كۇنباعىس مايىنىڭ قۇپيالارى
سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى، شال اقىن اۋدانى،
ىبىرايەۆ اۋىلى، م. احمەتبەكوۆ اتىنداعى ورتا مەكتەبى
ورىنداعان: 3 - سىنىپ عازيز ەرلان
عىلىمي جەتەكشىسى: باستاۋىش سىنىپ ءمۇعالىمى
سارسيكەيەۆا الما ەسقاق قىزى
باعىتى: «قورشاعان ورتا»
سەكسيا: «دۇنيەتانۋ»
«كۇنباعىس مايىنىڭ قۇپيالارى»
مازمۇنى:
كىرىسپە
ءى تاراۋ. كۇنباعىس - مادەني وسىمدىك
1. 1. كۇنباعىس مايى
1. 2. كۇنباعىس مايىنىڭ تۇرلەرى
ءىى تاراۋ. زيانى مەن پايداسى
1. 1 كۇنباعىس مايىنىڭ زيانى مەن پايداسى
1. 2 ماي تاڭداۋ مەن قولدانۋعا قاتىستى كەڭەستەر
1. 3 تاجىريبە
قورىتىندى
پايدالانىلعان ادەبيەت
اڭداتپا
زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ ماقساتى: كۇنباعىس مايىنىڭ زەرتتەۋ قاسيەتتەرىن انىقتاۋ.
زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ بولجامى:
- ەگەر دە كۇنباعىس مايى وندىرىلمەسە، ومىرگە، تاعامعا، ەمدىككە نە قولدانار ەدى؟
زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ كەزەڭدەرى:
ءبىرىنشى كەزەڭدە ءبىز كۇندەلىكتى تاعام دايارلاعاندا قولداناتىن كۇنباعىس مايى جايلى نە بىلەمىز؟ كۇنباعىس دانىنەن سۇيىق كۇنباعىس مايى الىنادى. وسىمدىك مايىنىڭ 90%- ى وسى وسىمدىكتىڭ دانىنەن الىنادى، سىققاننان كەيىنگى دانىنە قانت قوسىپ، سىعىمداپ، تاماققا قولدانىلاتىن ءتاتتى تاعام جاسالىنادى. سارى جەلەگىن مەديسينادا پايدالانادى. كۇلىنەن ساحار الادى، وندا 30 — 36% كاليي توتىعى بار. رافيناسيالانباعان ماي دا پايدالى مايلاردىڭ ءبىرى ەكەندىگى بەلگىلى. رافيناسيالانباعان ماي بەلگىلى ءبىر وڭدەۋ ساتىلارىنان وتەدى. ونىڭ تۇنباسىن ءتۇسىرىپ، ءتۇرلى سۇزگىلەردەن وتكىزەدى. رافيناسيالانعان ماي ءمولدىر جانە ءيىسسىز كەلەدى. وندىرىستە ونى تولىقتاي تازارتادى، سول سەبەپتى ونىڭ قۇرامىندا ناشار قوسىلىستار دا، تابيعي پايدالى زاتتار دا از قالادى.
ەكىنشى كەزەڭدە جالپى كوپتەگەن قولجەتىمدى مايلاردىڭ اراسىندا كۇنباعىس مايى ەڭ پايدالى تۇرلەردىڭ ءبىرى دەپ ايتۋعا بولادى. سويا، جۇگەرى مايلارى پايداسى جاعىنان كۇنباعىس مايىنىڭ ارتىندا تۇر. ونىڭ قۇرامىنداعىقانىقپاعان مايلى قىشقىلدار، مايدا ەرىگىش ا، ۆ، ە جانە F دارۋمەندەر مەن مينەرالدار بار. كۇنباعىس مايى ادامعا كۇندەلىكتى قاجەت، ءبىراق اعزانىڭ ءوزى شىعارمايتىن پايدالى زاتتاردى بەرەدى. پايداسىمەن قاتار ادام دەنساۋلىعىنا زيانى دا بار. جالپى ەم بولماۋشىلىق كەزدەسكەن جوق. نەگىزى ونى شامالى مولشەردە قولدانۋ قاجەت، سەبەبى، جوعارى كالوريالى. ساتىپ العاندا قولدانۋ مەرزىمىنە نازار اۋدارۋ قاجەت. شىنى تۇبىندە تۇنبا بولسا، ونىڭ اشىعاندىعى بايقالادى. پايداسى دا تومەندەيدى. سونىمەن قاتار مىناداي كەڭەستەر تۋىندادى:
• سالات ازىرلەگەندە، كوكونىستەردى ماي قۇيماي تۇرىپ تۇزداعان ءجون. سەبەبى تۇز مايدا ەرىمەيدى.
• دۇكەندە سورەنىڭ ەڭ بەرگى جاعىندا تۇرعان مايدى الماڭىز، ونىڭ قۇرامىندا جارىق اسەرىنەن پايدالى زاتتار جويىلعان. تولىعىراق جۇمىستىڭ بارىسىندا تانىساسىزدار.
ءۇشىنشى كەزەڭدە تاجىريبە جۇرگىزدىك. تاجىريبە بارىسىندا سۇيىق ماي، كولىك مايى مەن بويالعان سۋ تابيعي جاعدايدا ارالاسپايتىندىعىن انىقتادىق.
زەرتتەۋ ادىستەرى:
- اڭگىمەلەسۋ؛
- ساۋالناما الۋ؛
- تاجىريبە.
زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ ناتيجەسى، قورىتىندىسى:
قورىتىندىلاي كەلە، كۇنباعىس مايىنىڭ پايداسى مەن زيانى بار ەكەن. ماي تاڭداۋ مەن قولدانۋعا قاتىستى كەڭەستەردى انىقتادىم. ارزان باعالاردى ىزدەگەنشە، ساپالى، جاقسى ءونىم ۇسىناتىن ۇلكەن وندىرۋشىلەردىڭ تاۋارىن العانىڭىز ءجون. ولار ءونىدىرىس نورمالارىن ساقتايدى. مۇنداي ماركالى مايلار حالىق اراسىندا سۇرانىستا. ال تاجىريبە بارىسىندا، زاتتەكتەردىڭ تىعىزدىعىنىڭ ءار تۇرلىلىگىنە كوزىم جەتتى. ءوزىم ءۇشىن «زاتتەكتەردىڭ تىعىزدىعى» دەگەن جاڭا ۇحىم اشتىم.
