كۇي شەجىرە، كۇي داستان
قىزىلوردا وبلىسى، قازالى اۋدانى،
ايتەكە بي كەنتى، بالالار اۋەز مەكتەبىنىڭ
دومبىرا سىنىبىنىڭ ءمۇعالىمى
بايداۋلەتوۆا مەيرامكۇل
ارمىسىزدار قادىرمەندى ۇستازدار مەن وقۋشىلار!
بۇگىنگى وتكىزگەلى جاتقان «كۇي شەجىرە، كۇي داستان» اتتى تانىمدىق لەكسيا كونسەرتىنە قوش كەلدىڭىزدەر!
دومبىرا، مۇنشا شەشەن بولدىڭ نەگە؛
كۇي تولعان كوكىرەگىڭ شەجىرە مە؟
سىر تولعاپ عاسىرلاردان جونەلەسىڭ،
ساۋساعىم ءتيىپ كەتسە ىشەگىڭە
تۇركى تەكتەس بايىرعى كوشپەندىلەر جاساعان وزگەشە ءبىتىمدى وركەنيەتتىڭ تىكەلەي مۇراگەرى، وتكەن عاسىردىڭ باسىنا دەيىن، نەگىزىنەن، كوشپەندىلىك ءومىر سالتىن ۇستانعان، كەيىن تىرشىلىك ىڭعايى وزگەرسە دە، رۋحاني قالىبىن ساقتاپ قالعان قازاق حالقىنىڭ ەڭ سۇلۋ، سىرلى مۇراسى – ءداستۇرلى مۋزىكاسى. سان سالالى، كوپ جانرلى ءداستۇرلى قازاق مۋزىكاسىنىڭ كەڭ تارالعان جانە اسا بيىك پروفەسسيونالدىق ورەگە جەتكەن تارماعى – دومبىرادا ورىندالاتىن كۇيلەر.
كۇيدىڭ قاي زاماننان بەرى تارتىلىپ كەلە جاتقاندىعىنىڭ ناقتى دەرەگى جوق. ءبىرقاتار زەرتتەۋشىلەر كۇي باعزىنىڭ باعزىسىندا، ازەلگى عۇن، تۇركى داۋىرىندە پايدا بولعان دەپ پايىمدايدى. «كۇي» ءسوزى تۇركى حالىقتارىنىڭ ءبىرازىندا ەتنومۋزىكالىق تەرمين رەتىندە پايدالانىلادى. تۇپكى توركىن ماعىناسى «حال، جاعداي، كوڭىل اۋانى» سياقتى پسيحو - ەموسيالىق ۇعىمدى بىلدىرەدى. كۇي – قۇرىلىمى جاعىنان شاعىن بولعانىمەن، مازمۇنى تەرەڭ، ويلى، سىرلى، اۋەندىك ءبىتىمى كۇردەلى، مۋزىكالىق فورماسى كەمەل، جانرلىق، زاڭدىلىق بەلگىلەرى ابدەن تاپتىشتەلگەن اسپاپتىق پەسا.
ساحارا ايماقتارىنىڭ تاريحي، مادەني جانە جاعرافيالىق ەرەكشەلىگىنە، اسپاپتا ورىندالۋ تەحنيكاسىنا بايلانىستى، قازاقتىڭ دومبىراشىلىق، كۇيشىلىك ونەرىندە جەتى ءتۇرلى ورىنداۋشىلىق ءداستۇر قالىپتاستى.
بۇل ءداستۇرلى مەكتەپتەر شىعىس، ارقا، قاراتاۋ، جەتىسۋ، سىر بويى، ماڭعىستاۋ، باتىس ءوڭىرى كۇيشىلىك مەكتەپتەرى دەپ اتالادى.
ءبىز ءداستۇرلى كۇيشىلىك مەكتەپتەردىڭ رەتىن شىعىس ءوڭىرى كۇيشىلىك داستۇرىنەن باستاۋدى ءجون كورىپ وتىرمىز.
1. شىعىس ءوڭىرىنىڭ كۇيشىلىك ءداستۇرى ايماقتىق جاعىنان كەڭ اۋقىمدى قامتيدى. ويتكەنى شىعىس قازاقستان (سەمەي، شىڭعىستاۋ، شۇبارتاۋ، اياگوز، تارباعاتاي)، جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ شىڭجاڭ ولكەسى، سونىمەن قاتار، موڭعوليانىڭ بايان - ولگيي ايماعى قازاقتارىنىڭ كۇي مۇرالارى وسى داستۇرگە جاتادى. بۇل وڭىردەگى، نەگىزىنەن، ارحايكالىق ۇلگىدەگى اڭىز - كۇيلەردەن تۇراتىن كۇيشىلىك، دومبىراشىلىق ونەردىڭ تامىرى تەرەڭنەن باستاۋ الادى. اسىرەسە، تەرىس بۇراۋدا (كۆينتا) تارتىلاتىن «شىڭىراۋ»، «تاۋقۇدىرەت»، «اقساق مارال»، «اقساق قىز»، «اقساق ايۋ»، «بۇلعىن - سۋسار»، «بالجىڭگەر»، «سۇرمەرگەن» سياقتى كۇيلەر – اڭىز - اڭگىمەلەرىمەن استاسىپ جاتقان كونە جادىگەرلەر. شىعىس قازاقستان دومبىرا كۇيلەرىنىڭ «سارى وزەن»، «بەلاسار»، «قورامجان»، «اششى كۇي» سىندى تاعى ءبىر بولىگى – قازاق پەن قالماق شاپقىنشىلىعى داۋىرىنەن كورىنىس بەرەتىن تاريحي شىعارمالار. ال «سالكۇرەڭ»، «تەلقوڭىر»، ت. ب. حالىق كۇيلەرى – وتە ەرتە زامانداردان جەتكەن تۋىندىلار.
