كورنەكتى قوعام قايراتكەرى - ءاليحان بوكەيحانوۆ
ءاليحان بوكەيحانوۆ 1866 جىلى 5 ناۋرىزدا سەمەي وبلىسى قارقارالى ۋەزىنىڭ توقىراۋىن بولىسىنىڭ اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. ول شىڭعىسحاننىڭ تىكەلەي ۇرپاعى ەدى. ءاليحان باي وتباسىندا ءومىر ءسۇردى جانە بالالىق شاعىندا جالدانعان تاربيەشىلەرمەن بىرگە وقىدى. سودان كەيىن ول ءۇش سىنىپتىق ورىس-قازاق مەكتەبىندە ءبىلىم الدى. كەيىنىرەك ول ومبى تەحنيكالىق مەكتەبىندە، سودان كەيىن سانكت-پەتەربۋرگ قالاسىندا يمپەراتورلىق ورمان ينستيتۋتىندا وقىدى. ءا.بوكەيحانوۆ جاستايىنان جوعارى ينتەللەكتۋالدى ومىرگە قۇشتار بولدى. ونىڭ تەك قازاق ادەبيەتى سالاسىندا عانا ەمەس، تۋعان ولكەسىنىڭ تاريحى مەن گەوگرافياسىندا دا باي بىلىمدەرى بولدى. سونىمەن قاتار ءاليحان ورىس جانە الەم ادەبيەتىمەن اۋەستەندى. سانكت-پەتەربۋرگ قالاسىندا وقىپ جۇرگەندە ول العاش رەت ەۋروپالىق زيالى قاۋىم وكىلدەرىمەن كەزدەستى. ستۋدەنت كەزىندە ول تۇركولوگ ۆ.رادلوۆ، شىعىستانۋشى ۆ.بارتولد، ساياساتكەر ا.كەرەنسكيي ت.ب. كورنەكتى قايراتكەرلەرمەن جاقىن بولدى. 1903 جىلى ءاليحان بوكەيحانوۆ كوپ تومدىق الماناحتا «قىرعىز ولكەسىنىڭ تاريحي تاعدىرى جانە ونىڭ مادەني جەتىستىكتەرى» اتتى ەڭبەگىن جاريالادى سونىمەن قاتار كوپتەگەن عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىنا قاتىسىپ، مونوگرافيالار مەن ماقالالار جازدى. سول جىلدارى ول رەسەي يمپەرياسى يەلىگىندەگى كوشپەلى حالىقتارعا ءومىر ءسۇرۋدىڭ قيىندىعىن كورەدى. پاتشا جانە جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ قاراپايىم حالىققا قارسى ساياساتىنىڭ كۋاسى بولدى. ءا.بوكەيحانوۆ بۇل ساياساتتىڭ كوشپەلى حالىقتار زارداپ شەككەنىنە بەيجاي قاراي المادى. رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارشىلدىعىىنا قارسى كۇرەسكەن ءاليحان قازاق زيالىلارىنان قۇرىلعان قوعامدىق قوزعالىستىڭ باسشىسى ءارى بەلسەندى مۇشەسى بولادى. ءا.بوكەيحانوۆتىڭ يدەيالىق كوزقاراستارى 1913 جىلدان باستاپ شىققان «قازاق» گازەتىندە جاريالاندى. «الاش» پارتياسى 1917 جىلى شىلدە ايىندا قۇرىلعان بولسا، 1917 جىلى جەلتوقساندا ەكىنشى جالپىقازاق سەزىندە ءا.بوكەيحانوۆ ءوزى ءتوراعا قىزمەتىن اتقارعان الاش اۆتونومياسىن، ياعني قازاقتاردىڭ دەربەس مەملەكەتىن جاريالايدى. 1917 جىلى «الاش» پارتياسىنىڭ جەتەكشىسى دەموكراتيالىق ۋاقىتشا ۇكىمەت اياسىندا قازاق حالقى اۆتونومياعا قول جەتكىزە الادى دەپ ۇمىتتەندى. الايدا ءا.بوكەيحانوۆ پەن ونىڭ جاقتاستارىنىڭ جوسپارى ورىندالماي قالدى. جىل سايىن بولشيەۆيزمنىڭ كۇشەيۋىمەن ەلدەگى رەجيم رەپرەسسيۆتى بولادى. «الاش» پارتياسى مۇشەلەرى باقىلاۋعا الىنىپ، 1926 جىلى ءا.بوكەيحانوۆ ماسكەۋ قالاسىنا شاقىرتىلادى. وسى جىلدارى ول بىرنەشە رەت تۇتقىندالىپ، بوساتىلادى. سوندا دا ءوزىنىڭ بەلسەندى قوعامدىق قىزمەتىن جالعاستىرادى. 1937 جىلى 27 قىركۇيەكتە كسرو جوعارعى سوتىنىڭ اسكەري القاسى نەگىزسىز ايىپ تاعىپ، ءا.بوكەيحانوۆتى اتۋ جازاسىنا كەسەدى. بۇكىل سانالى عۇمىرىن حالقىنىڭ ازاتتىق ازاتتىق جولىنداعى كۇرەسىنە ارناعان ءا.بوكەيحانوۆ سوڭعى دەمى بىتكەنشە سول ماقساتى جولىندا سان قيلى قيىندىقتارعا قارسى تۇرا ءبىلدى. قازاق حالقىنىڭ ساياسي، الەۋمەتتىك، مادەني-رۋحاني تاريحىندا وشپەس ءىز قالدىرعان تۇلعا ەسىمى ەل تاريحىندا ماڭگىگە قالاتىنى ءسوزسىز.
ۋ.م.دجولدىبايەۆا – تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، ءال-فارابي اتىنداعى ءقازۇۋ-نىڭ دوسەنتى، زەينوللا الي - شىعىستانۋ فاكۋلتەتى شەتەل فيلولوگيا ماماندىعىنىڭ 1 كۋرس ستۋدەنتى
You Might Also Like
-
قازىرگى تالاپكەرلەر ءۇشىن اسىرەسە مەكتەپ بىتىرۋگە شاق قالىپ، قىزىقتى بالا شاقتىڭ سوڭعى كۇندەرىن اياقتاپ ۇلكەن ومىرگە قادام باسقالى تۇرعان وقۋشىلاردىڭ الدىندا ۇلكەن قوقىنىش بار ول ۇبت.
-
ەلباسى ن.ءا. نازاربايەۆ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسىندا «پاتريوتيزم كىندىك قانىڭ تامعان جەرىڭە، وسكەن اۋىلىڭا، قالاڭ مەن وڭىرىڭە، ياعني تۋعان جەرىڭە دەگەن سۇيىسپە...