كىرىسپە
زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ وزەكتىلىگى. كۇنباعىس - كۇردەلى گۇلدىلەر تۇقىمداسىنا جاتاتىن ءبىر جىلدىق مادەني وسىمدىك. شىققان جەرى - سولتۇستىك امەريكا. قازاقستاندا 2 ءتۇرى بار: جەر المۇرتى جانە ءبىر جىلدىق كۇنباعىس. ەۋروپالىقتار تۇڭعىش رەت كۇنباعىستى امەريكانى اشقان كەزدە مەكسيكانىڭ كەڭ بايتاق جازىقتارىنان كورگەن. ولار كۇنباعىستى ەۋروپاعا بۇدان ءتورت ءجۇز جىل بۇرىن الىپ كەلدى. ونى «كۇن گ ۇلى» دەپ اتادى. كۇنباعىستىڭ بيىكت. 2 م - دەي، ساباعى تىك، جۋان وزەگى قۋىس، سىرتى قالىڭ تۇكتى، كىندىك تامىرى تارماقتى، 2 - 3 م تەرەڭدىككە بويلايدى. ۇلكەن جالپاق جاپىراعى ساباقتا كەزەكتەسىپ ورنالاسادى. گۇل شوعىرى كوپ گۇلدى سەبەت. ونىڭ سىرتىن ءبىر نەمەسە بىرنەشە قاتارعا ورنالاسقان گۇل جاپىراقتارى قورشاعان. بۇلار وسىمدىك گۇلىن سىرتقى قولايسىز جاعدايدان ساقتايدى. سەبەتتەرىنىڭ ديام. 10 - 60 سم - گە دەيىن جەتەدى. سەبەتى كۇن كوزى بويىمەن بۇرىلىپ وتىرادى. جەمىسى — تۇقىمشا، وندا 22 — 27% ماي بولادى. ءقازىر كۇنباعىس – بىزدەگى ەڭ كەڭ تاراعان مايلى داقىل. ارينە، ول ءوزىنىڭ جابايى ارعى تەگىنە ازداپ قانا ۇقسايدى. مادەني كۇنباعىستىڭ سەبەتى ءىرى. وندا 7 مىڭعا تارتا ءدان بولادى. سونىمەن بىرگە مادەني كۇنباعىستىڭ ساباعى 4 مەترگە دەيىن جەتىپ، ونىڭ جۋاندىعى بىلەكتەي بولىپ وسەدى. كۇنباعىستى ءوسىرۋ كوكتەمدە باستالىپ، كۇزدە اياقتالادى. بۇل ۇدەرىس كۇنباعىستىڭ تۇقىمى مەن سورتى جانە تەحنولوگياسىنا قاراي 100 - 150 كۇنگە سوزىلادى. ول ءوزىنىڭ باستاپقى ءونىپ - شىعۋ كەزەڭىنەن باستاپ، گۇل جارۋ كەزەڭىنە دەيىن سۋىققا، قۇرعاقشىلىققا ءتوزىمدى بولىپ كەلەتىن وسىمدىك. بىلايشا ايتقاندا، ءبىزدىڭ قاتاڭ كليماتىمىزعا بەيىمدىلىگىمەن ەرەكشەلەنەدى. كۇنباعىستىڭ تاعى ءبىر جاعىمدى قاسيەتى ول قارجى شىعىندارىن سونشاما قاجەت ەتپەيدى. ونىڭ ۇستىنە ونى ءوسىرۋ دە وتە قاراپايىم. ءبىراق سوعان قاراماستان، پايداسى مول، ياعني جوعارى رەنتابەلدى بولىپ كەلەدى. سوندىقتان كۇنباعىس ءوسىرۋ بيزنەسى ءوزىن - ءوزى از ۋاقىت ىشىندە جەدەل اقتايتىن بيزنەس ءتۇرى بولىپ ەسەپتەلەدى. كۇنباعىس پىستەلەرى (داندەرى) ادام دەنساۋلىعى ءۇشىن وتە پايدالى. ولاردىڭ قۇرامىندا ماي، قۇندى وسىمدىك اقۋىزدارى، كومىرسۋتەگىلەر، وزەك، لەسيتين بار. ءتۇرلى ميكروەلەمەنتتەرگە دە وتە باي. ماسەلەن، ونىڭ قۇرامىندا ماگنيي، تەمىر، مىرىش، سەلەنيت وتە كوپ كەزدەسەدى. سوندىقتان دارىگەرلەر ادامعا يود جەتىسپەگەن جاعدايدا كوكونىس داندەرىن پايدالانۋ جايىندا كەڭەس بەرىپ جاتادى.
كۇنباعىستى ءوسىرۋ تاسىلدەرى مەن تەحنولوگياسى.
جوعارىدا كۇنباعىستى ءوسىرۋ كوپ قيىندىققا تۇسپەيتىندىگىن ايتتىق. ول كەز كەلگەن باقشا توپىراعىندا جاقسى وسەدى، الايدا جەڭىل جانە قۇنارلى توپىراقتى ۇناتادى. كۇنباعىس كۇندى سۇيەتىندىكتەن، ونى وسىرەتىن ورىندى كۇن جاقسى تۇسەتىن جەردەن تاڭداۋ كەرەك. كۇنباعىس كوكتەمدە توپىراققا تۇقىمىن سەبۋ ارقىلى كوبەيەدى، ال كوپجىلدىق تۇرلەرى – كوكتەمدە نەمەسە كۇزدە تۇپتەرىنىڭ ءبولىنۋى ارقىلى وسەدى. تۇقىمدى ءساۋىر، مامىر ايلارىندا تىكەلەي اشىق توپىراققا ءبىر - بىرىنەن 30 ح 40 سانتيمەتر قاشىقتىقتا، ءبىر ۇياشىققا 2 - 3 داننەن 2 - 5 سم. تەرەڭدىككە سىڭىرە سەبەدى. تۇقىم +5س تەمپەراتۋرادا ونە باستايدى. كۇنباعىستىڭ گۇلدەۋى كوكتەسىن پايدا بولعاننان كەيىن 75 - 80 كۇن وتكەن سوڭ عانا باستالادى. وسىمدىك ەرەكشە كۇتىمدى قاجەت ەتپەيدى. تۇقىم 3 - 4 جىل ونگىشتىكتى ساقتايدى. كۇنباعىستى 3 - 4 جىل وتپەي بۇرىنعى ەگىلگەن ورنىنا قايتا وسىرۋگە بولمايدى. وعان تاعايىندالعان ۋچاسكەنى كۇزدەن باستاپ 20 سانتيمەتردەن كەم بولمايتىنداي ەتىپ اۋدارۋ كەرەك.
