كۇكىرت
ساباقتىڭ تاقىرىبى: كۇكىرت (پرەزەنتاسيا تۇرىندە)
ساباقتىڭ ماقساتى: بىلىمدىلىك: وقۋشىلارعا پەريودتىق جۇيەدەگى ورنى بويىنشا كۇكىرت اتومىنىڭ قۇرىلىسى، قاسيەتتەرى، ونىڭ قوسىلىستارى، كۇندەلىكتى ومىردە قولدانۋ سالالارىمەن تانىستىرا وتىرىپ العان بىلىمدەرىن جادىندا ساقتاۋ، ويلاۋ قابىلەتىن دامىتۋ.
تاربيەلىك: حيميا ءپانى تالاپ ەتەتىن ۇقىپتىلىققا، توزىمدىلىككە، ۇيىمشىلدىققا، جاۋاپكەرشىلىككە تاربيەلەيدى.
دامىتۋشىلىق: حيميالىق زاتتارمەن جۇمىس ىستەي ءبىلۋ داعدىسىن دامىتۋ، ومىردە كورگەن دەرەكتەردى پايدالانا بىلۋىنە جانە شىعارماشىلىقپەن جۇمىس ىستەۋگە داعدىلاندىرۋ.
ساباق كورنەكىلىگى: ينتەراكتيۆتى تاقتا، تەست، ەسەپتەر، تاجىريبەلەر كورسەتۋ.
ساباق ءتۇرى: ءداستۇرلى ساباق
ساباق ءتيپى: ارالاس ساباق
ساباق ءادىسى: بايانداۋ، توپپەن جۇمىس، تاجىريبەلەر كورسەتۋ، سۇراق – جاۋاپتار.
ساباق جوسپارى:
1. ءى. ۇيىمداستىرۋ
ءىى. وتكەن ماتەريالعا شولۋ
2. جاڭا ساباق
3. ساباقتى بەكىتۋ
4. باعالاۋ
5. ۇيگە تاپسىرما بەرۋ
جالپى سيپاتتاماسى
حيميالىق تاڭباسى - S
رەتتىك ءنومىرى - 16
اتوم قۇرىلىسى - 1S ²2S ²2P⁶3S²3P⁴
ول ءىىى پەريودتا 6 توپتا ورنالاسقان ماڭىزى زور بەيماتالل. ول وتتەكپەن ءبىر توپشادا ورنالاسقان.
فيزيكالىق قاسيەتتەرى
● كۇكىرت – سارى ءتۇستى، قاتتى كريستالدى زات
● ونىڭ ءۇش اللوتروپيالىق ءتۇر وزگەرىسى بولادى: رومبتىق، مونوكليندى، پلاستيكالىق
● قالىپتى جاعدايدا كۇكىرت مولەكۋلاسى ساقينا تۇرىندەتۇيىقتالعان سەگىز اتومنان تۇرادى
● سۋدا كۇكىرت ەرىمەيدى، سپيرت پەن ەفيردە ناشار ەريدى؛ بەنزولدا، كۇكىرتتى كومىرتەكتە جانە ت. ب. جاقسى ەريدى. سارى ءتۇستى كۇكىرتتى سۋعا سالساق، ونىڭ بەتىنە قالقىپ شىعادى. ول 150C - تان جوعارى تەمپەراتۋرادا وتە قوزعالعىش، ءمولدىر سارى ءتۇستى سۇيىققا اينالادى. ودان ءارى قىزدىرسا كۇكىرت القىزىل تۇستەن ءمولدىر تۇسكە دەيىن وزگەرەتىن بۋ كۇيىنە اۋىسادى.
حيميالىق قاسيەتتەرى
كۇكىرت حيميالىق رەاكسيالاردا توتىقتىرعىش تا، توتىقسىزداندىرعىش تا بولا الادى
كۇكىرتتىڭ جاي زاتتارمەن ارەكەتتەسۋى
كۇكىرت جوعارى تەمپەراتۋرادا سۋتەكپەن ارەكەتتەسەدى
جوعارى تەمپەراتۋرادا كۇكىرت فتورمەن جانە وتتەكپەن ارەكەتتەسەدى(جانادى)
كۇكىرت كەيبىر مەتالدارمەن بولمە تەمپەراتۋراسىندا ارەكەتتەسە بەرەدى. ماسەلەن، 1 - تاجىريبە: سۇيىق سىناپ پەن كۇكىرت ۇنتاعىن كەلىگە سالىپ ەزگەندە، سىناپ ءسۋلفيدى تۇزىلەدى، Hg+S=HgS.