شىعىس كۇيشىلىك داستۇرىندەگى ەڭ ءىرى تۇلعا – قازاق كۇي ونەرىنىڭ، ونىڭ ىشىندە شەرتپە كۇي سالاسىنىڭ دامىپ، كوركەيۋىنە كوپ ۇلەس قوسقان بايجىگىت كۇيشى. بايجىگىت كۇيلەرىنىڭ تاقىرىبى ءار الۋان. ونىڭ «كوكبالاق»، «قايىڭ ساۋعان»، «شاڭدى جورىق» سياقتى كۇيلەرىنەن جاۋگەرشىلىك زاماننىڭ ەلەسى كورىنىس بەرسە، «ەركە اتان» كۇيى مۇڭدى تاريحىمەن ەستە قالادى. بايجىگىت كۇيلەرىن جازدىرىپ، ناسيحاتتاپ جۇرگەن بۇگىنگى ورىنداۋشىسى – دومبىراشى تالاسبەك اسەمقۇلوۆ.
ەندى ورتاعا بايجىگىتتىڭ «كوكسەركە» كۇيىمەن 2 كلاسس وقۋشىسى وتەگەن ايگەرىمدى شاقىرامىز.
2. جەتىسۋ كۇيشىلىك ءداستۇرى
بۇل ءوڭىردىڭ دە اسپاپتىق مۋزىكاسى قانشالىقتى قىزىقتى، ءارى ستيلگە باي بولعانمەن، وسى كۇنگە دەيىن تۇبەگەيلى زەرتتەۋ نىساناسىنان تىس قالىپ كەلەدى. ەلىمىزدىڭ جەتىسۋ ولكەسىندە ەرتەدەگى اڭىز كۇيلەرمەن قاتار اۆتورلارى ۇمىت بولىپ، ەل اراسىندا ساقتالىپ قالعان حالىق كۇيلەرى مولىنان كەزدەسەدى. مىسالى: «اققۋ»، «اققۋدىڭ زارى»، «جەتى اتان – ەركە اتان»، «مۇڭلىق – زارلىق»، «جەتىم قىز»، «جەتىم بالا»، «جيرەنشە شەشەن»، «تەپەڭكوك»، «شۇبار كيىك»، «اقساق قىز» سياقتى كونە كۇيلەر ەرتە داۋىرلەردەن سىر شەرتەدى. تامىرىن تەرەڭنەن تارتاتىن جەتىسۋ كۇيشىلىك ونەرىندە، بەرتىن كەلە، ۇلكەن ەكى مەكتەپتىڭ قالىپتاسقاندىعىن بايقايمىز. بۇل مەكتەپتەر داۋلەسكەر كۇيشى - كومپوزيتورلار – بايسەركە قۇلىش ۇلى جانە قوجەكە نازار ۇلى ەسىمدەرىمەن تىعىز بايلانىستى.
بايسەركە كۇيشىنىڭ كوپ مۇراسىنان، وكىنىشكە قاراي، كەزىندە جيناقتالىپ، جازىلىپ الىنباعاندىقتان، كوز جازىپ قالىپ وتىرمىز. وسى ءبىر ۇلان - عايىر كۇيشىلىك مەكتەپتىڭ جۇقاناسىنداي بولىپ جيناققا بايسەركەنىڭ «ۇران كۇي»، «تولقىتاتىن كۇي» دەپ اتالاتىن تۋىندىلارى عانا ەندى.