كۇنباعىستىڭ كۇتىمى وتە قاراپايىم: قاتارلار اراسى ارامءشوپ وسىمدىكتەرىنەن ەركىن، ال توپىراعى بورپىلداق بولۋى كەرەك. كۇنباعىستى ۋاقتىلى ەگۋ ونى قىركۇيەك ايىنىڭ باسىندا جيناۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. وسى ۋاقىتتا كوبىنەسە قاجەتتى ىلعال دەڭگەيىندەگى جوعارى ساپالى پىستە الۋدى قامتاماسىز ەتەتىن قولايلى اۋا رايى بولادى.
ءونىمدى جيناۋعا شامامەن ءبىر جارىم اي ۋاقىت كەتەدى. كۇنباعىستى باسىن وتكىر پىشاقپەن قەسۋ ارقىلى قولمەن جينايدى. وتە ىلعالدى پىستەلەردى 8 - 10 كۇن بويى ساباعىنىڭ تۇبىرىنە كەسىلگەن سەبەتتەردى كيگىزۋ ارقىلى كەپتىرەدى. ەگىستىكتەن جينالعان كۇنباعىستار قىرمانعا – قويماداعى ارنايى ورىنعا جەتكىزىلەدى، ول تەك ەكى قابىرعاعا ورنالاستىرىلادى، ويتكەنى قويمانىڭ الدىڭعى جاعىنداعى قابىرعانىڭ بولماۋى، قاجەتتى اۋا الماسۋىن قامتاماسىز ەتەدى. بىردەن كەپتىرۋ جاقسى جەلدەتىلىپ تۇراتىن قاراڭعى قويمالاردا جۇزەگە اسادى. كەپتىرىلەتىن ورىنداعى تەمپەراتۋرا 40 - 50°س بولۋى ءتيىس. ماتادان جاسالعان قاپتاردا 2 جىلعا دەيىن ساقتايدى.
كۇنباعىستى وتكىزۋ. ەلىمىزدە كۇنباعىس دانىنەن ماي ايىراتىن زاۋىتتار مەن شاعىن سەحتار بارشىلىق. وسىرگەن ءونىمىڭىزدى الدىن - الا كەلىسىمشارت جاساسۋ ارقىلى سولارعا وتكىزە الاسىز. سونداي - اق بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنا كۇنباعىس تۇقىمىن كوتەرمە ساتۋ تۋرالى حابارلاندىرۋ بەرۋگە بولادى. سول سياقتى كۇنباعىس داندەرىن ءوز قولىڭىزبەن - اق باستاپقى وڭدەۋدەن وتكىزە الاسىز. ماسەلەن، ونى قۋىرىپ، حالىققا بولشەكتەپ ساتۋعا بولادى. وسىنداي كاسىپپەن شۇعىلداناتىن ادامدار كەز كەلگەن قالا مەن اۋىلدا كەزدەسەدى.
كۇنباعىس وسىرۋگە جۇمسالاتىن شىعىندار. ارينە، كۇنباعىس ءوسىرۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن ءسىزدىڭ ءوز جەرىڭىز بولۋى كەرەكتىگى تۇسىنىكتى. 1 گەكتار جەرگە 5 - 10 كگ. تۇقىم جۇمسالادى. دەمەك، ەگەر ءسىزدىڭ 10 گەكتار جەرىڭىز بولسا، ول ءۇشىن سىزگە كەمىندە 50 كەلى تۇقىم قاجەت بولادى. 1 كەلى تۇقىم شامامەن العاندا، 70 تەڭگە تۇرادى. سوندا ءسىز تۇقىم ءۇشىن بار - جوعى 3500 تەڭگە عانا جۇمسايسىز.
تۇسەتىن تابىس پەن پايدا. 1 گەكتار جەردەن 8 - 10 سەنتنەرگە دەيىن ءونىم الۋعا بولادى. دەمەك ءسىز ءوزىڭىزدىڭ 10 گەكتار جەرىڭىزدەن 80 سەنتنەرگە دەيىن ءونىم الا الاسىز. ەگەر كۇنباعىستىڭ كۇتىمى كەلىسسە، الىناتىن ءونىم كولەمى بۇدان دا مول بولۋى ابدەن مۇمكىن. سوندا ءسىز 1 كەلى كۇنباعىس ءدانىن 70 تەڭگەگە (بۇل ەڭ ارزان باعا) ساتقان جاعدايدا 80 سەنتنەر ونىمنەن كەمىندە 56 مىڭ تەڭگە پايدا تابا الاسىز.
زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ ماقساتى: كۇنباعىس مايىنىڭ زەرتتەۋ قاسيەتتەرىن انىقتاۋ.
زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ مىندەتتەرى:
- كۇنباعىس مايىنىڭ قازاقستانداعى وندىرىسىمەن تانىسۋ؛
- پايداسى مەن زيانىن انىقتاۋ؛
- كۇنباعىس مايىنىڭ تۇرلەرىن اجىراتۋ؛
- ماي تاڭداۋ مەن قولدانۋعا قاتىستى كەڭەستەرمەن تانىسىپ، سىنىپتاستارىممەن ءبولىسۋ.
زەرتتەۋ ادىستەرى:
- اڭگىمەلەسۋ؛
- ساۋالناما الۋ؛
- تاجىريبە.
ءى تاراۋ. كۇنباعىس - مادەني وسىمدىك
1. 1. كۇنباعىس مايى
ەۆروپالىقتار تۇڭعىش رەت كۇنباعىستى امەريكانى اشقان كەزدە مەكسيكانىڭ كەڭ بايتاق جازىقتارىنان كورگەن. ولار كۇنباعىستى ەۆروپاعا بۇدان ءتورت ءجۇز جىل بۇرىن الىپ كەلدى. ونى «كۇن گ ۇلى» دەپ اتادى. ال روسسيادا كۇنباعىس وسىدان 3 ءجۇز جىل بۇرىن پايدا بولدى. العاشىندا ونى باقتارعا ءسان ءۇشىن وسىرگەن. ول كەزدە كۇنباعىستىڭ ۇساق سەبەتتەرى – گۇل شوقتارى كوپ بولعان.
