەرىندە ۆەلوسيپەد – كەڭ تاراعان كولىك. قولمەن باسقاراتىن ۆەلوسيپەد پەن ريكشا - (جاياۋ ادام سۇيرەيتىن ەكى دوڭعالاقتى جەڭىل اربا) كوپتەگەن. ازيا ەلدەرىندە وتە تانىمال قوعامدىق كولىك بولىپ تابىلادى. 1870 جىلدارى ۆەلوسيپەدكە بۋ قوزعالتقىشى ورناتىلدى. ۆەلوسيپەد كولەمى تىم ۇلعايىپ كەتتى. الايدا، 1885 جىلعا قاراي ۆەلوسيپەدكە بەنزيندى جانارماي رەتىندە قولداناتىن قوزعالتقىش بەكىتىلدى. ول جۇرگىزۋشىنى شارشاتپايتىن. حارلەي ديەۆيدسون – سوڭعى 100 جىلداعى موتوسيكل ساتۋشى كومپانيالاردىڭ كوشباسشىسى. سوڭعى جىلداردىعى ۆەلوسيپەد پەن موتوسيكل اراسىنداعى باسەكەنىڭ تيگىزگەن پايداسى وتە كوپ. بۇل باسەكە ولاردى جاساۋدا كوپتەگەن تەحنولوگيالىق جاڭالىقتار ەنگىزۋگە تۇرتكى بولدى.

سۋ كولىكتەرى

قايىق – كولىكتىڭ ەڭ ەسكى ءتۇرى بولىپ تابىلادى. ەرتەرەكتەگى قايىقتار اعاشتان جاسالاتىن جانە اينالمالى ەسكەكتىڭ كومەگىمەن جۇرەتىن. ەجەلگە مىسىرلىقتار، شامامەن 5000 جىل بۇرىن العاش بولىپ وزەندە، تەڭىزدە ءجۇزۋ ءۇشىن جەلكەندى پايدالاندى. قىتايدا شامامەن بۇل دا سول كەزەڭدەردە، تاسىمالداۋ ءۇشىن جەلدەتكىش ءتارىزدى جەلكەن ءتۇرىن قولدانعان.

بۇگىندە كەمەلەر – ساۋدا-ساتتىق، قۇرلىس جانە اسكەري ماقساتتا ادام مەن تاۋارلاردى، ت.ب نارسەلەردى تاسمىلداۋعا پايدالانىلاتىن. ەڭ ءمۇشھۇر كولىكتەرلىڭ ءبىرى. سۋ كولىكتەرى ايلاقتار مەن تەڭىز پورتتارىن تۇراق رەتىندە قاجەتتەرىنە جاراتادى. كەمەلەرگە ارنالىپ بەلگىلەنگەن تەڭىز مارشرۋتتارى بولىپ تابىلادى. ولار ايلاقتارعا دا بەلگىلى كەستە بويىنشا كەلىپ كىرەدى.

كەمەنىڭ سان قيلى ءتۇرى بولدى. ولار قىزمەتتەرىنە قاراي ەرەكشەلەنەدى. اۆياتاسىمالداۋشى، جۇك كەمەسى كونتەينەرلى كەمە، كران كەمە، ساياقات جاساۋعا ارنالعان كەمە، سال كەمە، كۇزەتشى كەمە، توپىراق تاستاۋعا ارنالعان كەمە، اۋا تۇعىرىقتى كەمە، سۋ استى قاناتى بار كەمە  رەاكتيۆتى قوزعالتقىش ورناتىلعان سۋ استى قاناتى بار كەمە، مينا تازارتۋشى كەمە، مۇحيت لاينەرى، جولاۋشىلار كەمەسى، جەلكەندى كەمە، سۇڭگۋىر كەمە، زەرتتەۋ جۇمىستارىنا ارنالعان كەمە – وسىنىڭ ءبارى ادەتتەگى سۋ كولىگىنىڭ تۇرلەرى وسىلاردىڭ قاي-قايسىسىن دا سۋدا كورىپ قالۋىمىز ابدەن مۇمكىن.