بايسەركەنىڭ كۇيى «ۇران كۇي» ورىندايتىن: بايداۋلەتوۆا مەيرامكۇل
3. سىر ءوڭىرىنىڭ كۇيشىلىك ءداستۇرى
قازاقتىڭ كۇيشىلىك ونەرىنىڭ ايرىقشا سالالارىنىڭ ءبىرى – سىر بويىندا قالىپتاسقان. سارىنى بولەك، تارتىسى ەرەكشە، سىر بويىنىڭ كۇيلەرىندە ۇلتتىق ساز ونەرىنىڭ ءىنجۋ - مارجانى تۇزىلگەن. باستاۋى ارىدەن كەلە جاتقان بۇل كۇيشىلىك ءداستۇردىڭ بۇگىنگى ۇرپاققا جەتكەن ۇلگىلەرىندە مازمۇندىق تەرەڭدىك، ورىنداۋشىلىق شەبەرلىك، رۋحاني دارالىق، كوركەمدىك قۇندىلىقتار ايقىن بايقالادى. بۇل كۇيشىلىك ءداستۇر كورنەكتى كۇيشىلەر ۇسەنتورە، شال مىرزا، جالدىباي ەلەۋكە ۇلى جانە قازانعاپتار ونەرىمەن دامۋ كەزەڭىن وتكىزىپ، الشەكەي، قۇراقتىڭ دوسجانى، جاڭابەرگەن، تەڭىزباي، نارتاي، كونەك تاعى باسقا ونەر ساڭلاقتارى ارقىلى قازىرگى ۇرپاققا جەتىپ وتىر. بۇلاردىڭ ىشىندە ءوز الدىنا جەكە كۇي ورىنداۋشىلىق مەكتەبىن قالىپتاستىرعان قازانعاپتىڭ كۇيشىلىك ءتالىمى دە سىر بويىنىڭ ۇردىستەرىنەن باستاۋ العانى انىق. سىر وڭىرىندە ءومىر سۇرگەن كۇيشى - كومپوزيتورلاردىڭ ىشىندە ءۇش داۋلەسكەر كۇيشىنىڭ ەسىمىن اتاۋعا بولادى. ولار: مىرزا توقتابولات ۇلى، الشەكەي بەكپەنبەت ۇلى، دوسجان قۇراق ۇلى. سىر بويى كۇيشىلىك داستۇرىندەگى كورنەكتى تۇلعالاردىڭ ءبىرى مىرزا توقتابولات ۇلىنىڭ عۇمىر كەشكەن، مۋزىكالىق مۇراسىنىڭ مولىنان ساقتالعان جەرى – قىزىلوردا وبلىسىنىڭ قازالى ءوڭىرى. بۇگىنگى كۇنى مىرزا كۇيشىنىڭ «اسانقايعى»، «بۇعىنىڭ كۇيى»، «باۋلى ەشكى»، «الپىس ەكى اقجەلەڭنىڭ باۋىر شەشپەسى»، «تاشاۋىز» سياقتى ءبىتىمى، قۇرىلىمى بولەك، كومپوزيسيالىق جاعىنان وقشاۋ تۇرعان جيىرمادان استام كۇيلەرى بەلگىلى بولىپ وتىر. مىرزا كۇيلەرىنىڭ باستى ەرەكشەلىگى، كوبىنەسە، ترانسپوزيسيالىق فورمادا قۇرىلعان. كۇيدىڭ ءوزى شاعىن 3 ءبولىمدى شىعارما ىسپەتتەس. بۇنى «جەمنىڭ اعىس كۇيى»، «تاشاۋىز»، «بۇعىنىڭ كۇيى»، ت. ب. كۇيلەردەن بايقاۋعا بولادى. وسىنداي قۇرىلىمداعى كۇيلەر، كوبىنە، ساعاسىز بولىپ كەلەدى. ياعني، باتىس كۇيلەرىندەگىدەي كىشى، ۇلكەن ساعالاردا ۇستىڭگى ىشەكتەگى ستەرەوتيپ تارتىلمايدى. وسى ءادىس سىر بويى كۇيلەرىنىڭ كوبىنە ءتان.
مىرزا كۇيلەرىن، سونىمەن قاتار، سىر بويىندا ساقتالعان حالىق كۇيلەرىن، قۇرماناي تورەمۇرات، جالدىباي كۇيشىلەر مۇراسىن شاشاۋ شىعارماي، ەرەكشە ناقىشپەن ورىنداپ، ناسيحاتتاۋشى – قازالىلىق ءدۇلدۇل دومبىراشى ءنابي جالىمبەتوۆ.
قازانعاپتىڭ كۇيى «تورى جورعا اتتىڭ بوگەلەك قاعۋى» ورىندايتىن: 4 - كلاسس وقۋشىسى ماتايبەكوۆ سامات.
4. ارقا كۇيشىلىك ءداستۇرى
قازاقستاننىڭ شىعىس، سولتۇستىك، ورتالىق ايماقتارىن الىپ جاتقان بايتاق ءوڭىردىڭ اتىمەن اتالاتىن ارقا كۇيشىلىك مەكتەبىنىڭ ەڭ كورنەكتى تۇلعاسى – تاتتىمبەت قازانعاپ ۇلى. شەرتپە كۇي سالاسىندا ەكى ىشەكتى الما - كەزەك دارالاپ قاعۋ، ءبىر ىشەكتى بويلاي شەرتۋ ادىستەرىن كوبىرەك قولدانىپ، بۇل تاراپتا جاڭاشىل باعىت، وقشاۋ مەكتەپ قالىپتاستىرعان تاتتىمبەت كۇيلەرىن تەرەڭ ويعا، فيلوسوفيالىق تولعامعا تولى شەرتپە كۇيلەردىڭ ۇزدىك ۇلگىسى دەۋگە بولادى. نەبارى 45 جاس قانا عۇمىرىندا وشپەستەي مۇرا قالدىرعان، قازاقتىڭ كۇي ونەرىن جاڭا ساز، سونى ورنەكتەرمەن بايىتىپ، ءتۇرلى تاقىرىپتى قامتيتىن 40 - تان اسا كۇي شىعارعان تاتتىمبەتتىڭ فيلوسوفيالىق وي - تولعامدارعا قۇرىلعان «قوسباسار» (9 نۇسقاسى)، «سارىجايلاۋ»، «كوكەيكەستى»، «بەس تورە» (ءى، ءىى ءتۇرى)، ماحاببات سىرىن شەرتكەن «سىلقىلداق»، «كوش جاناعان»، «بالبىراۋىن»، تاريحي وقيعالارعا ارنالعان «ايدوس»، «الشاعىر»، «ازامات قوجا»، «بوزايعىر»، ت. ب. كۇيلەرىن ۇيرەنىپ، كەيىنگىگە جالعاستىرعان – ءوز ءىنىسى جاقسىمبەت، بالالارى مۇساتاي، يساتاي بولعان.
