كۇي (رەفەرات)
ءداستۇرلى كۇيشىلىك ونەر
مۋزىكا اسپاپتارىندا ورىندالاتىن شىعارمالاردى اسپاپتىق مۋزىكا دەپ اتايدى.
قازاقتىڭ دومبىرا، قوبىز، سىبىزعى، شەرتەر سياقتى ۇلتتىق مۋزىكالىق اسپاپتارىندا ورىندالاتىن اۋەن - ساز كۇي دەپ اتالادى.
بىزگە جەتكەن ەڭ كونە كۇيلەر – كۇي اتاسى قورقىتتىڭ شىعارمالارى.
كۇي – باعدارلى مازمۇنى بار، كوركەمدىگى جوعارى اسپاپتىق جانر. وندا تابيعات قۇبىلىستارى («الاتاۋ»، «سارجايلاۋ»، «كوبىك شاشقان»)، تاريحي وقيعالار («ەل ايىرىلعان»، «جەڭىس»)، حالىق مەرەكەلەرى («تويباستار»، «بالبىراۋىن»)، جان - جانۋارلار («اققۋ»، «قوڭىر قاز»، «كوكالا ات»)، اڭىز - ەرتەگىلەر («مۇڭلىق - زارلىق»، «قوس ءمۇيىزدى ەسكەندىر»)، جەكە ادامدار («بايجۇما»، «ابىل»)، ادام سەزىمدەرى («قۋانىش»، «ساعىنىش»)، ت. ب. ءتۇرلى وقيعالار مەن قۇبىلىستار سۋرەتتەلەدى.
كۇيلەر تاقىرىبى مەن مازمۇنىنا قاراي اڭىز - كۇيلەر، تارتىس كۇيلەر، تاريحي كۇيلەر، ارناۋ كۇيلەر، ليريكالىق كۇيلەر، پسيحولوگيالىق كۇيلەر بولىپ جىكتەلەدى.
قازاقتىڭ اسپاپتىق مۋزىكاسى حVءىىى عاسىردىڭ سوڭىندا جوعارى دەڭگەيگە كوتەرىلدى. بۇل كەزدە بايجۇما، بالامايسان، ەسجان، بايجىگىت، ۇزاق، بوعدا، ماحامبەت سياقتى كۇيشىلەردىڭ اتاعى حالىققا كەڭىنەن ءمالىم بولدى. ءحىح عاسىردا ەجەلگى كۇيشىلىك ونەردىڭ ودان ءارى ورىستەپ دامۋىنا قۇرمانعازى، داۋلەتكەرەي، تاتتىمبەت، توقا، ابىل، ەسىر، ىقىلاس، بايسەركە، قازانعاپ، سەيتەك، دينا، سۇگىر سياقتى كۇيشىلىك ونەردەگى ءىرى تۇلعالار ەلەۋلى ۇلەس قوستى.
دومبىرا كۇيلەرى ورىندالۋ ماندەرى مەن قۇرىلىمدىلىق ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي توكپە جانە شەرتپە دەپ اتالاتىن ەكى ۇلكەن تۇرگە بولىنەدى. توكپە كۇيلەر تۇراقتى ەكپىن مەن ولشەمدە، وڭ قولدىڭ تۇتاس سىلتەنۋىمەن ورىندالادى. ال شەرتپە كۇيلەر كوبىنەسە جالعىز داۋىستى بولىپ، وڭ قول ساۋساقتارىنىڭ ۇشىمەن ورىندالادى.
قازاقتىڭ ەڭ كونە كۇيلەرىنىڭ كوپشىلىگى – قوبىز كۇيلەرى. ەجەلگى تۇركى تەكتەس حالىقتاردا قوبىز كۇيلەرى جىراۋلار ونەرىنەن باستاۋ الادى. جىراۋلار جىردى قوبىزبەن سۇيەمەلدەپ وتىرعان. قوبىز كۇيلەرىندە بۇرىنعى باقسى سارىندارى دا كوپ كەزدەسەدى. بۇل ونەردى دامىتۋعا كەتبۇعا، كەربالا، ايراۋىق، كوككەسەنە، ىقىلاس جانە جاپپاس قالامبايەۆ، داۋلەت مىقتىبايەۆ سىندى ۇلى كۇيشىلەر زور ۇلەس قوسقان.
قازاقتىڭ ەجەلگى اسپاپتىق مۋزىكاسى اسا باي كوركەمدىك تەرەڭدىگىمەن ەرەكشەلىگىمەن، رۋحاني مادەنيەتتىڭ قۇندى قازىناسى رەتىندە ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسا بەرمەك.
