InfoHub Logo

فيلوسوفيانىڭ تاريحى ادامنىڭ ءمانى جايىنداعى تۇرلىشە وي-پىكىرگە تولى. وسى تۇرعىدان العاندا، ادام پروبلەماسى مەن فيلوسوفيا عىلىمى تەتەلەس. ەڭ الدىمەن «ادام دەگەن نە؟» - دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرەيىكشى.

ميلەت مەكتەبىنىڭ فيلوسوفتارىنا ادام تۋرالى ويلارىنان باستايىق. وسى مەكتەپتىڭ كورنەكتى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى فالەس. ونىڭ باستى يدەياسىنا كەلەتىن بولساق، بارلىق دەنە سۋدان جارالعان. ياعني ادامدا سۋدان جارالعان. ويلاپ، سالىستىرمالى تۇردە كوز جۇگىرتسەك ونداي وي تۇيەرلىك يدەيالاردى ءدىني تۇرعىدان دا بايقاي الامىز. ادام ءبىر تامشى سۋدان جاراتتىق دەگەن ۇقساس جولدار قاسيەتتى قۇران، ءىنجىل بەتتەرىنەن كورە الامىز. ەكىنشى جاعىنان ءدارۆيننىڭ ەۆوليۋسيالىق تەورياسىندا دا بار. ياعني جانۋارلاردىڭ بارلىعى سۋدان شىققاندىعى. فالەستىڭ بۇل يدەياسىن ادامعا قولداناتىن بولساق، بەلگىلى ءبىر شارتتاردا قاتەلەسپەيمىز. اناكسيماندر شە؟ ول نە دەيدى؟ ونىڭ باستى يدەياسى اپەيرون. ياعني شەكسىزدىك ۇعىمى. ادام شەكسىز بە؟ ويلانساق، بەلگىلى ءبىر ۇعىم ونى دا قولدانا الامىز. ادامنىڭ جانى تۋرالى وي تاستاساق جان شەكسىز ال ءتان ۋاقىتشا. ونداي يدەيا اتاپ كەتكەن قاسيەتتى كىتاپتاردا دا تاعى كەزدەسەدى. ودان بولەك ءۇندى دىنىندە دە، فيلوسوفياسىندا دا وسىعان ۇقساس ويلار بار. ول جەردە سانسارا، كارما سياقتى تەرميندەرمەن ۇشتاستىرا الامىز. اناكسيماندر يدەياسىن ادام جانىننىڭ شەكسىز ولمەيدى دەپ قاراستىرا الامىز. ميلەت مەكتەبىنىڭ تاعى ءبىر گەراكليتتىڭ نەگىزگى يدەيالارىنىڭ ءبىرى «قاراما-قايشىلىق بار جەردە تەپە-تەڭدىك ورنايدى». ءبىراق الەم جاراتىلىۋىنىڭ باستاماسى «وت» دەپ قاراستىرعان. الەمدى وت تا، قۇداي دا جاراتپاعان دەپ نەگىز جاسايدى. گەراكليت وت دەپ نەنى تۇسىنگەن؟ وت ماتەريا رەتىندە جارىق كوزى، نۇر. ال نۇر سىيلاۋ قاسيەتى تەك جاقسىعا ءتان قاسيەتتەردىڭ ءبىرى. ەندەشە ءدىني ساباقتاستىق بار ما؟ كەلتىرە الامىز، ءبىراق گەراكليت الەمدى قۇداي جاراتپادى دەپ وي تولعاتقاندىعىن كورىپ وتىرمىز. جاقسى، ءدىني جاعىنان كەيىنگە قالدىرايىق. قاراما-قايشىلىق جۇيەسىن، شىعىستىق ين-ياندىق جۇيەمەن سالىستىراتىن بولساق، ياعني الەم اق پەن قارادان جارالعاندىعى تۋرالى. وسى يدەيالاردى ادامعا قولداناتىن بولساق، ادام تابيعاتى بويىنشا جامان دا ەمەس، جاقسى دا ەمەس. ءبىراق ىستەگەن ارەكەتتەرىمەن سالىستىرساق، ادام نە جامان نە جاقسى جولعا تۇسەدى. ادام 100% جامان بولا المايدى جانە ءدال سولاي جاقسى بولا المايدى. وسى اق پەن قارانىڭ قاتىناستارىنان ادام ءار ۋاقىتتا دامۋ ۇستىندە، ال داميتىن ادام الەمدە اتتارىمەن قالادى. وسىنداي قارا-قايشىلىقتىڭدىڭ كۇرەسىن گەراكليت ۇندەستىك رەتىندە قاراستىرادى. ءبىراق، مۇنداي ۇندەستىك كورىنبەيدى، ايقىن ەمەس، ونىسىمەن دە ول وتە كۇشتى جانە الەمدەگى بارلىق دەنەلەرگە ءتان. وسىنداي ۇندەستىكتە جاماندىق ءۇسوىنسىزدىق سياقتى كەلەڭسىز قۇبىلىستار تۇراقسىز كەلەدى دە، جاقسىلىق كوركەمدىك سياقتى ءابسوليۋتتى قۇبىلىستارمەن ارالاسىپ، جويىلىپ كەتەدى. ولاردى ادامعا كورۋ مۇمكىن ەمەس، ولاردى كورى تەك قۇدايعا ءتان.