ءبىراق كوپ ۇزاماي كۇنباعىس ۇرىقتارىنىڭ، ياعني داندەرىنىڭ جەۋگە جارامدى تاتتىلىگىن بايقاپ، ونى باقشالاردا دا وسىرەتىن بولعان. 1830ج. ۆورونەج گۋبەرنياسىنىڭ الەكسەيەۆكا سلابوداسىنان شىققان باسىبايلى شارۋا بوكاريەۆ كۇنباعىس دانىنەن سىعىپ ماي الۋعا بولاتىنىن تابادى. ءقازىر كۇنباعىس – بىزدەگى ەڭ كەڭ تارالعان مايلى داقىل. ءبىزدىڭ ەلىمىز مەكسيكادان كەلگەن «كۇن گ ۇلىنىڭ» ەكىنشى وتانىنا اينالدى.
كۇنباعىس دالالىق قارا توپىراقتى وڭىرگە - مولداۆيادان التايعا دەيىن ەگىلەدى. ارينە ول ءوزىنىڭ جابايى ارعى تەگىنە ازداپ قانا ۇقسايدى. مادەني كۇنباعىستىڭ سەبەتى ءىرى. وندا 7 مىڭعا تارتا ءدان بولادى. سونىمەن بىرگە مادەني كۇنباعىستىڭ ساباعى 4 مەترگە دەيىن جەتىپ، ونىڭ جۋاندىعى بىلەكتەي بولىپ وسەدى.
ءۇي تۇرمىسىندا ول ءدانىن شاعىپ جەيتىن شەكىلدەۋىك بولىپ قالىپ وتىر. ءبىراق كۇنباعىستىڭ بەرەتىن باستى نارسەسى - ونىڭ جاقسى مايى. كۇنباعىس دانىنەن ماي سىعىپ العاننان كەيىن ودان كۇنجارا قالادى. كۇنجارانى جىلقى، سيىر، قويلار جەيدى. ساباعىن تۋراپ، بۋلاپ شوشقاعا بەرەدى. سەبەتىن كەپتىرەدى دە ۇنتاقتايدى، ول دا – جاقسى مال ازىعى. كۇنباعىستىڭ كەيبىر سورتتارىن سۇرلەم ءۇشىن ەگەدى. بۇل جاعدايدا ونىڭ ءدانى پىسپەي تۇرىپ كوكتەي ورادى.
كۇندەلىكتى تاعام دايارلاعاندا قولداناتىن كۇنباعىس مايى جايلى نە بىلەمىز؟ كۇنباعىس دانىنەن سۇيىق كۇنباعىس مايى الىنادى. وسىمدىك مايىنىڭ 90%- ى وسى وسىمدىكتىڭ دانىنەن الىنادى، سىققاننان كەيىنگى دانىنە قانت قوسىپ، سىعىمداپ، تاماققا قولدانىلاتىن ءتاتتى تاعام جاسالىنادى. سارى جەلەگىن مەديسينادا پايدالانادى. كۇلىنەن ساحار الادى، وندا 30 — 36% كاليي توتىعى بار. كۇنباعىس كۇنجاراسىندا — قۇنارلى مال ازىعى، وندا 38%- دان استام اقۋىزدىق زات، 20 — 22% كومىرسۋ جانە 6%- داي ماي بار. كۇنباعىستى بۇرشاق وسىمدىكتەرگە قوسىپ سۇرلەمدىك داقىل رەتىندە وسىرەدى. 100 كگ كوكتەي ورىلعان كۇنباعىس قۇرامىندا 18 ازىق ولشەمى، 1، 4 كگ ءسىڭىمدى پروتەين بار. كوكتەي شابىلعان كۇنباعىس گا - نان 400 — 500 س بالاۋسا ازىق الىنادى. قازاقستاننىڭ سولتۇستىك، شىعىس اۋداندارىندا ەرتە جانە تەز پىسەتىن ساراتوۆتىق 10؛ 169، شورتاندىلىق — 41، قوستانايلىق — 91، ت. ب. سورتتارى اۋدانداستىرىلعان. وسى سورتتاردىڭ 1 گا - نان 10 — 12 س كۇنباعىس مايى الىنادى. كۇنباعىستىڭ نەگىزگى زيانكەستەرى: سىم - قۇرت، كۇنباعىس قان كوبەلەگى، ت. ب.؛ اۋرۋلارى: بوز شىرىك، سۇڭعىلا، ت. ب. جالپى اقپارات. كۇنباعىس – كۇردەلى گۇلدەسىن تۇقىمداسىنا جاتاتىن وسىمدىك. ونىڭ شامامەن 90‑عا تارتا ءبىرجىلدىق جانە كوپجىلدىق تۇرلەرى كەزدەسەدى. ۇلكەن گۇلشوعىرلارى بار كۇنباعىستىڭ اشىق ساۋلەلى جاپىراقشالارى ءبىر قاراعاننان - اق كۇندى ەسكە تۇسىرەدى. بۇدان بولەك، بۇل وسىمدىك باسىن ۇنەمى كۇنگە قاراتىپ، شىعىستان باتىسقا دەيىنگى كۇن ىزىمەن ونىڭ سوڭىنان ەرەتىن ەرەكشە قابىلەتكە يە.
ءوندىرىس سيكلى كوكتەمدە باستالىپ، كۇزدە اياقتالادى جانە سورتى مەن تەحنولوگياسىنا قاراي بار جوعى 100 - 150 كۇنگە سوزىلادى. بۇل باستاپقى ءونىپ - شىعۋ كەزەڭىنەن گۇل جارۋ كەزەڭىنە دەيىن سۋىققا، قۇرعاقشىلىققا ءتوزىمدى، دالىرەك ايتقاندا ءبىزدىڭ كليماتىمىزعا بەيىم وسىمدىك بولىپ تابىلادى. سوندىقتان، كۇنباعىس ءوسىرۋ – اسا قاراپايىم، قارجى سالىمىن از مولشەردە قاجەت ەتەتىن، جوعارى رەنتابەلدى، ءوزىن - ءوزى از ۋاقىت ىشىندە اقتايتىن اقشا تابۋدىڭ ءتۇرى. كۇنباعىستىڭ پىستەلەرى (داندەرى) وتە پايدالى. ولاردىڭ قۇرامىندا ماي، قۇندى وسىمدىك اقۋىزدارى، كومىرسۋلار، وزەك، لەسيتين بار. ءتۇرلى ميكروەلەمەنتتەرگە باي، سوندىقتان دا ماگنيي، تەمىر، مىرىش، سەلەنيت، يود جەتىسپەۋشىلىگى كەزىندە كوكونىس داندەرىنىڭ پايداسى تيەدى.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
ىبىرايەۆ اۋىلى، م. احمەتبەكوۆ اتىنداعى ورتا مەكتەبى
ورىنداعان: 3 - سىنىپ عازيز ەرلان
عىلىمي جەتەكشىسى: باستاۋىش سىنىپ ءمۇعالىمى
سارسيكەيەۆا الما ەسقاق قىزى
باعىتى: «قورشاعان ورتا»
سەكسيا: «دۇنيەتانۋ»
«كۇنباعىس مايىنىڭ قۇپيالارى»
مازمۇنى:
كىرىسپە
ءى تاراۋ. كۇنباعىس - مادەني وسىمدىك
1. 1. كۇنباعىس مايى
1. 2. كۇنباعىس مايىنىڭ تۇرلەرى
ءىى تاراۋ. زيانى مەن پايداسى
1. 1 كۇنباعىس مايىنىڭ زيانى مەن پايداسى
1. 2 ماي تاڭداۋ مەن قولدانۋعا قاتىستى كەڭەستەر
1. 3 تاجىريبە
قورىتىندى
پايدالانىلعان ادەبيەت
اڭداتپا
زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ ماقساتى: كۇنباعىس مايىنىڭ زەرتتەۋ قاسيەتتەرىن انىقتاۋ.
زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ بولجامى:
- ەگەر دە كۇنباعىس مايى وندىرىلمەسە، ومىرگە، تاعامعا، ەمدىككە نە قولدانار ەدى؟
زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ كەزەڭدەرى:
ءبىرىنشى كەزەڭدە ءبىز كۇندەلىكتى تاعام دايارلاعاندا قولداناتىن كۇنباعىس مايى جايلى نە بىلەمىز؟ كۇنباعىس دانىنەن سۇيىق كۇنباعىس مايى الىنادى. وسىمدىك مايىنىڭ 90%- ى وسى وسىمدىكتىڭ دانىنەن الىنادى، سىققاننان كەيىنگى دانىنە قانت قوسىپ، سىعىمداپ، تاماققا قولدانىلاتىن ءتاتتى تاعام جاسالىنادى. سارى جەلەگىن مەديسينادا پايدالانادى. كۇلىنەن ساحار الادى، وندا 30 — 36% كاليي توتىعى بار. رافيناسيالانباعان ماي دا پايدالى مايلاردىڭ ءبىرى ەكەندىگى بەلگىلى. رافيناسيالانباعان ماي بەلگىلى ءبىر وڭدەۋ ساتىلارىنان وتەدى. ونىڭ تۇنباسىن ءتۇسىرىپ، ءتۇرلى سۇزگىلەردەن وتكىزەدى. رافيناسيالانعان ماي ءمولدىر جانە ءيىسسىز كەلەدى. وندىرىستە ونى تولىقتاي تازارتادى، سول سەبەپتى ونىڭ قۇرامىندا ناشار قوسىلىستار دا، تابيعي پايدالى زاتتار دا از قالادى.
ەكىنشى كەزەڭدە جالپى كوپتەگەن قولجەتىمدى مايلاردىڭ اراسىندا كۇنباعىس مايى ەڭ پايدالى تۇرلەردىڭ ءبىرى دەپ ايتۋعا بولادى. سويا، جۇگەرى مايلارى پايداسى جاعىنان كۇنباعىس مايىنىڭ ارتىندا تۇر. ونىڭ قۇرامىنداعىقانىقپاعان مايلى قىشقىلدار، مايدا ەرىگىش ا، ۆ، ە جانە F دارۋمەندەر مەن مينەرالدار بار. كۇنباعىس مايى ادامعا كۇندەلىكتى قاجەت، ءبىراق اعزانىڭ ءوزى شىعارمايتىن پايدالى زاتتاردى بەرەدى. پايداسىمەن قاتار ادام دەنساۋلىعىنا زيانى دا بار. جالپى ەم بولماۋشىلىق كەزدەسكەن جوق. نەگىزى ونى شامالى مولشەردە قولدانۋ قاجەت، سەبەبى، جوعارى كالوريالى. ساتىپ العاندا قولدانۋ مەرزىمىنە نازار اۋدارۋ قاجەت. شىنى تۇبىندە تۇنبا بولسا، ونىڭ اشىعاندىعى بايقالادى. پايداسى دا تومەندەيدى. سونىمەن قاتار مىناداي كەڭەستەر تۋىندادى:
• سالات ازىرلەگەندە، كوكونىستەردى ماي قۇيماي تۇرىپ تۇزداعان ءجون. سەبەبى تۇز مايدا ەرىمەيدى.
• دۇكەندە سورەنىڭ ەڭ بەرگى جاعىندا تۇرعان مايدى الماڭىز، ونىڭ قۇرامىندا جارىق اسەرىنەن پايدالى زاتتار جويىلعان. تولىعىراق جۇمىستىڭ بارىسىندا تانىساسىزدار.
ءۇشىنشى كەزەڭدە تاجىريبە جۇرگىزدىك. تاجىريبە بارىسىندا سۇيىق ماي، كولىك مايى مەن بويالعان سۋ تابيعي جاعدايدا ارالاسپايتىندىعىن انىقتادىق.
زەرتتەۋ ادىستەرى:
- اڭگىمەلەسۋ؛
- ساۋالناما الۋ؛
- تاجىريبە.
زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ ناتيجەسى، قورىتىندىسى:
قورىتىندىلاي كەلە، كۇنباعىس مايىنىڭ پايداسى مەن زيانى بار ەكەن. ماي تاڭداۋ مەن قولدانۋعا قاتىستى كەڭەستەردى انىقتادىم. ارزان باعالاردى ىزدەگەنشە، ساپالى، جاقسى ءونىم ۇسىناتىن ۇلكەن وندىرۋشىلەردىڭ تاۋارىن العانىڭىز ءجون. ولار ءونىدىرىس نورمالارىن ساقتايدى. مۇنداي ماركالى مايلار حالىق اراسىندا سۇرانىستا. ال تاجىريبە بارىسىندا، زاتتەكتەردىڭ تىعىزدىعىنىڭ ءار تۇرلىلىگىنە كوزىم جەتتى. ءوزىم ءۇشىن «زاتتەكتەردىڭ تىعىزدىعى» دەگەن جاڭا ۇحىم اشتىم.