قازاقتىڭ حالىق اسپاپتىق مۋزىكاسىنىڭ بۇگىنگى كۇنگە جەتۋىنە اتاقتى دومبىراشىلار دينا نۇرپەيىسوۆا، وقاپ قابيعوجين، ناۋشا جانە ماحامبەت بوكەيحانوۆتار، لۇقپان مۇحيتوۆ، قالي جانتىلەۋوۆ، عىلمان حايروشيەۆ، تولەگەن ارشانوۆ سماعۇل كوشەكبايەۆتاردىڭ سىڭىرگەن ەڭبەكتەرى ۇشان - تەڭىز.
دومبىرا – قاعىپ، شەرتىپ وينايتىن ىشەكتى مۋزىكالىق اسپاپ. قازاقتىڭ ءان - كۇي ورىنداۋشىلىق داستۇرىنە بايلانىستى دومبىرا اسپابىنىڭ بىرنەشە ءتۇرى بار، ولاردىڭ تەك سىرت ءپىشىنى عانا ەمەس، ىشەك جانە پەرنە سانى دا ءار قيلى بولىپ كەلەدى. ءقازىر دومبىرانىڭ ەكى ءتۇرى كەزدەسەدى. نەگىزىنەن 2 ىشەكتى بولىپ كەلەدى. 3 ىشەكتى دومبىرالار دا بار. قازاقستاننىڭ باتىس ءوڭىرى، ارقا مەن سولتۇستىك - شىعىس وڭىرلەرىنىڭ دومبىرالارى ەل اراسىندا كوپ پايدالانىلادى.
قوبىز – ىسقىشپەن وينالاتىن ىشەكتى مۋزىكالىق اسپاپ. موينى يمەك كەلەتىن بۇل اسپاپ سول قول ساۋساقتارى تىرناقتارىنىڭ سىرتىن ىشەككە تيگىزۋ ارقىلى وينالادى. اسپاپتىڭ شاناعى تەرىمەن قاپتالىپ، ىسقىشتارى مەن ىشەكتەرى جىلقىنىڭ قىلىنان جاسالادى. ەرتەدە قوبىزدى باقسىلار قۇدىرەتتى كۇش رەتىندە پايدالانعان. بۇگىندە قوبىز اسپابىندا ويناۋ شەبەرلىگىنىڭ كۇردەلەنۋىنە بايلانىستى ءتورت ىشەكتى قوبىز دا پايدا بولدى. بۇل قوبىزدىڭ ىشەكتەرى سىمنان جاسالادى.
جەتىگەن – كوپ ىشەكتى مۋزىكالىق اسپاپ. كەيبىر عالىمدار «جەتىگەن» ءسوزى جەتى بايلىق، جەتى قازىنا دەگەندى بىلدىرەدى دەسە، كەيبىر اڭىزداردا ول «جەتى حان» دەگەن سوزدەن دەلىنەدى. «جەتىگەن» دەگەن اتاۋ تەگىندە «جەتى» جانە «ءان» سوزدەرىنىڭ بىرىگۋىنەن قۇرالۋى مۇمكىن دەيتىن دە پىكىر بار. اسپاپ تۇتاس اعاشتان ويىلىپ جاسالىپ، شاناعى كون تەرىمەن قاپتالادى. كۇيگە كەلتىرۋ ءۇشىن تيەك ورنىنا اسىق قويىلادى.
شەرتەر – شاناعى تەرىمەن قاپتالعان، قازاق حالقىنىڭ ەڭ كونە مۋزىكالىق اسپاپيارىنىڭ ءبىرى. شەرتىپ ويناۋ تاسىلىنە بايلانىستى شەرتەر دەپ اتالعان. ول ەكى نەمەسە ءۇش ىشەكتى بولىپ كەلەدى.
قۇرىلىسى جونىنەن دومبىرا، قوبىز اسپاپتارىنا دا ۇقساس كەلەدى. شەرتەردە كوبىنەسە شەرتپە كۇيلەر ورىندالادى.
اساتاياق – ەرتەدەن كەلە جاتقان سىلكىمەلى اسپاپ. قازاق حالقىندا ۇلتتىق بيلەردى سۇيەمەلدەۋ ءۇشىن قولدانىلعان. قازاقتا قوڭىراۋ، ساقپان، تۇياقتاس، شارتىلداق سياقتى سىلكىپ وينايتىن اسپاپتار دا بار.