 اسكەري كولىكتەر

ءبىزدىڭ زامانىمىزدى جاۋ نىسانىنا جەرمەن شابۋىلداۋعا ارنالعان كولىك تۇرلەرىنە تانك، وزدىگىنەن جۇرەتىن زەڭبىرەك قۇرىلعىلارىن، ساۋىتتى  ماشينا، ساۋىتتى پوەزد ت.ب جاتادى. مۇنداي ماشينالار وق وتپەيتىن ساۋىتپەن قاپتالادى. سونداي-اق، ولار قارۋ-جاراقپەن قامتاماسىز ەتىلەدى. اسكەري كەمەلەر بىرنەشە مىڭداعان جىلداردىن بەرى ەلدىڭ جاعالاۋى مەن شەكارا ايماقتارىن قورعاۋدا پايداعا اسىپ كەلەدى. گرەكتەر جاۋ كەمەسىمەن سوعىسۋ ءۇشىن «تريرەما» دەپ اتالعان سوعىس كەمەلەرىن جاساعان.

حVءىى عاسىرداعى كەمەلەردە زەڭبىرەك ءتىزىلىپ تۇراتىن. ولار كەمەنىڭ بۇيىرىندەگى ويىقتاردىن اتقىلاۋعا ارنالعان ەدى. سوعىس كەمەلەرىنىڭ قۇرىلىسى ءحىح عاسىردا ساۋاتتى كەمەلەر شىقققان سوڭ، تۇبەگەيلى وزگەرگەن. ۋاقىت وتە كەلە، اسكەري كەمە جەتىلگەن ۇستىنە جەتىلۋدە. جەردەگى نەمەسە سۋداعى تۇرلەرىمەن سالىستىرعاندى، اۋە اسكەري ماشينالارىنىڭ تالقانداعىش كۇشى باسىم. جويعىش ۇشاق، تىكۇشاق سەكىلدىلەر كوپتەگەن جىلداردان بەرى قولدانىستا. ولار تالاي جەردىڭ تالقانىن دا شىعاردى.

سۋ استى كولىكتەرى

سۋ استىندا ستراتەگيالىق  ارەكەت جاسايتىن ارنايى كەمەنى «سۇڭگۋىر قايىق» دەپ اتايدى. سۇڭگۋىر قايىق تەڭىزدە، وزەن-كولدەردە عىلىمي – زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋگە ءجيى قولدانىلادى. اكۆالانگيستەر (اۋامەن تىنىس الۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن، سۋ استىندا جەڭىل ءجۇزۋ قۇرىلعىسىن كيىپ جۇرەتىن ادامدار) جەتە المايتىن مۇحيتتىڭ وتە تەرەڭ جەرلەرىندەگى جۇمىستارعا تيگىزەر پايداسى زور.

سۇڭگۋىر قايىقتىڭ كوبى اسكەري تەڭىز ىسىنە ارنالادى، ياعني سۋ استىندا سوعىس ءۇشىن قۇراستىرىلعان. ولار نەگىزگى قارۋ ءتۇرى رەتىندە زىمىران قوندىرعىلارمەن جەنە تورپەدولارمەن جابدىقتالعان. قازىرگى سۇڭگۋىر قايىقتار سيگاراعا ۇقساتىپ جاسالادى، ءبىر جاعىنان سۋ وتكىزبەيتىن ىدىس سياقتى. سۋدىڭ بەتىن باقىلاۋ ءۇشىن پەريسكوپ قولدانىلادى. سۇڭگۋىر قايىقتا تىنىس الۋ ءۇشىن قاجەت ارنايى بەرىك كامەرالار بولادى. ارنايى كامەرالار سۋ استىنا كەتەر كەزدە اۋامەن جانە سۋمەن تولتىرىلادى.

 امەريكالىق عىلىم روبەرت فۋلتون سۇڭگۋىر قايىقتى ويلاپ تاۋىپ، 1800 جىلدارى ەڭ اتاقتى ادامعا اينالدى. وسىدان 30-40 جىل بۇرىن سۇڭگۋىر قايىقتىق كوبىسى قايتا جابدىقتالۋ ءۇشىن سۋ بەتىنە شىعىپ تۇرۋعا ءماجبۇر بولاتىن. ال قازىرگى سۇڭگۋىر قايىقتار يادرولىق قوزعالتقىشپەن جوبدىقتالعان. ولار سۋ استىندا بىرنەشە اي بويى جۇرە الادى. سۋ استى قوندىرعىلارىنىڭ تاعى ءبىر ءتۇرى سۇڭگۋىر مۇنارا دەپ اتالادى.