تاتتىمبەت كۇيلەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگى بەلگىلى كۇيشى، دومبىراشى ابىكەن حاسەنوۆ ارقىلى جەتتى. ۇلى كۇيشى مۇراسىن اققىز احمەتوۆا، اپيكە ابەنوۆا، جاقسىلىق وماشيەۆ، ءۋالي بەكەنوۆ، ماعاۋيا حامزين سياقتى ساڭلاق ونەرپازدار دا كەڭىنەن ناسيحاتتادى.
ۇلتتىق مۋزىكا ونەرىندەگى تاتتىمبەت باستاعان جاڭا ءداستۇردى وعان ىلەسە شىققان توقا، ءابدي، سەمبەك، قىزداربەك سىندى كۇيشىلەردىڭ وزىنشە جالعاستىرۋى دا – زاڭدى قۇبىلىس.
ساحناعا تاتتىمبەتتىڭ كۇيى «قوسباسار IV» نۇسقاسىن ورىنداۋعا وبلىستىق، رەسپۋبليكالىق بايقاۋلاردىڭ جۇلدەگەرى كەجدەنبەك پەريزاتتى شاقىرامىز.
5. قاراتاۋ كۇيشىلىك ءداستۇرى
قاراتاۋ كۇيشىلىك مەكتەبىندەگى نەگىزگى تۇلعا – سۇگىر ءالي ۇلى. شەرتپە كۇي شەبەرى، قازاقتىڭ اسپاپتىق ونەرىندە وشپەس ءىز قالدىرعان سۇگىر وزىنە دەيىنگى تاتتىمبەت توقا، كۇيلەرىن جەتە مەڭگەرە وتىرىپ، ءتۇر، مازمۇن، كوركەمدىك جاعىنان بايىتىپ، دامىتا ءتۇستى. ايگىلى قوبىزشى ىقىلاس دۇكەنۇلىن وزىنە ۇستاز تۇتقان سۇگىردىڭ قوبىز سازىن دومبىرا كۇيىمەن قابىستىرا ءبىلۋى ۇلكەن جاڭاشىلدىق بولدى، قوبىزداعى مۇڭدى اۋەننىڭ سۇگىر كۇيلەرىندە دومبىرامەن استاسۋى كۇيشىلىك داستۇرگە وزگەشە رەڭ بەردى. ول ءومىر سۇرگەن ءوڭىر – قارت قاراتاۋ، كونە وتىرار، قاسيەتتى تۇركىستان ايماعى – توعىز جولدىڭ تورابى، ءتۇرلى مادەنيەتتىڭ توعىسقان جەرى. سوندىقتان قازاق مۋزىكاسىنداعى وزىق جەتىستىكتەردى بويىنا جيناعان سۇگىر شىعارمالارىندا ارقا، جەتىسۋ، التاي - تارباعاتاي، باتىس اۋەن - سازدارىنىڭ كەزدەسۋى كەزدەيسوق قۇبىلىس ەمەس. ونىڭ كۇيلەرى مازمۇنى جاعىنان دا، كوركەمدىك ءبىتىمى جاعىنان دا ەرەكشە. «شالقىما»، «ىلمە»، «بەس جورعا» (5 تاراۋدان تۇرادى)، «قاراتاۋ شەرتپەسى»، «جولاۋشىنىڭ جولدى قوڭىرى» (2 تاراۋ)، ت. ب. تۋىندىلارىنىڭ قاي - قايسىسىن الساق تا، كەمەلىنە كەلگەن كوركەمدىك، مۇلتىكسىز جاڭاشىلدىعىمەن، سونى سيپاتىمەن وقشاۋ تۇرادى.
سۇگىردىڭ كۇيى «قاراتاۋ شەرتپەسى» ورىندايتىن: وبلىستىق بايقاۋلاردىڭ ديپلومانتى تەمىر جانسايا.
6. باتىس قازاقستان كۇيشىلىك ءداستۇرى
قازاقتىڭ كۇيشىلىك ونەرى وركەن جايىپ، ەرەكشە دامىعان ولكەلەردىڭ ءبىرى – باتىس قازاقستان ايماعى. باتىس كۇيشىلىك ءداستۇرىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرى ماحامبەت، بوعدا، قۇرمانعازى، داۋلەتكەرەي، دينا، مامەن، تۇركەش تۋىندىلارىن قازاق ونەرىنىڭ عانا ەمەس، بۇكىل تۇركى الەمى مۋزىكاسىنىڭ جەتىستىگى دەپ ايتۋعا بولادى. باتىس كۇيشىلىك مەكتەبىنىڭ قاينار كوزىندە كۇيشى، ءارى جىراۋ، باتىر بابامىز ماحامبەت تۇر
«جۇمىر، قىلىش» ماحامبەت. ورىندايتىن: وبلىستىق، رەسپۋبليكالىق بايقاۋلاردىڭ جۇلدەگەرى شومەكەي رۇستەم
حVءىىى - ءحىح عاسىرلاردا بوكەي ورداسىندا اسا كۇشتى دومبىراشىلىق مەكتەپ قالىپتاستى. ەكى ۇلكەن باعىتتا دامىعان بوكەي كۇيشىلىك ءداستۇرى قۇرمانعازى، داۋلەتكەرەي ەسىمدەرىمەن تىعىز بايلانىستى. باتىس قازاقستان كۇيشىلىك ءداستۇرىنىڭ ەڭ كورنەكتى تۇلعاسى، كۇي اتاسى اتانعان قۇرمانعازى ساعىرباي ۇلى – الەمدىك ورەدەگى الىپ كومپوزيتور. قۇرمانعازىنىڭ اسا كۇردەلى شىعارماشىلىعى دىبىستىق بوياۋلارىنىڭ قانىقتىعىمەن، الاپات تەگەۋرىن، ىرعاقتىق يىرىمدەرىنىڭ الۋاندىعىمەن ەرەكشەلەنەدى.