قومۋز – ىشەكتى، شەرتىپ وينايتىن مۋزىكالىق اسپاپ. سىرت ءپىشىنى المۇرت ءتارىزدى. موينى ۇزىن، قۇلاعىنا ءۇش سىم ىشەك تاعىلادى. ويناۋ ءادىسى تۇرلىشە بولادى. سۋىرىپسالما اقىن - جىرشىلار ءوز شىعارمالارىن قومۋزبەن سۇيەمەلدەي وتىرىپ ايتادى.
شاڭقوبىز – بۇل كونە مۋزىكالىق اسپاپ. ونىڭ ورتاسىدا ءسۇيىر تىلشەسى بولادى. شاڭقوبىز وڭدەلگەن اعاش تاسپالاردان جاسالادى. شاڭقوبىزعا ءجىپ بايلانىپ، سول ءجىپتى سەرپىپ تارتۋ ارقىلى تىلشەسى تەربەلىسكە كەلتىرىلەدى دە، دىبىس شىعادى. مۇنداي اسپاپتاردىڭ تەمىر تەكشەلەردەن جاسالعان تۇرلەرى دە بار. بۇل اسپاپتا كوبىندە ايەل ادامدار وينايتىن بولعان. اسپاپتى كۇيگە كەلتىرۋ تىلشەنىڭ ۇزىندىعى مەن قالىڭدىعىنا بايلانىستى.
سىبىزعى – قۋرايدان، اعاشتان، كەيدە جەزدەن جاسالىناتىن كونە ۇرلەمەلى مۋزىكالىق اسپاپ. ول ەرتەرەكتە باقتاشىلاردىڭ ەڭ سۇيىكتى اسپابى بولعان.
سازسىرناي – ۇرلەمەلى اسپاپتار توبىنا جاتادى. ول سازدان جاسالىنىپ، وتقا كۇيدىرىلەدى. بۇل اسپاپتىڭ كولەمى دە، ءتۇرى دە ءار ءتۇرلى بولىپ كەلەدى. اسپاپتىڭ ءىشى قۋىس، قاراما - قارسى جاقتان تەسىلگەن بىرنەشە كىشكەنە ويىعى بار.
مۋزىكا اسپاپتارىندا ورىندالاتىن شىعارمالاردى اسپاپتىق مۋزىكا دەپ اتايدى.
قازاقتىڭ دومبىرا، قوبىز، سىبىزعى، شەرتەر سياقتى ۇلتتىق مۋزىكالىق اسپاپتارىندا ورىندالاتىن اۋەن - ساز كۇي دەپ اتالادى.
بىزگە جەتكەن ەڭ كونە كۇيلەر – كۇي اتاسى قورقىتتىڭ شىعارمالارى.
كۇي – باعدارلى مازمۇنى بار، كوركەمدىگى جوعارى اسپاپتىق جانر. وندا تابيعات قۇبىلىستارى («الاتاۋ»، «سارجايلاۋ»، «كوبىك شاشقان»)، تاريحي وقيعالار («ەل ايىرىلعان»، «جەڭىس»)، حالىق مەرەكەلەرى («تويباستار»، «بالبىراۋىن»)، جان - جانۋارلار («اققۋ»، «قوڭىر قاز»، «كوكالا ات»)، اڭىز - ەرتەگىلەر («مۇڭلىق - زارلىق»، «قوس ءمۇيىزدى ەسكەندىر»)، جەكە ادامدار («بايجۇما»، «ابىل»)، ادام سەزىمدەرى («قۋانىش»، «ساعىنىش»)، ت. ب. ءتۇرلى وقيعالار مەن قۇبىلىستار سۋرەتتەلەدى.
كۇيلەر تاقىرىبى مەن مازمۇنىنا قاراي اڭىز - كۇيلەر، تارتىس كۇيلەر، تاريحي كۇيلەر، ارناۋ كۇيلەر، ليريكالىق كۇيلەر، پسيحولوگيالىق كۇيلەر بولىپ جىكتەلەدى.