1960 جىلى ەكى عالىم مىنگەن «تريەستا» دەپ اتالاتىن زەرتتەرۋ سۇڭگۋىر قايىعى تىنىق مۇحيتتاعا ماريانا شۇڭعىماسىندا 10912 مەتر تەرەڭدىككە تۇسكەن. ماريانا شۇڭعىماسى – جەردەگى ەڭ تەرەڭ نۇكتە بولىپ تابىلادى.

جولاۋشى جانە جۇك تاسىمالى

قۇرلىقتاعى، سۋداعى جانە اۋەدەگى جولاۋشى كولىكتەرى ءبىر جەردەن ەكىنشى جەرگە ادام تاسۋمەن اينالىسادى.  تەڭىز قاتىناسىندا كەيبىر تەك ادامداردى، كەيبىرەۋلەردىڭ  ادامداردى دا، جۇكتەردى دە  تاسيدى. كەمەنىڭ (جولاۋشى كەمەسى)، (جۇك كەمەسى)دەگەن تۇرلەرى بولادى. دەگەنمەن، (سال) سەكىلدى باسقا كەمە تۇرلەرى ادامداردى كولىكتەرمەن بىرگە الىپ جۇرەدى. جولاۋشىلار كەمەسىمەن سال كەمەلەردىڭ ساپارى، سالىستىرمالى تۇردە ايتقاندا، ءبىر كۇندىك جولدان اسپايتىن قىسقا بولادى. مۇحيت كەمەلەرى تەڭىز بەن مۇحيتاسىپ ساپار شەگەتىن جولاۋشىلاردى تاسىمالدايدى.

قارا جولدار مەن  تەمىر جولداردا تاۋار اپارا جاتقان جۇك كولىكتەرىن، اۆتوكەرۋەندەردى، جۇك پوەزدارىن كورۋگە بولادى. جۇك كولىكتەرى جاقىن قاشىقتىققا ارنالعان. ال، الىس جەرلەرگە جۇك تاسىمالداۋ ءۇشىن جۇك پوەزدارى مەن اۆتوسەستەرنالار پايدالانىلادى. قوعامدىق كولىك قىزمەتىن قامتاماسىز ەتۋگە ارنالعان اۆتوبۋستار نەمەسە تاكسيلەردە بار. ۇشاقتىق دا جولاۋشىلار جانە جۇك تاسۋعا ارنالعان تۇرلەرى كوپ. كەيبىر جۇك تاسىمالىمەن اينالىساتىن اۆياجەلىلەرى جولاۋشى تاسىمالدايتىن ءىرى كومپانيالارى مەن ىنتىماقتاسىپ جۇمىس ىستەيدى.

كوككە قانات قاققاندار

ادامدار قۇسقا قاراپ ۇشۋدى ارمانداعان. اۋە شارىنىڭ ۇشىرىلا باستاعانىنا 200 جىلدان استى. ءحىح عاسىردا پلانەر پايدا بولدى.

1903 جىلى ورۆيل جانە ۆيلبۋر ەسىمدى اعايىندى رايتتار ۇشاق جاساۋدىڭ العاشقى ءساتتى قادامىن جاسادى. 1919 جىلى ەل كوك جانە براۋن دەگەن ەكى اعىلشىن ۇشاق تۇڭعىش رەت اتلانت مۇحيتىن كوكتەي اقش-تان ەۆروپاعا دەيىن توقتاماي ۇشىپ ءوتتى.

اۆيۆلاينەر اتالاتىن جولاۋشى ۇشاقتارىنىڭ كوممەرسيالىق ساپارعا شىعۋى 1930 جىلداردان باستالادى. ەڭ العاشقى كومەرسيالىق ۇشاق رەتىندە 1933 جىلى «بيونگ-247» ۇشاعى تىركەلگەن بولاتىن. ول بار بولعانى 100 جولاۋشى الىپ جۇرگەن رەاكتيۆتى ۇشاققا ارنالعان قوزعالتقىش 1950 جىلى جاسالدى. ال العاش رەاكتيۆتى ۇشاق 1952 جىلى پايدا بولدى. رەاكتيۆتى ۇشاقتىڭ جاڭا ءتۇرى 1956 جىلى شىقتى. 1970 جىلدارى قوس پالۋبالى اسا ۇلكەن «بوينگ-747» ۇشاعى قولدانىسقا ەندى. ول 500 دەن اسا جولاۋشى الىپ ۇشا الدى. ادامداردىڭ جىلدام ۇشسام دەگەن قۇلشىنىسى 1976 جىلى «كونكوردتى»  دۇنيەگە اكەلدى. 100 جولاۋشىلىق بۇل ۇشاق دىبىستان ەكى ەسە جىلدام ۇشادى. الايدا، ول وتە شۋلى بولعاندىقتان، 2003 جىلى قولدانىستان الىنىپ تاستالدى.