2 - تاجىريبە: جىڭىشكە مىس سىمدار بۋماسى كۇكىرت بۋىندا جانىپ، قارا ءتۇستى مىس ءسۋلفيدىن تۇزەدى، Cu+S=CuS.
كۇكىرت اتومدارى (سۋرەتى كورسەتىلەدى)
S – سۋدا ەرىمەيدى، سپيرت پەن ەفيردە ناشار ەريدى، بەنزولدا، كۇكىرتتى كومىرتەكتە CS₂ جاقسى ەريدى.
تابيعاتتا تارالۋى: كۇكىرت ەجەلدەن بەلگىلى ەلەمەنت. ول تابيعاتتا بوس كۇيىندە دە، مەتالدارمەن قوسىلىستار تۇرىندە دە كەزدەسەدى. جەر قىرتىسىنداعى جالپى مولشەرى 0، 1%- دى قۇرايدى. قازاقستاندا كوپ تاراعان مينەرالدارى BaSO4، ول الماتى وبلىسىنىڭ كەگەن اۋدانىندا تابىلدى. كۇكىرت ءنارۋىزدىڭ قۇرامىنا كىرەتىن بولعاندىقتان ول تىرشىلىكتىڭ نەگىزگى بولاتىن ەلەمەنتتەر قاتارىنا جاتادى.
الىنۋى: ونەركاسىپتە S ۇڭعىما ارقىلى قىزدىرىلعان بۋمەن ساف كۇكىرتتى بالقىتۋ ارقىلى الادى، بەتىنە شىققان كۇكىرتتى سول جەردە قالىپتارعا قۇيادى.
لابوراتوريادا – زەرتحانادا الىنۋى.
1) 2H2S+ O2 =2S+2H2O (گاز) (O2 جەتكىلىكسىز كەزىندە)
2) 2H2S+ SO2 =2H2O+3S (كۇكىرت ءىۇ وكسيدىنەن)
SO2 +2C=S+CO2
SO2 +2CO=S+2CO2
3) ناتريي تيوسۋلفاتىنا قىشقىلمەن اسەر ەتكەندە:
Na2S2O3+2HCL=2NaCL=2NaCL+SO₂+H2O+S
قولدانىلۋى د/ج ءوندىرىسىنىڭ 50%- ى ن2 SO4الۋعا جۇمسالادى. قالاعان مولشەرى رەزەڭكە ءو/ك - دە جاساندى تالشىق وندىرۋدە، قوپارىلعىش زاتتار الۋدا، ورگانيكالىق سينتەز وندىرىسىندە جانە اۋىل شارۋاشىلىعىندا قولدانىلادى. ءونىم - ەلەكتر وقشاۋلاعىش ماتەريال بولتىن ەبونيت الىنادى. از مولشەردە قوسسا بەرىكتىگىن جانە سەرپىندىلىگىن جوعارىلاتادى. S ا/ش - دا وسىمدىك زيانكەستەرىنە قارسى گەربيسيد رەتىندە، مەديسينادا تەرى اۋرۋلارىن ەمدەۋ ءۇشىن مايلار دايىندالادى. حيميا ونەركاسىبىندە رەزەڭكە بۇيىمدارىن الۋدا، قارا وق - ءدارى، سىرىڭكە جاساۋدا پايدالانىلادى. ەسكەرتكىشتەردى، سارايلاردى ارلەۋدە التىن تۇستەس قالايى ءديسۋلفيدىن SnS2 وندىرۋگە قولدانىلادى.
