InfoHub Logo

«كۇن – جۇلدىز. جارىقتىڭ تارالۋى. كۇننىڭ جانە ايدىڭ تۇتىلۋى» تاقىرىبىن وقىتۋ ادىستەمەسى

جارىق كوزدەرى – جارىق شىعاراتىن دەنەلەر. عالامداعى نەگىزگى جارىق كوزدەرى – جۇلدىزدار. بارلىق جۇلدىزداردىڭ ىشىنەن ءوزىمىز ونىڭ دوڭگەلەگىن كورە الاتىن كۇن – بىزگە ەڭ جاقىن جۇلدىز. كۇن كادىمگى جۇلدىز، سوندىقتان ونى جالپىلاما زەرتتەۋ جۇلدىزدار تابيعاتىن تۇسىنۋگە كومەكتەسەدى. كۇننىڭ ماسساسى جەردىڭ ماسساسىنان 333000 ەسە ۇلكەن.

كۇن – وزدىگىنەن ساۋلە شىعاراتىن زور ەنەرگيا كوزى. ول كۇن جۇيەسىندەگى بارلىق دەنەلەرگە ساۋلە شىعارۋ ارقىلى كۇشتى اسەر ەتەدى؛ ولاردى قىزدىرادى، پلانەتالار اتموسفەراسىنا اسەر ەتەدى. جەردەگى تىرشىلىككە قاجەتتى جارىق پەن جىلۋ بەرەدى، بارلىق وسىمدىك پەن جانۋارلار الەمىنىڭ ءومىر ءسۇرۋىن قامتاماسىز ەتەدى. كۇن ەنەرگياسىنىڭ ءبىراز بولىگى تاس كومىر، مۇناي جانە باسقا پايدالى قازبالار تۇرىندە جەر استىندا ساقتالعان.
بارلىق جۇلدىزدار سياقتى كۇن – قىزعان گاز شارى نەگىزىنەن، ول گەليي قوسپاسى (10 پايىز) بار سۋتەكتەن تۇرادى.
 يادرولىق بەلدەۋ – مۇندا قىسىم مەن تەمپەراتۋرا يادرولىق رەكسيالاردىڭ ءجۇرۋىن قامتاماسىز ەتەدى.

 ساۋلەلىك بەلدەۋ – ەنەرگيا قاباتتان قاباتقا ەلەكتروماگنيتتىك ەنەرگيا كۆانتتارىن الما كەزەك جۇتۋ جانە شىعارۋ ارقىلى سىرقا بەرەدى.
 كونۆەكسيا بەلدەۋى – «ساۋلەلىك» بەلدەۋدىڭ ۇستىڭگى جاعىنان كۇننىڭ ءدال كورىنەتىن شەكاراسىنا شەيىنگى ارالىق. مۇندا تەمپەراتۋرا كۇننىڭ كورىنەرلىك شەكاراسىنا جۋىقتاعان سايىن تەز كەميدى دە، سونىڭ ناتيجەسىندە زات الماسۋ بولىپ جاتادى (استىنان جىلىتقان ىدىستاعى سۇيىقتىڭ قايناعانى سياقتى)

 اتموسفەرا – بۇل بىردەن كونۆەكسيالىق بەلدەۋدەن باستالادى دا، كۇننىڭ كورىنەتىن دوڭگەلەك ءجۇزىنىڭ شەگىنەن اۋلاققا تارالىپ كەتەدى. اتموسفەرانىڭ تومەنگى قاباتىنا گازداردىڭ جۇقا قاباتى كىرەدى، ءبىز ونى كۇننىڭ بەتى رەتىندە قابىلدايمىز. اتموسفەرانىڭ قالىڭدىعى 200 - 300 كيلومەتر، ەڭ تەرەڭ قاباتى - فوتوسفەرا. حروموسفەرادان جوعارى كۇننىڭ 10 راديۋسىنداي ارالىقتا كۇن گازدارىنىڭ تەمپەراتۋراسى وزگەرمەيدى. بۇل سيرەتىلگەن جانە ىستىق قابىق كۇن ءتاجى دەپ اتالادى. كۇن تۇتىلۋ كەزىندە كورۋگە بولادى. كۇن ءتاجىنىڭ گازى پلانەتاارالىق كەڭىستىكتە تارالىپ، كۇننەن تۇراقتى تارالاتىن كۇن جەلى دەپ
اتالاتىن ىستىق سيرەتىلگەن پلازما اعىنى. كۇن تاجىندە ودان دا كەرەمەت، ارەكەتتى تۇزىلىستەر پروتۋبەرانستەر بايقالادى. ولار ءتاج زاتىمەن سالىستىرعاندا تىعىزداۋ گازداردىڭ بۇلتتارىنىڭ قوزعالىسى.