قازاقتىڭ اسپاپتىق مۋزىكاسى حVءىىى عاسىردىڭ سوڭىندا جوعارى دەڭگەيگە كوتەرىلدى. بۇل كەزدە بايجۇما، بالامايسان، ەسجان، بايجىگىت، ۇزاق، بوعدا، ماحامبەت سياقتى كۇيشىلەردىڭ اتاعى حالىققا كەڭىنەن ءمالىم بولدى. ءحىح عاسىردا ەجەلگى كۇيشىلىك ونەردىڭ ودان ءارى ورىستەپ دامۋىنا قۇرمانعازى، داۋلەتكەرەي، تاتتىمبەت، توقا، ابىل، ەسىر، ىقىلاس، بايسەركە، قازانعاپ، سەيتەك، دينا، سۇگىر سياقتى كۇيشىلىك ونەردەگى ءىرى تۇلعالار ەلەۋلى ۇلەس قوستى.
دومبىرا كۇيلەرى ورىندالۋ ماندەرى مەن قۇرىلىمدىلىق ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي توكپە جانە شەرتپە دەپ اتالاتىن ەكى ۇلكەن تۇرگە بولىنەدى. توكپە كۇيلەر تۇراقتى ەكپىن مەن ولشەمدە، وڭ قولدىڭ تۇتاس سىلتەنۋىمەن ورىندالادى. ال شەرتپە كۇيلەر كوبىنەسە جالعىز داۋىستى بولىپ، وڭ قول ساۋساقتارىنىڭ ۇشىمەن ورىندالادى.
قازاقتىڭ ەڭ كونە كۇيلەرىنىڭ كوپشىلىگى – قوبىز كۇيلەرى. ەجەلگى تۇركى تەكتەس حالىقتاردا قوبىز كۇيلەرى جىراۋلار ونەرىنەن باستاۋ الادى. جىراۋلار جىردى قوبىزبەن سۇيەمەلدەپ وتىرعان. قوبىز كۇيلەرىندە بۇرىنعى باقسى سارىندارى دا كوپ كەزدەسەدى. بۇل ونەردى دامىتۋعا كەتبۇعا، كەربالا، ايراۋىق، كوككەسەنە، ىقىلاس جانە جاپپاس قالامبايەۆ، داۋلەت مىقتىبايەۆ سىندى ۇلى كۇيشىلەر زور ۇلەس قوسقان.
قازاقتىڭ ەجەلگى اسپاپتىق مۋزىكاسى اسا باي كوركەمدىك تەرەڭدىگىمەن ەرەكشەلىگىمەن، رۋحاني مادەنيەتتىڭ قۇندى قازىناسى رەتىندە ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسا بەرمەك.
قازاقتىڭ حالىق اسپاپتىق مۋزىكاسىنىڭ بۇگىنگى كۇنگە جەتۋىنە اتاقتى دومبىراشىلار دينا نۇرپەيىسوۆا، وقاپ قابيعوجين، ناۋشا جانە ماحامبەت بوكەيحانوۆتار، لۇقپان مۇحيتوۆ، قالي جانتىلەۋوۆ، عىلمان حايروشيەۆ، تولەگەن ارشانوۆ سماعۇل كوشەكبايەۆتاردىڭ سىڭىرگەن ەڭبەكتەرى ۇشان - تەڭىز.
دومبىرا – قاعىپ، شەرتىپ وينايتىن ىشەكتى مۋزىكالىق اسپاپ. قازاقتىڭ ءان - كۇي ورىنداۋشىلىق داستۇرىنە بايلانىستى دومبىرا اسپابىنىڭ بىرنەشە ءتۇرى بار، ولاردىڭ تەك سىرت ءپىشىنى عانا ەمەس، ىشەك جانە پەرنە سانى دا ءار قيلى بولىپ كەلەدى. ءقازىر دومبىرانىڭ ەكى ءتۇرى كەزدەسەدى. نەگىزىنەن 2 ىشەكتى بولىپ كەلەدى. 3 ىشەكتى دومبىرالار دا بار. قازاقستاننىڭ باتىس ءوڭىرى، ارقا مەن سولتۇستىك - شىعىس وڭىرلەرىنىڭ دومبىرالارى ەل اراسىندا كوپ پايدالانىلادى.
قوبىز – ىسقىشپەن وينالاتىن ىشەكتى مۋزىكالىق اسپاپ. موينى يمەك كەلەتىن بۇل اسپاپ سول قول ساۋساقتارى تىرناقتارىنىڭ سىرتىن ىشەككە تيگىزۋ ارقىلى وينالادى. اسپاپتىڭ شاناعى تەرىمەن قاپتالىپ، ىسقىشتارى مەن ىشەكتەرى جىلقىنىڭ قىلىنان جاسالادى. ەرتەدە قوبىزدى باقسىلار قۇدىرەتتى كۇش رەتىندە پايدالانعان. بۇگىندە قوبىز اسپابىندا ويناۋ شەبەرلىگىنىڭ كۇردەلەنۋىنە بايلانىستى ءتورت ىشەكتى قوبىز دا پايدا بولدى. بۇل قوبىزدىڭ ىشەكتەرى سىمنان جاسالادى.