ەڭ العاش حالىقارالىق ساپارعا 1909 جىلى فرانسۋز ۇشقىشى لۋن بلەريوت ءوزىنىڭ «تيپ-1» ۇشاعىمەن فرانسيادان انگلياعا ۇشىپ، العان حالىقارالىق ساپار جاسادى. كەيىن «تيپ-11» ۇشاعىنىڭ 100 – دەن اسا نۇسقاسى جاسالعان.

اسپانداعى كولىكتەر

عالىمدار قاشاندا جايلى، ءقاۋىپسىز ءارى جىلدام ۇشاتىن اپپارات جاساۋعا كۇش جۇمساپ كەلەدى.

بۇگىنگى كۇنى ۇشاق سوعىستاعى اسكەري قيمىلداردان باستاپ، پەستيسيد سۋارۋ، ەگىس دالاسىنا تىڭايتقىش سەبۋ جۇمىستارىنا دەيىن پايدالىنادى. ۇشاقتار باسقا كولىك بارا المايتىن جەردە مۇقتاج جاندارعا كومەك كورسەتۋ، ۇرىس جۇرگىزۋ نەمەسە ادامدار مەن جۇكتى تاسىمالداۋ كەزىندە كەرەك. جىلدامدىعى جوعارعى ۇشاق 1974 جىلى پايدا بولدى. پلانەر، قۇبىر جەلدەتكىشتى قوزعالتقىش ورناتىلعان رەاكتيۆتى ۇشاق، رەاكتيۆتى ۇشاق، دىبىستان جىلدام ۇشاق، زىمىران قوزعالتقىشتى اپپارات، اۋا-رەاكتيۆتى قوزعالتقىش ورناتىلعان ۇشاق، اۋا-راوكتيۆتى  قوزعالتقىش ورناتىلعان گيپەردىبىستى ۇشاق، وسىنىڭ ءبارى – اسپاندا قالىقتايتىن كولىكتەردىڭ تىنىس تۇرلەرى. بيزنەس كلاسس ۇلگىسىندەگى رەاكتيۆتى ۇشاقتار ىسكەرلىك ماقساتتاعى كىسىلەردىڭ شاعىن توبىن تاسىمالدايدى.  بومبىلاۋشى ۇشاقتار بومبا تاستاۋ ءۇشىن  جۇمسالادى. العاشقى شابۋىلداۋشى ۇشاق 1942 جىلى ۇشىرىلدى. اقش پەن رەسەي رادار ەكرانىنا تۇسپەيتىن ەلەس – ۇشاق جاساپ شىعاردى. تۇڭعىش تىكۇشاق 1907 جىلى فرانسيادان ۇشىرىلدى. تىكۇشاق ۇستىندەگى شىر اينالىپ تۇراتىن قالاقشالاردىڭ ارقاسىندا كوتەرىلدى. ولار كەز كەلگەن باعىتقا ۇشا الادى جانە ۇشاردا جىلدامدىعىن ارتتىرۋى شارت ەمەس.

دەلتاپلانەريزم دەگەن دەلتاپلانمەن قالىقتاپ ۇشۋ سپورتى. مۇندا ۇشقىش جەڭىل ماتادان جاسالاتىن وراسان زور قاناتتىڭ استىندا ءىلىنىپ تۇرادى. تاۋلى جەردەن جۇگىرىپ كەلىپ سەكىرىپ، ۇشادى جەلدىڭ باعىتىن وزگەرتىپ وتىراتىن قوندىرعىسى بولادى.  