سوڭعى مالىمەتتەر بويىنشا كۇننىڭ جاسى 5 000 000 000 جىل جاسىندا.
كۇن جەردە بولاتىن قۇبىلىستارعا ۇلكەن ىقپالىن تيگىزەدى. ول جەر ءۇشىن نەگىزگى جىلۋ كوزى بولىپ تابىلادى. كۇن جەردى جارىقتاندىرىپ جانە جىلىتىپ قانا قويمايدى، سونىمەن قاتار 11 جىل سايىن بولىپ تۇراتىن كۇن بەلسەندىلىگى – ءبىرقاتار گەوفيزيكالىق قۇبىلىستاردىڭ تۋۋىنا جول اشادى. مىسالى: كۇننىڭ قىسقا تولقىندى ساۋلە شىعارۋ راديوتولقىنداردىڭ تارالۋىنا كۇشتى اسەر ەتەدى، كەي كەزدە راديوبايلانىس بۇزىلادى.
ەگەر كوز بەن جارىق كوزىنىڭ اراسىنا ءمولدىر ەمەس نارسە ورنالاستىرسا، وندا جارىق كوزى كورىنبەيتىن بولادى. بۇل بىرتەكتى ورتادا جارىق سىزىق بويىمەن – ءتۇزۋ سىزىقتى تارايتىنىن تۇسىندىرەدى. جارىقتىڭ تارالۋ زاڭى دەگەنىمىز وسى. جارىق كوزىنەن كەلگەن جارىق ەنەرگياسى بويىمەن تارايتىن سىزىق جارىق ساۋلەسى دەپ اتالادى. بەرىلگەن شەكتەلگەن باعىتتا تارايتىن جارىق ساۋلەلەرىنىڭ جيىنتىعى جارىق شوقتارى دەپ اتالادى.

كولەڭكەنىڭ پايدا بولۋى – بىرتەكتى ورتادا جارىقتىڭ ءتۇزۋ سىزىقتى تارالۋىمەن تۇسىندىرەدى. جارىق كوزىنەن جارىق تۇسپەيتىن ءمولدىر ەمەس نارسەنىڭ سىرتىنداعى كەڭىستىكتىڭ بولىگىن كولەڭكە دەپ اتايدى. اشىق كۇندەرى ادامداردىڭ، ۇيلەردىڭ، اعاشتاردىڭ جانە باسقا دا نارسەلەردىڭ كولەڭكەلەرى انىق كورىنەدى. بۇل قۇبىلىستى تولىعىراق قاراستىرايىق. ول ءۇشىن كىشكەنە S جارىق كوزىن الايىق. ودان ءبىرشاما قاشىقتىقتا ەكراندى ورنالاستىرايىق. شام ەكراندى جارىقتاندىرادى، ياعني ونىڭ ءار نۇكتەسىنە جارىق تۇسەدى. ءمولدىر ەمەس كىشكەنە ت شاردى ەكرانعا تۇسەتىن جارىق شوعى ايماعىنا، ياعني شام مەن ەكراننىڭ اراسىنا ورنالاستىرايىق. ەكراندا قارا دوڭگەلەك تۇرىندەگى كولەڭكە پايدا بولادى. ەگەر S جانە ا نۇكتەلەرى ارقىلى ءتۇزۋ جۇرگىزسە، وندا ول ۆ نۇكتەسىندە جاتادى. بۇل جارىقتىڭ ءتۇزۋ سىزىق بويىمەن تارالاتىنىن دالەلدەيدى. ەگەر جارىق كوزى نۇكتەلىك دەپ ەسەپتەۋگە بولمايتىن ۇلكەن شام بولسا، وندا ەكرانداعى تولىق كولەڭكەنىڭ اينالاسىندا وتە قاراڭعى ەمەس ەكى ايماق – الاكولەڭكەلەر پايدا بولادى. الاكولەڭكەنىڭ پايدا بولۋىن، جارىقتىڭ ءتۇزۋ سىزىقپەن تارالۋ زاڭىن راستايدى. وراسان زور ماسشتابتارداعى كولەڭكەلەر مەن الا كولەڭكەلەر كۇن مەن اي تۇتىلۋلارىندا بايقالادى.

كۇننىڭ تۇتىلۋى. ەگەر اي ءوزىنىڭ جەر اينالاسىنداعى قوزعالىسىندا جەر مەن كۇننىڭ اراسىنا كەلىپ، كۇندى جاۋىپ قالسا، وندا كۇن تۇتىلادى (11 - سۋرەت). اي جەرگە كولەڭكە مەن الا كولەڭكە تۇسىرەدى. جەرگە اي كولەڭكەسى تۇسكەن نۇكتەلەرىندە كۇن تولىق تۇتىلادى، جەر بەتىنىڭ الاكولەڭكە ايماعىنداعى نۇكتەلەرىندە ول تۇتىلۋ جارتىلاي بولادى.
«كۇن – جۇلدىز. جارىقتىڭ تارالۋى. كۇننىڭ جانە ايدىڭ تۇتىلۋى» تاقىرىبىن وقىتۋ ادىستەمەسى. جۇكتەۋ