كۇكىرتتىڭ تابيعاتتاعى بيولوگيالىق ءرولى
كۇكىرت ماڭىزدى بيوگەندىك ەلەمەنت بولعاندىقتان، بارلىق ءتىرى اعزالاردا ۇنەمى بولادى. وسىمدىكتەر قۇرامىنداعى كۇكىرت 0، 3 - 1، 2 % بولسا، جانۋارلاردا 0، 5 - 2 % قۇرايدى.
كۇكىرت بەلوكتاردىڭ قۇرامداس بولىگى بولعاندىقتان، ءتىرى اعزالار ءۇشىن قاجەتتى ەلەمەنتكە جاتادى. بەلوكتاردىڭ قۇرامىندا ماسسا بويىنشا 0، 8 – 2، 4% حيميالىق بايلانىسقان كۇكىرت بار.
ادام اعزاسىندا (دەنەنىڭ ورتاشا سالماعى 70 كگ) 140 گرامم كۇكىرت بار.
ەسەپتەر شىعارۋ.
1. 3، 2 گ كۇكىرتتى وتتەككە جاققاندا قانشا گرامم كۇكىرت (ءىV) وكسيدى تۇزىلەدى؟
ونىڭ زات مولشەرى قانداي؟
2. 6گ كۇكىرت پەن 6، 5 گرامم مىرىش ارەكەتتەسكەندە نەشە گرامم مىرىش ءسۋلفيدى تۇزىلەدى؟
4) تەست سۇراقتارى
1) وتتەگىنىڭ ۆالەنتتىگى نەشەگە تەڭ؟
ا) ە. ت. جوعارى بولعاسىن
ب) d – دەڭگەيشەسى جوق
ۆ) گاز بولعاسىن
2) حالكوگەندەردىڭ قايسىسىندا 2، 4، 6 ۆالەنتتىك كورسەتەدى؟
ا) O. S. Se. Te
ب) O. S. Te. Po
ۆ) S. Se. Te. Po
3) وتتەگى قاي كەزدە +2، قاي كەزدە - 1 كورسەتەدى.
ا) وتتەگى فتوريدىندە، پەروكسيدتەردە كورسەتەدى.
ب) سۋتەكپەن قوسىلىسىندا، Me قوسىلىستارىندا كورسەتەدى.
ۆ) س. ا. م. سايكەس، س. م. م. سايكەس كورسەتەدى.
4) ءۇى. توپشا ەلەمەنتتەرىنىڭ گيدريدتەرىنىڭ بەرىكتىگى قالاي وزگەرەدى.
ا) سۋدان تەللۋرسۋتەككە H2Te قاراي ارتادى
ب) سۋدان تەللۋرسۋتەككە H2Te قاراي كەميدى
ۆ) سۋدان سەلەنسۋتەككە H2Se قاراي ارتادى.
5) H2ەO3 توتىعۋ – توتىقسىزدانۋ رەاكسيالارىندا قانداي قاسيەت كورسەتەدى؟
ا) توتىقتىرعىش بولادى
ب) توتىقسىزداندىرعىش بولادى
ۆ) توتىقتىرعىش تا، توتىقسىزداندىرعىش تا بولادى.
6) H2ەO4 توتىعۋ – توتىقسىزدانۋ رەاكسيالارىندا قانداي قاسيەت كورسەتەدى؟
ا) توتىقتىرعىش بولادى
ب) توتىقسىزداندىرعىش بولادى
ۆ) توتىقتىرعىش تا، توتىقسىزداندىرعىش تا بولادى.
7) جەر بەتىندە بارلىق بوس وتتەك قالاي پايدا بولادى؟
ا) كۇننىڭ ساۋلەسىنىڭ اسەرىنەن
ب) فوتوسينتەز پروسەسىنىڭ ناتيجەسىنەن
ۆ) جاۋىن-شاشىننىڭ كوپ بولۋىنان
8) ورامالدى سۋلاپ اسەتونعا باتىرىپ جاندىرعاندا نەگە ورامال جانبايدى؟
ا) اسەتون تەز ۇشىپ كەتەدى.
ب) سۋدىڭ ءوزى جانۋدان پايدا بولادى
ۆ) ورامال جانبايدى.
تەست جاۋاپتارى: 1ب، 2ۆ، 3ا، 4ب، 5ۆ، 6ا، 7ب، 8ب.