كىرىسپە
زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ وزەكتىلىگى. كۇنباعىس - كۇردەلى گۇلدىلەر تۇقىمداسىنا جاتاتىن ءبىر جىلدىق مادەني وسىمدىك. شىققان جەرى - سولتۇستىك امەريكا. قازاقستاندا 2 ءتۇرى بار: جەر المۇرتى جانە ءبىر جىلدىق كۇنباعىس. ەۋروپالىقتار تۇڭعىش رەت كۇنباعىستى امەريكانى اشقان كەزدە مەكسيكانىڭ كەڭ بايتاق جازىقتارىنان كورگەن. ولار كۇنباعىستى ەۋروپاعا بۇدان ءتورت ءجۇز جىل بۇرىن الىپ كەلدى. ونى «كۇن گ ۇلى» دەپ اتادى. كۇنباعىستىڭ بيىكت. 2 م - دەي، ساباعى تىك، جۋان وزەگى قۋىس، سىرتى قالىڭ تۇكتى، كىندىك تامىرى تارماقتى، 2 - 3 م تەرەڭدىككە بويلايدى. ۇلكەن جالپاق جاپىراعى ساباقتا كەزەكتەسىپ ورنالاسادى. گۇل شوعىرى كوپ گۇلدى سەبەت. ونىڭ سىرتىن ءبىر نەمەسە بىرنەشە قاتارعا ورنالاسقان گۇل جاپىراقتارى قورشاعان. بۇلار وسىمدىك گۇلىن سىرتقى قولايسىز جاعدايدان ساقتايدى. سەبەتتەرىنىڭ ديام. 10 - 60 سم - گە دەيىن جەتەدى. سەبەتى كۇن كوزى بويىمەن بۇرىلىپ وتىرادى. جەمىسى — تۇقىمشا، وندا 22 — 27% ماي بولادى. ءقازىر كۇنباعىس – بىزدەگى ەڭ كەڭ تاراعان مايلى داقىل. ارينە، ول ءوزىنىڭ جابايى ارعى تەگىنە ازداپ قانا ۇقسايدى. مادەني كۇنباعىستىڭ سەبەتى ءىرى. وندا 7 مىڭعا تارتا ءدان بولادى. سونىمەن بىرگە مادەني كۇنباعىستىڭ ساباعى 4 مەترگە دەيىن جەتىپ، ونىڭ جۋاندىعى بىلەكتەي بولىپ وسەدى. كۇنباعىستى ءوسىرۋ كوكتەمدە باستالىپ، كۇزدە اياقتالادى. بۇل ۇدەرىس كۇنباعىستىڭ تۇقىمى مەن سورتى جانە تەحنولوگياسىنا قاراي 100 - 150 كۇنگە سوزىلادى. ول ءوزىنىڭ باستاپقى ءونىپ - شىعۋ كەزەڭىنەن باستاپ، گۇل جارۋ كەزەڭىنە دەيىن سۋىققا، قۇرعاقشىلىققا ءتوزىمدى بولىپ كەلەتىن وسىمدىك. بىلايشا ايتقاندا، ءبىزدىڭ قاتاڭ كليماتىمىزعا بەيىمدىلىگىمەن ەرەكشەلەنەدى. كۇنباعىستىڭ تاعى ءبىر جاعىمدى قاسيەتى ول قارجى شىعىندارىن سونشاما قاجەت ەتپەيدى. ونىڭ ۇستىنە ونى ءوسىرۋ دە وتە قاراپايىم. ءبىراق سوعان قاراماستان، پايداسى مول، ياعني جوعارى رەنتابەلدى بولىپ كەلەدى. سوندىقتان كۇنباعىس ءوسىرۋ بيزنەسى ءوزىن - ءوزى از ۋاقىت ىشىندە جەدەل اقتايتىن بيزنەس ءتۇرى بولىپ ەسەپتەلەدى. كۇنباعىس پىستەلەرى (داندەرى) ادام دەنساۋلىعى ءۇشىن وتە پايدالى. ولاردىڭ قۇرامىندا ماي، قۇندى وسىمدىك اقۋىزدارى، كومىرسۋتەگىلەر، وزەك، لەسيتين بار. ءتۇرلى ميكروەلەمەنتتەرگە دە وتە باي. ماسەلەن، ونىڭ قۇرامىندا ماگنيي، تەمىر، مىرىش، سەلەنيت وتە كوپ كەزدەسەدى. سوندىقتان دارىگەرلەر ادامعا يود جەتىسپەگەن جاعدايدا كوكونىس داندەرىن پايدالانۋ جايىندا كەڭەس بەرىپ جاتادى.
كۇنباعىستى ءوسىرۋ تاسىلدەرى مەن تەحنولوگياسى.
جوعارىدا كۇنباعىستى ءوسىرۋ كوپ قيىندىققا تۇسپەيتىندىگىن ايتتىق. ول كەز كەلگەن باقشا توپىراعىندا جاقسى وسەدى، الايدا جەڭىل جانە قۇنارلى توپىراقتى ۇناتادى. كۇنباعىس كۇندى سۇيەتىندىكتەن، ونى وسىرەتىن ورىندى كۇن جاقسى تۇسەتىن جەردەن تاڭداۋ كەرەك. كۇنباعىس كوكتەمدە توپىراققا تۇقىمىن سەبۋ ارقىلى كوبەيەدى، ال كوپجىلدىق تۇرلەرى – كوكتەمدە نەمەسە كۇزدە تۇپتەرىنىڭ ءبولىنۋى ارقىلى وسەدى. تۇقىمدى ءساۋىر، مامىر ايلارىندا تىكەلەي اشىق توپىراققا ءبىر - بىرىنەن 30 ح 40 سانتيمەتر قاشىقتىقتا، ءبىر ۇياشىققا 2 - 3 داننەن 2 - 5 سم. تەرەڭدىككە سىڭىرە سەبەدى. تۇقىم +5س تەمپەراتۋرادا ونە باستايدى. كۇنباعىستىڭ گۇلدەۋى كوكتەسىن پايدا بولعاننان كەيىن 75 - 80 كۇن وتكەن سوڭ عانا باستالادى. وسىمدىك ەرەكشە كۇتىمدى قاجەت ەتپەيدى. تۇقىم 3 - 4 جىل ونگىشتىكتى ساقتايدى. كۇنباعىستى 3 - 4 جىل وتپەي بۇرىنعى ەگىلگەن ورنىنا قايتا وسىرۋگە بولمايدى. وعان تاعايىندالعان ۋچاسكەنى كۇزدەن باستاپ 20 سانتيمەتردەن كەم بولمايتىنداي ەتىپ اۋدارۋ كەرەك.