وسىدان كەلىپ گەراكليت ادامدار لوگوسپەن كۇندە كەزدەسىپ جاتسا دا، ونى تانىپ بىلە المايدىدەگەن قورىتىندىعا كەلە الامىز. گەراكليت ادامدار تابيعاتىنان بىر-بىرىمەن تەڭ دەسە دە، شىن مانىندە ولاردىڭ تەڭ ەمەستىگىن مويىندايدى. ولاردىڭ تەڭسىزدىگى – تالعام –مۇددەلەرىنىڭ ارتۇرلىلىگىنىڭ سالدارى. كوپ ادامدار لوگوس زاڭىمەن ءومىر سۇرمەيدى، ءوز تۇسىنىگىمەن ءومىر سۇرەدى. ونداي ادامدار ءوز ىنتىزارلىعىنىڭ بيلىگىندە بولادى. ءبىراق ولار ءبىر نارسەنى تۇسىنبەيدى. مىسالى، ولاردىڭ بارلىق تىلەكتەرى ورىندالسا دا، جاعدايلارى سونشالىقتى جاقسارماس ەدى. جالپى، ادام مەملەكەتتىك قۇرىلىمىنىڭ دا، تابيعاتتىڭ دا نەگىزىن قالايتىن لوگوس زاڭىنا مويىنسۇنۋ ارقاسىندا ءوز جانىن تىشنىققا بولەپ، ايقىندايدى، ءسويتىپ، باقىتقا كەنەلەدى.

سوكرات قوعامداعى جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ جاي-كۇيى تۋرالى وي قوزعادى، ادامداردىڭ ىزگىلىكتى ءومىرىن جاقتادى، ولاردىڭ اراسىندا ءادىل قاتىناستار ورناتۋدى جاقتادى، ادامگەرشىلىك مىنەز-قۇلىق يدەيالارىن قورعاپ، جەكە تۇلعانىڭ جان-جاقتى دامۋ قاجەتتىلىگى تۋرالى ويلارىن ايتتى. ول ادام جانە ونىڭ جانى تۋرالى ءبىلىم سول سياقتى فيلوسوفيالىق ءبىلىمنىڭ نەگىزى دەپ ەسەپتەدى. دەمەك، سوكراتتىڭ ءىلىمى بويىنشا ءبىلىمنىڭ ماقساتى ەڭ الدىمەن ءوزىن-وزى تانۋ بولىپ تابىلادى.

سوكراتتىڭ كوزقاراستارى ەجەلگى گرەك وبەكتيۆتىك يدەاليزمىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى پلاتوننىڭ ىلىمدەرىندە ودان ءارى دامىدى. ونىڭ ءىلىمى بويىنشا، ادامداردى قۇدايلىق جاراتقان، ال سوڭعىلارىن - دەميۋرگە جاراتقان. قۇدايلار دەميۋردەن جاننىڭ ولمەس شىعۋ تەگىن الىپ، ونى ولەتىن دەنەگە قامادى. ولار وندا ءارتۇرلى قۇبىلمالى كۇيلەردى، سونىڭ ىشىندە راحات پەن ازاپتى، باتىلدىق پەن قورقىنىشتى، اشۋلانشاقتىق پەن ءۇمىتتى قويدى. ولار مۇنىڭ ءبارىن نەگىزسىز سەنساسيالارمەن جانە ماحابباتپەن ارالاستىردى. جاننىڭ امبەباپ ءتۇرى وسىلاي شىقتى. سودان كەيىن قۇدايلار ادام اعزاسىن اس قورىتۋ، تىنىس الۋ، قان اينالىمىن جانە ت.س.س سىيلاۋمەن جاراتقان، سونىمەن بىرگە ولار ادام ءومىرىنىڭ كەزەڭدەرىن: بالالىق شاق، ءجاسوسپىرىم، جەتىلۋ، كارىلىك جانە اقىر سوڭىندا ءولىمدى الدىن-الا انىقتاعان. وسىلايشا، پلاتون بويىنشا ادام پايدا بولدى.