تەمىر جولداعى كولىكتەر

پوەزد رەلستىڭ ۇستىمەن جانە بۋمەن، ديزەلمەن نەمەسە ەلەكترمەن باسقارىلاتىن قوزعالتقىشتىڭ كومەگىمەن جۇرەدى. پوەزد جاساۋدا قولدانىلعان  اۋەل باستاعى تەحنولوگيا ارادا وتكەن ءبىرقاتار جىلدار ىشىندە كوپتەگەن وزگەرىستەر ەنگىزىلگەن. ءقازىر كوپتەگەن ەلدەردە پوەزد بار. ۇستىمەن پوەزد جۇرەتىن رەلستىڭ ارا قاشىقتىعى، نەگىزىنەن ءبىرىڭعاي 120 سانتيمەتر شاماسىندا بولىپ كەلەدى. الايدا، ءۇندىستان سەكىلدى كەي ەلدەردە بۇل 140 سانتيمەترگە تەڭ ءبىرقاتار ەلدەردە رەلستەردىڭ اراسى ءتىپتى، ءبىر مەرگە دە جەتەدى. پوەزدىڭ كەيبىر تۇرلەرى جولاۋشى تاسىسا، ەندى بىرەۋلەرى جۇك تاسۋعا ارنالعان. جولاۋشى تاسىمالداۋعا ارنالعان پوەزدار ەكى تۇرگە بولىنەدى. جۇردەك پوەزدار تەك ماڭىزدى سانالاتىن ۇلكەن ۇلكەن بەكەتتەرگە عانا ايالدايدى. جۇردەك ەمەس، جاي جولاۋشى پوەزدارى  بارلىق بەكەتتەرگە ايالدايدى. ديزەلدى نەمەسە ەلەكتر پوەزدارى  جولاۋشىلارعا قىزمەتتىڭ نەشە ءتۇرى كورسەتىلەدى. بۋمەن قوزعالاتىن پوەزدار كەي ەلدەردە بولماسا، ءقازىر ءىس جۇزىندە قولدانىستا شىقتى. پوەزدار ۋاقىت وزعان سايىن جولاۋشىلارعا كورسەتەتىن قىزمەت تۇرلەرىن دە ارتتىرىپ كەلەدى.

عاجايىپ دەرەكتەر.

•    العاشقى تەمىر جول قىزمەتى جولاۋشىلارعا 1825 جىلى، انگليانىڭ ستوكتون مەن دارلينگتون قالالارى ارالىعىندا كورسەتىلەدى.
•    ەڭ ۇلكەن بەكەت نيۋ-يورك قالاسىندا. ونىڭ 47 پلاتفورماسى بار
•    العاشقى جولاۋشىلار پوەزى ساعاتىنا 12 شاقىرىم جىلدامدىقپەن جۇرگەن.
•    ءۇندىستاننىڭ حاراگپۋر قالاسىن الەمدەگى ەڭ ۇزىن تەمىر جول پلاتفورماسى بار.

پوەزدىڭ بۋمەن، ديزەلمەن جانە ەلەكترمەن جۇرەتىن تۇرلەرى.

الەمنىڭ تۇپكىر – تۇپكىرىندە كەزدەسەتىن پوەزدىڭ تولىپ جاتقان تۇرلەرى ءوز باستاۋىن 1825 جىلعى انگليادان شىقققان بۋمەن جۇرەتىن پوەزدان الادى. ەرتەرەكتەگى قوزعالتقىشتار دوڭگەلەكتى اينالدىرۋ ءۇشىن قاجەت بۋدى الۋدا كومىر مەن اعاش جاعىلىپ، سۋ قايناتىلاتىن. ەڭ ۇلكەن ءارى قۋاتتى بۋ ماشينالارى امەريكادا جاسالعان. ولار «ۇلكەن بالاقان» دەپ اتالدى. ولاردىڭ ۇزىندىعى 1941-1944 جىلدارى 40 مەترگە جەتتى. بريتاندىقتار ساعاتىنا 203 شاقىرىم جىلدامدىقپەن جۇرەتىن «مۋللارەل» بۋ ماشيناسىن جاساپ، الەمدىك رەكورت جاسادى. بۇل رەكورد سودان كەيىن جاڭارتىلعان ەمەس. 1930 جىلدارى جولاۋشى تاسىمالىندا دا، جۇك تاسىمالىندا دا بۋ ماشينالارىن ديزەلمەن جۇرەتىن تۇرلەرىن الماستىردى. بۇلار الدە قايدا ءتيىمدى ءارى جىلدام ەدى. ولار پوەزدى وتە جوعارى جىلدامدىقپەن الىپ جۇرەتىن جانە پوەزد جۇرگىزۋشىسى ءۇشىن دە جايلى بولۋ جاعى ويلاستىرىلعان. ديزەلمەن جۇمىس ىستەيتىن قوزعالتقىشتار دۇنيە جۇزىندە كەڭ قولدانىلادى. ءبىراق ونىڭ قولدانىسى قورشاعان ورتاعا اسەر ەتەتىن بولعاندىقتان، ديزەلمەن جۇرەتىن پوەزدىڭ ورنىنا ەلەكتر پوەزدار شىعاتىن بولدى. وسىلايشا، ول الىس جولدارعا جولاۋشى جانە جۇك تاسىمالىندا كەڭ قولدانىسقا يە بولادى. سونىمەن قاتار، ەلەكتر پوەزدار جاقىن قاشىقتىققا نەمەسە جەر استىندا قاتىناي بەرەدى.