كۇنباعىستىڭ كۇتىمى وتە قاراپايىم: قاتارلار اراسى ارامءشوپ وسىمدىكتەرىنەن ەركىن، ال توپىراعى بورپىلداق بولۋى كەرەك. كۇنباعىستى ۋاقتىلى ەگۋ ونى قىركۇيەك ايىنىڭ باسىندا جيناۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. وسى ۋاقىتتا كوبىنەسە قاجەتتى ىلعال دەڭگەيىندەگى جوعارى ساپالى پىستە الۋدى قامتاماسىز ەتەتىن قولايلى اۋا رايى بولادى.
ءونىمدى جيناۋعا شامامەن ءبىر جارىم اي ۋاقىت كەتەدى. كۇنباعىستى باسىن وتكىر پىشاقپەن قەسۋ ارقىلى قولمەن جينايدى. وتە ىلعالدى پىستەلەردى 8 - 10 كۇن بويى ساباعىنىڭ تۇبىرىنە كەسىلگەن سەبەتتەردى كيگىزۋ ارقىلى كەپتىرەدى. ەگىستىكتەن جينالعان كۇنباعىستار قىرمانعا – قويماداعى ارنايى ورىنعا جەتكىزىلەدى، ول تەك ەكى قابىرعاعا ورنالاستىرىلادى، ويتكەنى قويمانىڭ الدىڭعى جاعىنداعى قابىرعانىڭ بولماۋى، قاجەتتى اۋا الماسۋىن قامتاماسىز ەتەدى. بىردەن كەپتىرۋ جاقسى جەلدەتىلىپ تۇراتىن قاراڭعى قويمالاردا جۇزەگە اسادى. كەپتىرىلەتىن ورىنداعى تەمپەراتۋرا 40 - 50°س بولۋى ءتيىس. ماتادان جاسالعان قاپتاردا 2 جىلعا دەيىن ساقتايدى.
كۇنباعىستى وتكىزۋ. ەلىمىزدە كۇنباعىس دانىنەن ماي ايىراتىن زاۋىتتار مەن شاعىن سەحتار بارشىلىق. وسىرگەن ءونىمىڭىزدى الدىن - الا كەلىسىمشارت جاساسۋ ارقىلى سولارعا وتكىزە الاسىز. سونداي - اق بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنا كۇنباعىس تۇقىمىن كوتەرمە ساتۋ تۋرالى حابارلاندىرۋ بەرۋگە بولادى. سول سياقتى كۇنباعىس داندەرىن ءوز قولىڭىزبەن - اق باستاپقى وڭدەۋدەن وتكىزە الاسىز. ماسەلەن، ونى قۋىرىپ، حالىققا بولشەكتەپ ساتۋعا بولادى. وسىنداي كاسىپپەن شۇعىلداناتىن ادامدار كەز كەلگەن قالا مەن اۋىلدا كەزدەسەدى.
كۇنباعىس وسىرۋگە جۇمسالاتىن شىعىندار. ارينە، كۇنباعىس ءوسىرۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن ءسىزدىڭ ءوز جەرىڭىز بولۋى كەرەكتىگى تۇسىنىكتى. 1 گەكتار جەرگە 5 - 10 كگ. تۇقىم جۇمسالادى. دەمەك، ەگەر ءسىزدىڭ 10 گەكتار جەرىڭىز بولسا، ول ءۇشىن سىزگە كەمىندە 50 كەلى تۇقىم قاجەت بولادى. 1 كەلى تۇقىم شامامەن العاندا، 70 تەڭگە تۇرادى. سوندا ءسىز تۇقىم ءۇشىن بار - جوعى 3500 تەڭگە عانا جۇمسايسىز.
تۇسەتىن تابىس پەن پايدا. 1 گەكتار جەردەن 8 - 10 سەنتنەرگە دەيىن ءونىم الۋعا بولادى. دەمەك ءسىز ءوزىڭىزدىڭ 10 گەكتار جەرىڭىزدەن 80 سەنتنەرگە دەيىن ءونىم الا الاسىز. ەگەر كۇنباعىستىڭ كۇتىمى كەلىسسە، الىناتىن ءونىم كولەمى بۇدان دا مول بولۋى ابدەن مۇمكىن. سوندا ءسىز 1 كەلى كۇنباعىس ءدانىن 70 تەڭگەگە (بۇل ەڭ ارزان باعا) ساتقان جاعدايدا 80 سەنتنەر ونىمنەن كەمىندە 56 مىڭ تەڭگە پايدا تابا الاسىز.
زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ ماقساتى: كۇنباعىس مايىنىڭ زەرتتەۋ قاسيەتتەرىن انىقتاۋ.
زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ مىندەتتەرى:
- كۇنباعىس مايىنىڭ قازاقستانداعى وندىرىسىمەن تانىسۋ؛
- پايداسى مەن زيانىن انىقتاۋ؛
- كۇنباعىس مايىنىڭ تۇرلەرىن اجىراتۋ؛
- ماي تاڭداۋ مەن قولدانۋعا قاتىستى كەڭەستەرمەن تانىسىپ، سىنىپتاستارىممەن ءبولىسۋ.
زەرتتەۋ ادىستەرى:
- اڭگىمەلەسۋ؛
- ساۋالناما الۋ؛
- تاجىريبە.
ءى تاراۋ. كۇنباعىس - مادەني وسىمدىك
1. 1. كۇنباعىس مايى
ەۆروپالىقتار تۇڭعىش رەت كۇنباعىستى امەريكانى اشقان كەزدە مەكسيكانىڭ كەڭ بايتاق جازىقتارىنان كورگەن. ولار كۇنباعىستى ەۆروپاعا بۇدان ءتورت ءجۇز جىل بۇرىن الىپ كەلدى. ونى «كۇن گ ۇلى» دەپ اتادى. ال روسسيادا كۇنباعىس وسىدان 3 ءجۇز جىل بۇرىن پايدا بولدى. العاشىندا ونى باقتارعا ءسان ءۇشىن وسىرگەن. ول كەزدە كۇنباعىستىڭ ۇساق سەبەتتەرى – گۇل شوقتارى كوپ بولعان.