ساباقتىڭ ماقساتى: بىلىمدىلىك: وقۋشىلارعا پەريودتىق جۇيەدەگى ورنى بويىنشا كۇكىرت اتومىنىڭ قۇرىلىسى، قاسيەتتەرى، ونىڭ قوسىلىستارى، كۇندەلىكتى ومىردە قولدانۋ سالالارىمەن تانىستىرا وتىرىپ العان بىلىمدەرىن جادىندا ساقتاۋ، ويلاۋ قابىلەتىن دامىتۋ.
تاربيەلىك: حيميا ءپانى تالاپ ەتەتىن ۇقىپتىلىققا، توزىمدىلىككە، ۇيىمشىلدىققا، جاۋاپكەرشىلىككە تاربيەلەيدى.
دامىتۋشىلىق: حيميالىق زاتتارمەن جۇمىس ىستەي ءبىلۋ داعدىسىن دامىتۋ، ومىردە كورگەن دەرەكتەردى پايدالانا بىلۋىنە جانە شىعارماشىلىقپەن جۇمىس ىستەۋگە داعدىلاندىرۋ.
ساباق كورنەكىلىگى: ينتەراكتيۆتى تاقتا، تەست، ەسەپتەر، تاجىريبەلەر كورسەتۋ.
ساباق ءتۇرى: ءداستۇرلى ساباق
ساباق ءتيپى: ارالاس ساباق
ساباق ءادىسى: بايانداۋ، توپپەن جۇمىس، تاجىريبەلەر كورسەتۋ، سۇراق – جاۋاپتار.
ساباق جوسپارى:
1. ءى. ۇيىمداستىرۋ
ءىى. وتكەن ماتەريالعا شولۋ
2. جاڭا ساباق
3. ساباقتى بەكىتۋ
4. باعالاۋ
5. ۇيگە تاپسىرما بەرۋ
جالپى سيپاتتاماسى
حيميالىق تاڭباسى - S
رەتتىك ءنومىرى - 16
اتوم قۇرىلىسى - 1S ²2S ²2P⁶3S²3P⁴
ول ءىىى پەريودتا 6 توپتا ورنالاسقان ماڭىزى زور بەيماتالل. ول وتتەكپەن ءبىر توپشادا ورنالاسقان.
فيزيكالىق قاسيەتتەرى
● كۇكىرت – سارى ءتۇستى، قاتتى كريستالدى زات
● ونىڭ ءۇش اللوتروپيالىق ءتۇر وزگەرىسى بولادى: رومبتىق، مونوكليندى، پلاستيكالىق
● قالىپتى جاعدايدا كۇكىرت مولەكۋلاسى ساقينا تۇرىندەتۇيىقتالعان سەگىز اتومنان تۇرادى
● سۋدا كۇكىرت ەرىمەيدى، سپيرت پەن ەفيردە ناشار ەريدى؛ بەنزولدا، كۇكىرتتى كومىرتەكتە جانە ت. ب. جاقسى ەريدى. سارى ءتۇستى كۇكىرتتى سۋعا سالساق، ونىڭ بەتىنە قالقىپ شىعادى. ول 150C - تان جوعارى تەمپەراتۋرادا وتە قوزعالعىش، ءمولدىر سارى ءتۇستى سۇيىققا اينالادى. ودان ءارى قىزدىرسا كۇكىرت القىزىل تۇستەن ءمولدىر تۇسكە دەيىن وزگەرەتىن بۋ كۇيىنە اۋىسادى.
حيميالىق قاسيەتتەرى
كۇكىرت حيميالىق رەاكسيالاردا توتىقتىرعىش تا، توتىقسىزداندىرعىش تا بولا الادى
كۇكىرتتىڭ جاي زاتتارمەن ارەكەتتەسۋى
كۇكىرت جوعارى تەمپەراتۋرادا سۋتەكپەن ارەكەتتەسەدى
جوعارى تەمپەراتۋرادا كۇكىرت فتورمەن جانە وتتەكپەن ارەكەتتەسەدى(جانادى)
كۇكىرت كەيبىر مەتالدارمەن بولمە تەمپەراتۋراسىندا ارەكەتتەسە بەرەدى. ماسەلەن، 1 - تاجىريبە: سۇيىق سىناپ پەن كۇكىرت ۇنتاعىن كەلىگە سالىپ ەزگەندە، سىناپ ءسۋلفيدى تۇزىلەدى، Hg+S=HgS.