عاجايىپ دەرەكتەر.

•    لوندوندا ەڭ ەسكى جانە ەڭ ۇلكەن جەر استى تەمىر جول جەلىسى بار. ول 1863 جىلى اشىلعان. جەلىنىڭ ۇزىندىعى 408 شاقىرىم.
•    660 جۇك ۆاگونىنان تۇراتىن ەڭ ۇزىن پوەزد وڭتۇستىك افريكادا جۇرەدى. ونىڭ ۇزىندىعى 7 شاقىرىمعا جەتەدى.
•    «زەفير» دەپ اتالاتىن ەڭ جۇردەك ديزەل پوەزى 1934 جىلى اقش – تا 12 ساعاتتا 1600 شاقىرىم جول العان.

جۇمىسقا ارنالعان كولىكتەر.

كولىكتىڭ قوعام تالابىن قاناعاتتتاندىراتىن بىرنەشە ءتۇرى بار. جۇك كولىكتەرى – اۆتوبۋستار، جەدەل جاردەم، ءورت سوندىرگىش، جول تەگىستەيتىن جانە تاعى باسقا كولىكتەر قوعامنىڭ ءارتۇرلى سالاسىندا قىزمەت كورسەتۋگە ارنالعان. جۇك كولىكتەرى ءبىر جەردەن ەكىنشى جەرگە جۇك تاسىمالداۋعا قاجەت. اۆتوبۋستار جولاۋشىلاردى قالا ىشىندە دە، قالا سىرتىندا دا تاسىمالداۋعا قولدانىلادى. الىس ساپارعا ارنالعان كەيبىر اۆتوبۋستاردىڭ ورىندىقتارى وتىرىپ ۇيىقتاۋعا ىڭعايلى. تاكسيدىڭ قىزمەتى – جاقىن قاشىقتىققا جولاۋشى تاسۋ. ونى تەز شاقىرىپ الۋعا بولادى. «جەدەل جاردەم» ماشينالارى ناۋقاس كىسىنى اۋرۋحاناعا دەيىن اپارۋ ءۇشىن ارنايى جاسالعان. «جەدەل-جاردەم» كولىكتەرىندە ءبىر – ەكى توسەك، وتتەگى تولتىرىلعان باللون جانە ەڭ قاجەتتى مەديسينالىق قۇرال – سايماندار بولادى. الدىنداعى باسقا كولىكتەرگە ەسكەرتۋ ءۇشىن، وعان دابىل شىعاراتىن جانە جارق-جۇرق ەتىپ، بەلگى بەرەتىن ارنايى قوندىرعىلار ورناتىلادى. ءورت سوندىرۋشىلەر بريگاداسى كەز كەلگەن جەردەگى ءورت سوندىرۋگە ارناپ جاساقتالادى. ءورت ءسوندىرۋ كولىكتەرىنىڭ ساتىسى، ءورت سوندىرەتىن مول سۋى، ونى شاشاتىن ۇزىن شلانگاسى بولادى. ۇزاراتىن كراندارى بەسىنشى قاباتقا دەيىن جەتەدى.