قۇرمانعازىنىڭ كۇيشىلىك تۇلعاسىن، جان دۇنيەسىن تولىق تانىتاتىن، قۋاتتى وتتاي بۇرقىراعان «سارىارقا»، «تورەمۇرات»، «كىشكەنتاي»، «سەرپەر»، «تەرىسقاقپاي»، «بالبىراۋىن» سياقتى كۇيلەرىنىڭ ءارقايسىسى – قايتالانباس، كەسەك تۋىندىلار. قۇرمانعازىنىڭ كۇيشىلىك دارىنى سان قىرلى. ونىڭ «اداي»، «تورەمۇرات»، «تەرىسقاقپاي»، «سەرپەر» سياقتى كۇيلەرىنەن اسقاق باتىرلىق رۋح سەزىلسە، «قايران شەشەم»، «امان بول، شەشەم، امان بول»، «ايدا، بۇلبۇل ايجان - اي»، «بالقايماق» سىندى تۋىندىلارى وي - تولعام، سىرلى سەزىم تولعانىستارىنا قۇرىلعان.
ساحناعا رەسپۋبليكالىق، حالىقارالىق بايقاۋلاردىڭ جۇلدەگەرى تولەش ارماندى شاقىرامىز. قۇرمانعازىنىڭ كۇيى «تەرىسقاقپاي».
قۇرمانعازى قالىپتاستىرعان كۇيشىلىك مەكتەپتىڭ اسا دارىندى وكىلى دينا نۇرپەيىسوۆا – ءحىح عاسىر مەن حح عاسىر ءداستۇرىن بىرىكتىرگەن، سونداي - اق، قۇرمانعازى مەكتەبىنىڭ جىگەرلى ەكپىنىن، داۋلەتكەرەي ءداستۇرىنىڭ ءفالسافاسىن، اقسۇيەكتىك نازىكتىگىن تەرەڭ مەڭگەرگەن كۇيشى. ونىڭ شىعارماشىلىعىندا قۇرمانعازى داستۇرىندە باستالعان جانرلىق جانە تاقىرىپتىق جاڭاشىلدىقتار جالعاسىن تاپتى.
دينانىڭ كۇيى «بۇلبۇل» ورىندايتىن: رەسپۋبليكالىق بايقاۋلاردىڭ جەڭىمپازى كەجدەنبەك پەريزات.
باتىس كۇيشىلىك داستۇرىندەگى تاعى دا ءبىر ايتۋلى تۇلعا داۋلەتكەرەي شىعاي ۇلى – قازاق حالقىنىڭ كۇيشىلىك ونەرىندەگى ايرىقشا تۇلعالاردىڭ ءبىرى. قازاق كۇيلەرىنىڭ ءبىر پاراسىنىڭ تارتىلۋ مانەرىنە جانە اۋەندىك قۇرىلىمىنا بايلانىستى ەل اراسىندا «تورە كۇيلەرى»، «تورە تارتىس»، «تورە قاعىس» دەگەن ۇعىم قالىپتاسقان. وقشاۋ ءداستۇر – تورە تارتىسقا جاتاتىن كۇيلەر ليريكالىق اۋەزدىلىگىمەن ەرەكشەلەنەدى، پسيحولوگيالىق تەرەڭ سەزىمگە قۇرىلىپ، ادامنىڭ جان دۇنيەسىنە تەرەڭ بويلايدى. بۇل قاعىستىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى، اۋقىمى، شەڭبەرى قىسقا الىنعاندىقتان، بيازى، جۇمساق بولىپ كەلەدى. باتىس وڭىرىندە «قارا قاعىس» نەمەسە «تەنتەك قاعىس» دەپ اتالعان قۇرمانعازى داستۇرىنە مۇلدە ۇقسامايتىن وزگەشە، وقشاۋ مەكتەپ، دارا ءداستۇر قالىپتاستىرىپ، اۋەندىك تۇرعىدا سازدى، سۇلۋ كۇيلەر قالدىرعان داۋلەتكەرەيدى ا. جۇبانوۆ: «تورە كۇيلەرىنىڭ اتاسى»، – دەيدى.
داۋلەتكەرەيدىڭ «قىز اقجەلەڭ»، «قۇداشا»، «ىسقىرما» «كەرىلمە»، «اقبالا قىز»، «بۇلبۇل»، «كوركەم حانىم» كۇيلەرى ليريكالىق اۋەنى باسىم، سىرلى سەزىمگە تولى بولىپ كەلسە، «توپان»، «سالىق ولگەن»، «وحوتا»، «شولتاق»، «جىگەر» قاتارلى تۋىندىلارى تەرەڭ ويعا، فيلوسوفيالىق تولعانىسقا قۇرىلعان.