2 - تاجىريبە: جىڭىشكە مىس سىمدار بۋماسى كۇكىرت بۋىندا جانىپ، قارا ءتۇستى مىس ءسۋلفيدىن تۇزەدى، Cu+S=CuS.
كۇكىرت اتومدارى (سۋرەتى كورسەتىلەدى)
S – سۋدا ەرىمەيدى، سپيرت پەن ەفيردە ناشار ەريدى، بەنزولدا، كۇكىرتتى كومىرتەكتە CS₂ جاقسى ەريدى.
تابيعاتتا تارالۋى: كۇكىرت ەجەلدەن بەلگىلى ەلەمەنت. ول تابيعاتتا بوس كۇيىندە دە، مەتالدارمەن قوسىلىستار تۇرىندە دە كەزدەسەدى. جەر قىرتىسىنداعى جالپى مولشەرى 0، 1%- دى قۇرايدى. قازاقستاندا كوپ تاراعان مينەرالدارى BaSO4، ول الماتى وبلىسىنىڭ كەگەن اۋدانىندا تابىلدى. كۇكىرت ءنارۋىزدىڭ قۇرامىنا كىرەتىن بولعاندىقتان ول تىرشىلىكتىڭ نەگىزگى بولاتىن ەلەمەنتتەر قاتارىنا جاتادى.
الىنۋى: ونەركاسىپتە S ۇڭعىما ارقىلى قىزدىرىلعان بۋمەن ساف كۇكىرتتى بالقىتۋ ارقىلى الادى، بەتىنە شىققان كۇكىرتتى سول جەردە قالىپتارعا قۇيادى.
لابوراتوريادا – زەرتحانادا الىنۋى.
1) 2H2S+ O2 =2S+2H2O (گاز) (O2 جەتكىلىكسىز كەزىندە)
2) 2H2S+ SO2 =2H2O+3S (كۇكىرت ءىۇ وكسيدىنەن)
SO2 +2C=S+CO2
SO2 +2CO=S+2CO2
3) ناتريي تيوسۋلفاتىنا قىشقىلمەن اسەر ەتكەندە:
Na2S2O3+2HCL=2NaCL=2NaCL+SO₂+H2O+S
قولدانىلۋى د/ج ءوندىرىسىنىڭ 50%- ى ن2 SO4الۋعا جۇمسالادى. قالاعان مولشەرى رەزەڭكە ءو/ك - دە جاساندى تالشىق وندىرۋدە، قوپارىلعىش زاتتار الۋدا، ورگانيكالىق سينتەز وندىرىسىندە جانە اۋىل شارۋاشىلىعىندا قولدانىلادى. ءونىم - ەلەكتر وقشاۋلاعىش ماتەريال بولتىن ەبونيت الىنادى. از مولشەردە قوسسا بەرىكتىگىن جانە سەرپىندىلىگىن جوعارىلاتادى. S ا/ش - دا وسىمدىك زيانكەستەرىنە قارسى گەربيسيد رەتىندە، مەديسينادا تەرى اۋرۋلارىن ەمدەۋ ءۇشىن مايلار دايىندالادى. حيميا ونەركاسىبىندە رەزەڭكە بۇيىمدارىن الۋدا، قارا وق - ءدارى، سىرىڭكە جاساۋدا پايدالانىلادى. ەسكەرتكىشتەردى، سارايلاردى ارلەۋدە التىن تۇستەس قالايى ءديسۋلفيدىن SnS2 وندىرۋگە قولدانىلادى.
كۇكىرتتىڭ تابيعاتتاعى بيولوگيالىق ءرولى
كۇكىرت ماڭىزدى بيوگەندىك ەلەمەنت بولعاندىقتان، بارلىق ءتىرى اعزالاردا ۇنەمى بولادى. وسىمدىكتەر قۇرامىنداعى كۇكىرت 0، 3 - 1، 2 % بولسا، جانۋارلاردا 0، 5 - 2 % قۇرايدى.