وبەكتيۆتى يدەاليست پلاتون ماتەرياعا قاراعاندا يدەيانىڭ ونتولوگيالىق جانە كوسمولوگيالىق باسىمدىعى تۋرالى تەزيستى قورعادى. وسىعان سايكەس، ادامنىڭ قۇدايدان پايدا بولۋىن ول امبەباپ «الەمدىك جان» دەپ اتالۋىمەن بايلانىستىردى. ادامنىڭ جەكە جانى قانداي-دا ءبىر تۇردە عانا «الەمدىك جاننىڭ» اكتەرلىك قۇرامى بولىپ تابىلادى. پلاتوننىڭ تۇسىنىگى بويىنشا قۇدايلار ءتىرى يدەيالاردان باسقا ەشتەڭە بولماعاندىقتان، سايكەسىنشە، ادامدار يدەيالاردىڭ قۇدايلىق ماتەريالدانۋى رەتىندە ارەكەت ەتەدى.

ادامنىڭ جەكە جانىن پلاتون ادام مەن قوعام اراسىنداعى بايلانىستى ءتۇسىنۋ تۇرعىسىنان قاراستىردى. ونىڭ ويىنشا، ادام بالاسى ءوز قاجەتتىلىكتەرىن جالعىز ءوزى قاناعاتتاندىرا المايدى. ادامدار بىرگە ءومىر ءسۇرىپ، بىرگە جۇمىس جاساۋى كەرەك. پلاتون «مەملەكەت» ەسسەسىندە: «ءبىزدىڭ ءارقايسىسىمىز ءوزىمىزدى قاناعاتتاندىرا المايمىز، ءبىراق ءبارىبىر كوپ نارسەگە مۇقتاجبىز»، - دەپ جازدى. دەمەك، ادامعا قوعام مەن مەملەكەتتىڭ بەلگىلى ءبىر فورماسى قاجەت.

اريستوتەلدىڭ «ادام – سوسيالدى جانۋار»، «ادام – تابيعاتى بويىنشا قوعامدىق جانۋار»، ال كەيدە «ادام – قوعامنان بولەك، ول نە قۇداي، نە جانۋار» دەپ ادامدى ءوز يدەيالارىندا كورسەتەدى. اريستوتەلدىڭ بۇل قاناتتى سوزدەرىنەن نە تۇيە الامىز؟ ادام، ەڭ الدىمەن ادام اتانۋ ءۇشىن قوعامدا وزىندىك نورمالاردى ۇستانا وتىرىپ قوعامدىق جۇيەدە ورىن الا ءبىلۋ كەرەك. دۇرىس تۇجىرىم سياقتى، ءبىراق باسقا جاعىنان قاراپ كورەيىك. نورمالاردى ورىنداۋ ادامنىڭ ەركىندىگىن تەجەمەيدى مە؟ بۇل سۇراققا جاۋاپ ىزدەسەك ءبىز ادامنىڭ ەركىندىگى مەن بوستاندىعىنا كەلىپ تىرەلەمىز. ادام ءۇشىن ەركىندىك پەن بوستاندىق نە؟ ەركىن ادام دەپ كىمدى اتاي الامىز؟ مەنىڭ ويىمشا، ادام قانشا ءوزىن ەركىن دەپ ساناسا دا، ادام قاراپايىم تابيعي زاڭدارعا باعىنادى.

ادامنىڭ تاقىرىبى ۋنيۆەرسالدى ءارى ءار قيلى، ادامنىڭ تاقىرىبى ءارقاشاندا وزەكتى بولىپ كەلەدى. ال انتيكالىق فيلوسوفتاردىڭ وي قورىتىندىلاعان يدەيالارى قازىردە دە قولدانىسقا يە بولىپ كەلەدى

ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى

ءدىنتانۋ ماماندىعى 4 كۋرس ستۋدەنتى كۋان ا. جەتەكشى اعا وقىتۋشى تۋنگاتوۆا ۋ

---