جەتىگەن – كوپ ىشەكتى مۋزىكالىق اسپاپ. كەيبىر عالىمدار «جەتىگەن» ءسوزى جەتى بايلىق، جەتى قازىنا دەگەندى بىلدىرەدى دەسە، كەيبىر اڭىزداردا ول «جەتى حان» دەگەن سوزدەن دەلىنەدى. «جەتىگەن» دەگەن اتاۋ تەگىندە «جەتى» جانە «ءان» سوزدەرىنىڭ بىرىگۋىنەن قۇرالۋى مۇمكىن دەيتىن دە پىكىر بار. اسپاپ تۇتاس اعاشتان ويىلىپ جاسالىپ، شاناعى كون تەرىمەن قاپتالادى. كۇيگە كەلتىرۋ ءۇشىن تيەك ورنىنا اسىق قويىلادى.
شەرتەر – شاناعى تەرىمەن قاپتالعان، قازاق حالقىنىڭ ەڭ كونە مۋزىكالىق اسپاپيارىنىڭ ءبىرى. شەرتىپ ويناۋ تاسىلىنە بايلانىستى شەرتەر دەپ اتالعان. ول ەكى نەمەسە ءۇش ىشەكتى بولىپ كەلەدى.
قۇرىلىسى جونىنەن دومبىرا، قوبىز اسپاپتارىنا دا ۇقساس كەلەدى. شەرتەردە كوبىنەسە شەرتپە كۇيلەر ورىندالادى.
اساتاياق – ەرتەدەن كەلە جاتقان سىلكىمەلى اسپاپ. قازاق حالقىندا ۇلتتىق بيلەردى سۇيەمەلدەۋ ءۇشىن قولدانىلعان. قازاقتا قوڭىراۋ، ساقپان، تۇياقتاس، شارتىلداق سياقتى سىلكىپ وينايتىن اسپاپتار دا بار.
قومۋز – ىشەكتى، شەرتىپ وينايتىن مۋزىكالىق اسپاپ. سىرت ءپىشىنى المۇرت ءتارىزدى. موينى ۇزىن، قۇلاعىنا ءۇش سىم ىشەك تاعىلادى. ويناۋ ءادىسى تۇرلىشە بولادى. سۋىرىپسالما اقىن - جىرشىلار ءوز شىعارمالارىن قومۋزبەن سۇيەمەلدەي وتىرىپ ايتادى.
شاڭقوبىز – بۇل كونە مۋزىكالىق اسپاپ. ونىڭ ورتاسىدا ءسۇيىر تىلشەسى بولادى. شاڭقوبىز وڭدەلگەن اعاش تاسپالاردان جاسالادى. شاڭقوبىزعا ءجىپ بايلانىپ، سول ءجىپتى سەرپىپ تارتۋ ارقىلى تىلشەسى تەربەلىسكە كەلتىرىلەدى دە، دىبىس شىعادى. مۇنداي اسپاپتاردىڭ تەمىر تەكشەلەردەن جاسالعان تۇرلەرى دە بار. بۇل اسپاپتا كوبىندە ايەل ادامدار وينايتىن بولعان. اسپاپتى كۇيگە كەلتىرۋ تىلشەنىڭ ۇزىندىعى مەن قالىڭدىعىنا بايلانىستى.
سىبىزعى – قۋرايدان، اعاشتان، كەيدە جەزدەن جاسالىناتىن كونە ۇرلەمەلى مۋزىكالىق اسپاپ. ول ەرتەرەكتە باقتاشىلاردىڭ ەڭ سۇيىكتى اسپابى بولعان.
سازسىرناي – ۇرلەمەلى اسپاپتار توبىنا جاتادى. ول سازدان جاسالىنىپ، وتقا كۇيدىرىلەدى. بۇل اسپاپتىڭ كولەمى دە، ءتۇرى دە ءار ءتۇرلى بولىپ كەلەدى. اسپاپتىڭ ءىشى قۋىس، قاراما - قارسى جاقتان تەسىلگەن بىرنەشە كىشكەنە ويىعى بار.
You Might Also Like
-
جاڭا تۇسىنىك قالىپتاستىرۋ ساباعى