كۇكىرت بەلوكتاردىڭ قۇرامداس بولىگى بولعاندىقتان، ءتىرى اعزالار ءۇشىن قاجەتتى ەلەمەنتكە جاتادى. بەلوكتاردىڭ قۇرامىندا ماسسا بويىنشا 0، 8 – 2، 4% حيميالىق بايلانىسقان كۇكىرت بار.
ادام اعزاسىندا (دەنەنىڭ ورتاشا سالماعى 70 كگ) 140 گرامم كۇكىرت بار.
ەسەپتەر شىعارۋ.
1. 3، 2 گ كۇكىرتتى وتتەككە جاققاندا قانشا گرامم كۇكىرت (ءىV) وكسيدى تۇزىلەدى؟
ونىڭ زات مولشەرى قانداي؟
2. 6گ كۇكىرت پەن 6، 5 گرامم مىرىش ارەكەتتەسكەندە نەشە گرامم مىرىش ءسۋلفيدى تۇزىلەدى؟
4) تەست سۇراقتارى
1) وتتەگىنىڭ ۆالەنتتىگى نەشەگە تەڭ؟
ا) ە. ت. جوعارى بولعاسىن
ب) d – دەڭگەيشەسى جوق
ۆ) گاز بولعاسىن
2) حالكوگەندەردىڭ قايسىسىندا 2، 4، 6 ۆالەنتتىك كورسەتەدى؟
ا) O. S. Se. Te
ب) O. S. Te. Po
ۆ) S. Se. Te. Po
3) وتتەگى قاي كەزدە +2، قاي كەزدە - 1 كورسەتەدى.
ا) وتتەگى فتوريدىندە، پەروكسيدتەردە كورسەتەدى.
ب) سۋتەكپەن قوسىلىسىندا، Me قوسىلىستارىندا كورسەتەدى.
ۆ) س. ا. م. سايكەس، س. م. م. سايكەس كورسەتەدى.
4) ءۇى. توپشا ەلەمەنتتەرىنىڭ گيدريدتەرىنىڭ بەرىكتىگى قالاي وزگەرەدى.
ا) سۋدان تەللۋرسۋتەككە H2Te قاراي ارتادى
ب) سۋدان تەللۋرسۋتەككە H2Te قاراي كەميدى
ۆ) سۋدان سەلەنسۋتەككە H2Se قاراي ارتادى.
5) H2ەO3 توتىعۋ – توتىقسىزدانۋ رەاكسيالارىندا قانداي قاسيەت كورسەتەدى؟
ا) توتىقتىرعىش بولادى
ب) توتىقسىزداندىرعىش بولادى
ۆ) توتىقتىرعىش تا، توتىقسىزداندىرعىش تا بولادى.
6) H2ەO4 توتىعۋ – توتىقسىزدانۋ رەاكسيالارىندا قانداي قاسيەت كورسەتەدى؟
ا) توتىقتىرعىش بولادى
ب) توتىقسىزداندىرعىش بولادى
ۆ) توتىقتىرعىش تا، توتىقسىزداندىرعىش تا بولادى.
7) جەر بەتىندە بارلىق بوس وتتەك قالاي پايدا بولادى؟
ا) كۇننىڭ ساۋلەسىنىڭ اسەرىنەن
ب) فوتوسينتەز پروسەسىنىڭ ناتيجەسىنەن
ۆ) جاۋىن-شاشىننىڭ كوپ بولۋىنان
8) ورامالدى سۋلاپ اسەتونعا باتىرىپ جاندىرعاندا نەگە ورامال جانبايدى؟
ا) اسەتون تەز ۇشىپ كەتەدى.
ب) سۋدىڭ ءوزى جانۋدان پايدا بولادى
ۆ) ورامال جانبايدى.
تەست جاۋاپتارى: 1ب، 2ۆ، 3ا، 4ب، 5ۆ، 6ا، 7ب، 8ب.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