داۋلەتكەرەيدىڭ كۇيى «كوركەم حانىم» ورىندايتىن: 5 - كلاسس وقۋشىسى ءومىزاق جانبولات.
7. ماڭعىستاۋ كۇيشىلىك مەكتەبى.
ماڭعىستاۋ وڭىرىندە كۇيشىلىك ونەر ەرەكشە دامىپ، وزىندىك ورنەگىمەن ەرەكشەلەنەدى. ۇرپاقتان - ۇرپاققا بەرىلىپ كەلە جاتقان كۇي ونەرى ابىل، ەسباي، ەسىر، قۇلشار، وسكەنباي، قارتباي، بايشاعىر، شامعۇل، مۇرات سياقتى ءبىرتۋار ەسىمدەر ارقىلى ءوز جالعاسىن تاۋىپ، رۋحاني قازىنا رەتىندە ساقتالىپ كەلەدى. بۇل ءوڭىردىڭ كۇيلەرى جالپى توكپە داستۇرىنە جاتقانىمەن، وزىندىك ناقىشتى، ەرەكشە سازدى، قايتالانباس ورىنداۋ مانەرىمەن ءوز الدىنا جەكە تۇرعان، كۇيشىلىك ونەردىڭ وزگەشە ارنالارىنىڭ ءبىرى. ەل اراسىندا ماڭعىستاۋ كۇيلەرىن «اداي» كۇيلەرى دەپ تە اتايدى.
ماڭعىستاۋعا اتى شىققان كۇيشى - سازگەرلەردىڭ ءبىرى – قۇلشار. قۇلشار ءوز جانىنان 20 - دان استام كۇي شىعارعان. قۇلشاردىڭ تىڭداۋشىلارعا اسا سۇيىكتى، ەلگە كەڭ تاراعان كۇيلەرى، ونىڭ كەمپىر جانە قىزبەن كۇي تارتىسىندا تۋعان «قىز قاماعان»، «كەربەز كەرىك»، «ات جورتاق»، «سىق - ساق»، «كەبىس قالعان»كۇيلەرى.
قۇلشاردىڭ كۇيى «كەربەز كەرىك» ورىندايتىن: وبلىستىق، رەسپۋبليكالىق بايقاۋلاردىڭ جەڭىمپازى كەجدەنبەك پەريزات
ايتەكە بي كەنتى، بالالار اۋەز مەكتەبىنىڭ
دومبىرا سىنىبىنىڭ ءمۇعالىمى
بايداۋلەتوۆا مەيرامكۇل
ارمىسىزدار قادىرمەندى ۇستازدار مەن وقۋشىلار!
بۇگىنگى وتكىزگەلى جاتقان «كۇي شەجىرە، كۇي داستان» اتتى تانىمدىق لەكسيا كونسەرتىنە قوش كەلدىڭىزدەر!
دومبىرا، مۇنشا شەشەن بولدىڭ نەگە؛
كۇي تولعان كوكىرەگىڭ شەجىرە مە؟
سىر تولعاپ عاسىرلاردان جونەلەسىڭ،
ساۋساعىم ءتيىپ كەتسە ىشەگىڭە
تۇركى تەكتەس بايىرعى كوشپەندىلەر جاساعان وزگەشە ءبىتىمدى وركەنيەتتىڭ تىكەلەي مۇراگەرى، وتكەن عاسىردىڭ باسىنا دەيىن، نەگىزىنەن، كوشپەندىلىك ءومىر سالتىن ۇستانعان، كەيىن تىرشىلىك ىڭعايى وزگەرسە دە، رۋحاني قالىبىن ساقتاپ قالعان قازاق حالقىنىڭ ەڭ سۇلۋ، سىرلى مۇراسى – ءداستۇرلى مۋزىكاسى. سان سالالى، كوپ جانرلى ءداستۇرلى قازاق مۋزىكاسىنىڭ كەڭ تارالعان جانە اسا بيىك پروفەسسيونالدىق ورەگە جەتكەن تارماعى – دومبىرادا ورىندالاتىن كۇيلەر.
كۇيدىڭ قاي زاماننان بەرى تارتىلىپ كەلە جاتقاندىعىنىڭ ناقتى دەرەگى جوق. ءبىرقاتار زەرتتەۋشىلەر كۇي باعزىنىڭ باعزىسىندا، ازەلگى عۇن، تۇركى داۋىرىندە پايدا بولعان دەپ پايىمدايدى. «كۇي» ءسوزى تۇركى حالىقتارىنىڭ ءبىرازىندا ەتنومۋزىكالىق تەرمين رەتىندە پايدالانىلادى. تۇپكى توركىن ماعىناسى «حال، جاعداي، كوڭىل اۋانى» سياقتى پسيحو - ەموسيالىق ۇعىمدى بىلدىرەدى. كۇي – قۇرىلىمى جاعىنان شاعىن بولعانىمەن، مازمۇنى تەرەڭ، ويلى، سىرلى، اۋەندىك ءبىتىمى كۇردەلى، مۋزىكالىق فورماسى كەمەل، جانرلىق، زاڭدىلىق بەلگىلەرى ابدەن تاپتىشتەلگەن اسپاپتىق پەسا.