الەمدەگى قازىرگى كولىك تۇرلەرى.

دۇنيە جۇزىندەگى حالىق سانى التى ميللياردتان استى. الەمنىڭ كەيبىر ۇلكەن قالالارىندا تۇرىپ، تىرلىك جاساۋ وتە كۇردەلى، ۋاقىت جەتپەيدى. بۇعان قوسا، ادامداردىڭ كوبى جۇمىس ورنىنان تىم قاشىقتا تۇرۋدان باسقا امالدىڭ جوقتىعىن بىلەدى.

نيۋ-يورك، توكيو، لوندون، پەكين، شانحاي، مۋمباي، دەلي، ريو – دە-جانەيرو، بۋەنوس-ايرەس سەكىلدى ۇلكەن قالالاردا كولىكتىڭ ءبىر ءتۇرى جەتىسە بەرمەيدى ءتىپتى، كوپسالالى كولىكتىڭ ءوزى دە قالادىعى كۇندەلىكتى ادام ومىرىنە جەتپەيدى. بۇگىندى تاڭدا ءارتۇرلى كولىك جۇيەلەرى ءتيىمدى جۇمىس اتقارۋدا ءبىرىن-بىرى تولىقتىرىپ تۇراتىنىن كورۋگە بولادى. اۆتوكولىكتەر – جەكە تاسىمالدا ەڭ باستى قۇرال بولىپ تابىلادى. الايدا، سولاردىڭ كەسىرىنەن جول كەپتەلىستەرى ورىن الىپ، قاربالاس ساتتەر كوبەيەدى. جول قوزعالىسىن جايلى ەتۋ ءۇشىن اۆتوبۋستار، مونورەلستى جولدار، پوەزد، مەترو، ترانۆايلار – ءبارى بىردەي جابىلا جۇمىس ىستەۋگە ءتيىس. قالالارداعى ارنايى وتكەل، كوپىر، تروتۋار، ۆەلوسيپەد جولى سەكىلدىلەر جۇرگىنشىلەر مەن ۆەلوسيپەد مىنگەن كىسىلەردىڭ قوزعالىسىن رەتتەۋمەن قاتار، ولاردى زاۋلاعان اۆتوبۋس، ترامۆاي، سكۋتەر، ۆەلوسيپەد، اۆتوكولىك جانە تاعى باسقالاردان اۋلاق جۇرۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.

اسپالى ترامۆاي – جالپى قوعامدىق كولىك جۇيەسىنىڭ قۇرامىنا كىرەدى. ونىڭ ۆاگوندارى ۇزدىكسىز قوزعالىپ تۇراتىن كابەلمەن  جۇرگىزىلەدى. ول بەلگىلەنگەن جىلدامدىقپەن، بەلگىلى باعىتتا جولاۋشى تاسىمالدايدى. ءقازىر اسپالى جولدىڭ ەڭ ۇزدىك ۇلگىسى سان – فرانسيسكودا جۇمىس ىستەيدى.

الەمدەگى ەڭ كونە مەترو جۇيەسى – لوندان مەرتوسى. ول 1863 جىلى اشىلعان.

               

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر.

1. اندريانوۆ يۋ.ۆ «ۆۆەدەنيە ۆ وسەنكۋ ترانسپورتنىح سرەدستۆ» ماسكۆا
2. ق ر «باعالاۋ قىزمەتى تۋرالى زاڭى» 30 قاراشا 2000 ج.
3. ق ر «جول قوزعالىسىنىڭ قاۋىپسىزدىگى تۋرالى زاڭى» 15 ناۋرىز 2002ج.
4. ق ر «ليسەنزيالاۋ تۋرالى زاڭى» ق ر ازاماتتىق كودەكسى. «قازاقشا –ورىسشا تەرمينالوگيالىق سوزدىك. كولىك جانە قاتىناس جولدارى» الماتى: راۋان تانبايەۆ ج.د، كۋزنەسوۆ و.گ.
5. «تەوريا ي پراكتيكا وسەنكي ترانسپورتنىح تولماچيەۆا س.س.، پۋشكينا ي.س «و پەرەدەلاح كومپەتەنسيي ەكسپەرتا توۆاروۆەدا//
6. ەنسيكلوپەديا جيىنتىقتارى.
7. ينتەرنەت جەلىسى.             

---