ءبىراق كوپ ۇزاماي كۇنباعىس ۇرىقتارىنىڭ، ياعني داندەرىنىڭ جەۋگە جارامدى تاتتىلىگىن بايقاپ، ونى باقشالاردا دا وسىرەتىن بولعان. 1830ج. ۆورونەج گۋبەرنياسىنىڭ الەكسەيەۆكا سلابوداسىنان شىققان باسىبايلى شارۋا بوكاريەۆ كۇنباعىس دانىنەن سىعىپ ماي الۋعا بولاتىنىن تابادى. ءقازىر كۇنباعىس – بىزدەگى ەڭ كەڭ تارالعان مايلى داقىل. ءبىزدىڭ ەلىمىز مەكسيكادان كەلگەن «كۇن گ ۇلىنىڭ» ەكىنشى وتانىنا اينالدى.
كۇنباعىس دالالىق قارا توپىراقتى وڭىرگە - مولداۆيادان التايعا دەيىن ەگىلەدى. ارينە ول ءوزىنىڭ جابايى ارعى تەگىنە ازداپ قانا ۇقسايدى. مادەني كۇنباعىستىڭ سەبەتى ءىرى. وندا 7 مىڭعا تارتا ءدان بولادى. سونىمەن بىرگە مادەني كۇنباعىستىڭ ساباعى 4 مەترگە دەيىن جەتىپ، ونىڭ جۋاندىعى بىلەكتەي بولىپ وسەدى.
ءۇي تۇرمىسىندا ول ءدانىن شاعىپ جەيتىن شەكىلدەۋىك بولىپ قالىپ وتىر. ءبىراق كۇنباعىستىڭ بەرەتىن باستى نارسەسى - ونىڭ جاقسى مايى. كۇنباعىس دانىنەن ماي سىعىپ العاننان كەيىن ودان كۇنجارا قالادى. كۇنجارانى جىلقى، سيىر، قويلار جەيدى. ساباعىن تۋراپ، بۋلاپ شوشقاعا بەرەدى. سەبەتىن كەپتىرەدى دە ۇنتاقتايدى، ول دا – جاقسى مال ازىعى. كۇنباعىستىڭ كەيبىر سورتتارىن سۇرلەم ءۇشىن ەگەدى. بۇل جاعدايدا ونىڭ ءدانى پىسپەي تۇرىپ كوكتەي ورادى.
كۇندەلىكتى تاعام دايارلاعاندا قولداناتىن كۇنباعىس مايى جايلى نە بىلەمىز؟ كۇنباعىس دانىنەن سۇيىق كۇنباعىس مايى الىنادى. وسىمدىك مايىنىڭ 90%- ى وسى وسىمدىكتىڭ دانىنەن الىنادى، سىققاننان كەيىنگى دانىنە قانت قوسىپ، سىعىمداپ، تاماققا قولدانىلاتىن ءتاتتى تاعام جاسالىنادى. سارى جەلەگىن مەديسينادا پايدالانادى. كۇلىنەن ساحار الادى، وندا 30 — 36% كاليي توتىعى بار. كۇنباعىس كۇنجاراسىندا — قۇنارلى مال ازىعى، وندا 38%- دان استام اقۋىزدىق زات، 20 — 22% كومىرسۋ جانە 6%- داي ماي بار. كۇنباعىستى بۇرشاق وسىمدىكتەرگە قوسىپ سۇرلەمدىك داقىل رەتىندە وسىرەدى. 100 كگ كوكتەي ورىلعان كۇنباعىس قۇرامىندا 18 ازىق ولشەمى، 1، 4 كگ ءسىڭىمدى پروتەين بار. كوكتەي شابىلعان كۇنباعىس گا - نان 400 — 500 س بالاۋسا ازىق الىنادى. قازاقستاننىڭ سولتۇستىك، شىعىس اۋداندارىندا ەرتە جانە تەز پىسەتىن ساراتوۆتىق 10؛ 169، شورتاندىلىق — 41، قوستانايلىق — 91، ت. ب. سورتتارى اۋدانداستىرىلعان. وسى سورتتاردىڭ 1 گا - نان 10 — 12 س كۇنباعىس مايى الىنادى. كۇنباعىستىڭ نەگىزگى زيانكەستەرى: سىم - قۇرت، كۇنباعىس قان كوبەلەگى، ت. ب.؛ اۋرۋلارى: بوز شىرىك، سۇڭعىلا، ت. ب. جالپى اقپارات. كۇنباعىس – كۇردەلى گۇلدەسىن تۇقىمداسىنا جاتاتىن وسىمدىك. ونىڭ شامامەن 90‑عا تارتا ءبىرجىلدىق جانە كوپجىلدىق تۇرلەرى كەزدەسەدى. ۇلكەن گۇلشوعىرلارى بار كۇنباعىستىڭ اشىق ساۋلەلى جاپىراقشالارى ءبىر قاراعاننان - اق كۇندى ەسكە تۇسىرەدى. بۇدان بولەك، بۇل وسىمدىك باسىن ۇنەمى كۇنگە قاراتىپ، شىعىستان باتىسقا دەيىنگى كۇن ىزىمەن ونىڭ سوڭىنان ەرەتىن ەرەكشە قابىلەتكە يە.
ءوندىرىس سيكلى كوكتەمدە باستالىپ، كۇزدە اياقتالادى جانە سورتى مەن تەحنولوگياسىنا قاراي بار جوعى 100 - 150 كۇنگە سوزىلادى. بۇل باستاپقى ءونىپ - شىعۋ كەزەڭىنەن گۇل جارۋ كەزەڭىنە دەيىن سۋىققا، قۇرعاقشىلىققا ءتوزىمدى، دالىرەك ايتقاندا ءبىزدىڭ كليماتىمىزعا بەيىم وسىمدىك بولىپ تابىلادى. سوندىقتان، كۇنباعىس ءوسىرۋ – اسا قاراپايىم، قارجى سالىمىن از مولشەردە قاجەت ەتەتىن، جوعارى رەنتابەلدى، ءوزىن - ءوزى از ۋاقىت ىشىندە اقتايتىن اقشا تابۋدىڭ ءتۇرى. كۇنباعىستىڭ پىستەلەرى (داندەرى) وتە پايدالى. ولاردىڭ قۇرامىندا ماي، قۇندى وسىمدىك اقۋىزدارى، كومىرسۋلار، وزەك، لەسيتين بار. ءتۇرلى ميكروەلەمەنتتەرگە باي، سوندىقتان دا ماگنيي، تەمىر، مىرىش، سەلەنيت، يود جەتىسپەۋشىلىگى كەزىندە كوكونىس داندەرىنىڭ پايداسى تيەدى.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
You Might Also Like
-
«كاسپيي» پەداگوگيكا جانە سالالىق تەحنولوگيالار كوللەدجى