ساحارا ايماقتارىنىڭ تاريحي، مادەني جانە جاعرافيالىق ەرەكشەلىگىنە، اسپاپتا ورىندالۋ تەحنيكاسىنا بايلانىستى، قازاقتىڭ دومبىراشىلىق، كۇيشىلىك ونەرىندە جەتى ءتۇرلى ورىنداۋشىلىق ءداستۇر قالىپتاستى.
بۇل ءداستۇرلى مەكتەپتەر شىعىس، ارقا، قاراتاۋ، جەتىسۋ، سىر بويى، ماڭعىستاۋ، باتىس ءوڭىرى كۇيشىلىك مەكتەپتەرى دەپ اتالادى.
ءبىز ءداستۇرلى كۇيشىلىك مەكتەپتەردىڭ رەتىن شىعىس ءوڭىرى كۇيشىلىك داستۇرىنەن باستاۋدى ءجون كورىپ وتىرمىز.
1. شىعىس ءوڭىرىنىڭ كۇيشىلىك ءداستۇرى ايماقتىق جاعىنان كەڭ اۋقىمدى قامتيدى. ويتكەنى شىعىس قازاقستان (سەمەي، شىڭعىستاۋ، شۇبارتاۋ، اياگوز، تارباعاتاي)، جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ شىڭجاڭ ولكەسى، سونىمەن قاتار، موڭعوليانىڭ بايان - ولگيي ايماعى قازاقتارىنىڭ كۇي مۇرالارى وسى داستۇرگە جاتادى. بۇل وڭىردەگى، نەگىزىنەن، ارحايكالىق ۇلگىدەگى اڭىز - كۇيلەردەن تۇراتىن كۇيشىلىك، دومبىراشىلىق ونەردىڭ تامىرى تەرەڭنەن باستاۋ الادى. اسىرەسە، تەرىس بۇراۋدا (كۆينتا) تارتىلاتىن «شىڭىراۋ»، «تاۋقۇدىرەت»، «اقساق مارال»، «اقساق قىز»، «اقساق ايۋ»، «بۇلعىن - سۋسار»، «بالجىڭگەر»، «سۇرمەرگەن» سياقتى كۇيلەر – اڭىز - اڭگىمەلەرىمەن استاسىپ جاتقان كونە جادىگەرلەر. شىعىس قازاقستان دومبىرا كۇيلەرىنىڭ «سارى وزەن»، «بەلاسار»، «قورامجان»، «اششى كۇي» سىندى تاعى ءبىر بولىگى – قازاق پەن قالماق شاپقىنشىلىعى داۋىرىنەن كورىنىس بەرەتىن تاريحي شىعارمالار. ال «سالكۇرەڭ»، «تەلقوڭىر»، ت. ب. حالىق كۇيلەرى – وتە ەرتە زامانداردان جەتكەن تۋىندىلار.
شىعىس كۇيشىلىك داستۇرىندەگى ەڭ ءىرى تۇلعا – قازاق كۇي ونەرىنىڭ، ونىڭ ىشىندە شەرتپە كۇي سالاسىنىڭ دامىپ، كوركەيۋىنە كوپ ۇلەس قوسقان بايجىگىت كۇيشى. بايجىگىت كۇيلەرىنىڭ تاقىرىبى ءار الۋان. ونىڭ «كوكبالاق»، «قايىڭ ساۋعان»، «شاڭدى جورىق» سياقتى كۇيلەرىنەن جاۋگەرشىلىك زاماننىڭ ەلەسى كورىنىس بەرسە، «ەركە اتان» كۇيى مۇڭدى تاريحىمەن ەستە قالادى. بايجىگىت كۇيلەرىن جازدىرىپ، ناسيحاتتاپ جۇرگەن بۇگىنگى ورىنداۋشىسى – دومبىراشى تالاسبەك اسەمقۇلوۆ.
ەندى ورتاعا بايجىگىتتىڭ «كوكسەركە» كۇيىمەن 2 كلاسس وقۋشىسى وتەگەن ايگەرىمدى شاقىرامىز.
2. جەتىسۋ كۇيشىلىك ءداستۇرى
بۇل ءوڭىردىڭ دە اسپاپتىق مۋزىكاسى قانشالىقتى قىزىقتى، ءارى ستيلگە باي بولعانمەن، وسى كۇنگە دەيىن تۇبەگەيلى زەرتتەۋ نىساناسىنان تىس قالىپ كەلەدى. ەلىمىزدىڭ جەتىسۋ ولكەسىندە ەرتەدەگى اڭىز كۇيلەرمەن قاتار اۆتورلارى ۇمىت بولىپ، ەل اراسىندا ساقتالىپ قالعان حالىق كۇيلەرى مولىنان كەزدەسەدى. مىسالى: «اققۋ»، «اققۋدىڭ زارى»، «جەتى اتان – ەركە اتان»، «مۇڭلىق – زارلىق»، «جەتىم قىز»، «جەتىم بالا»، «جيرەنشە شەشەن»، «تەپەڭكوك»، «شۇبار كيىك»، «اقساق قىز» سياقتى كونە كۇيلەر ەرتە داۋىرلەردەن سىر شەرتەدى. تامىرىن تەرەڭنەن تارتاتىن جەتىسۋ كۇيشىلىك ونەرىندە، بەرتىن كەلە، ۇلكەن ەكى مەكتەپتىڭ قالىپتاسقاندىعىن بايقايمىز. بۇل مەكتەپتەر داۋلەسكەر كۇيشى - كومپوزيتورلار – بايسەركە قۇلىش ۇلى جانە قوجەكە نازار ۇلى ەسىمدەرىمەن تىعىز بايلانىستى.
بايسەركە كۇيشىنىڭ كوپ مۇراسىنان، وكىنىشكە قاراي، كەزىندە جيناقتالىپ، جازىلىپ الىنباعاندىقتان، كوز جازىپ قالىپ وتىرمىز. وسى ءبىر ۇلان - عايىر كۇيشىلىك مەكتەپتىڭ جۇقاناسىنداي بولىپ جيناققا بايسەركەنىڭ «ۇران كۇي»، «تولقىتاتىن كۇي» دەپ اتالاتىن تۋىندىلارى عانا ەندى.
بايسەركەنىڭ كۇيى «ۇران كۇي» ورىندايتىن: بايداۋلەتوۆا مەيرامكۇل
3. سىر ءوڭىرىنىڭ كۇيشىلىك ءداستۇرى
قازاقتىڭ كۇيشىلىك ونەرىنىڭ ايرىقشا سالالارىنىڭ ءبىرى – سىر بويىندا قالىپتاسقان. سارىنى بولەك، تارتىسى ەرەكشە، سىر بويىنىڭ كۇيلەرىندە ۇلتتىق ساز ونەرىنىڭ ءىنجۋ - مارجانى تۇزىلگەن. باستاۋى ارىدەن كەلە جاتقان بۇل كۇيشىلىك ءداستۇردىڭ بۇگىنگى ۇرپاققا جەتكەن ۇلگىلەرىندە مازمۇندىق تەرەڭدىك، ورىنداۋشىلىق شەبەرلىك، رۋحاني دارالىق، كوركەمدىك قۇندىلىقتار ايقىن بايقالادى. بۇل كۇيشىلىك ءداستۇر كورنەكتى كۇيشىلەر ۇسەنتورە، شال مىرزا، جالدىباي ەلەۋكە ۇلى جانە قازانعاپتار ونەرىمەن دامۋ كەزەڭىن وتكىزىپ، الشەكەي، قۇراقتىڭ دوسجانى، جاڭابەرگەن، تەڭىزباي، نارتاي، كونەك تاعى باسقا ونەر ساڭلاقتارى ارقىلى قازىرگى ۇرپاققا جەتىپ وتىر. بۇلاردىڭ ىشىندە ءوز الدىنا جەكە كۇي ورىنداۋشىلىق مەكتەبىن قالىپتاستىرعان قازانعاپتىڭ كۇيشىلىك ءتالىمى دە سىر بويىنىڭ ۇردىستەرىنەن باستاۋ العانى انىق. سىر وڭىرىندە ءومىر سۇرگەن كۇيشى - كومپوزيتورلاردىڭ ىشىندە ءۇش داۋلەسكەر كۇيشىنىڭ ەسىمىن اتاۋعا بولادى. ولار: مىرزا توقتابولات ۇلى، الشەكەي بەكپەنبەت ۇلى، دوسجان قۇراق ۇلى. سىر بويى كۇيشىلىك داستۇرىندەگى كورنەكتى تۇلعالاردىڭ ءبىرى مىرزا توقتابولات ۇلىنىڭ عۇمىر كەشكەن، مۋزىكالىق مۇراسىنىڭ مولىنان ساقتالعان جەرى – قىزىلوردا وبلىسىنىڭ قازالى ءوڭىرى. بۇگىنگى كۇنى مىرزا كۇيشىنىڭ «اسانقايعى»، «بۇعىنىڭ كۇيى»، «باۋلى ەشكى»، «الپىس ەكى اقجەلەڭنىڭ باۋىر شەشپەسى»، «تاشاۋىز» سياقتى ءبىتىمى، قۇرىلىمى بولەك، كومپوزيسيالىق جاعىنان وقشاۋ تۇرعان جيىرمادان استام كۇيلەرى بەلگىلى بولىپ وتىر. مىرزا كۇيلەرىنىڭ باستى ەرەكشەلىگى، كوبىنەسە، ترانسپوزيسيالىق فورمادا قۇرىلعان. كۇيدىڭ ءوزى شاعىن 3 ءبولىمدى شىعارما ىسپەتتەس. بۇنى «جەمنىڭ اعىس كۇيى»، «تاشاۋىز»، «بۇعىنىڭ كۇيى»، ت. ب. كۇيلەردەن بايقاۋعا بولادى. وسىنداي قۇرىلىمداعى كۇيلەر، كوبىنە، ساعاسىز بولىپ كەلەدى. ياعني، باتىس كۇيلەرىندەگىدەي كىشى، ۇلكەن ساعالاردا ۇستىڭگى ىشەكتەگى ستەرەوتيپ تارتىلمايدى. وسى ءادىس سىر بويى كۇيلەرىنىڭ كوبىنە ءتان.
مىرزا كۇيلەرىن، سونىمەن قاتار، سىر بويىندا ساقتالعان حالىق كۇيلەرىن، قۇرماناي تورەمۇرات، جالدىباي كۇيشىلەر مۇراسىن شاشاۋ شىعارماي، ەرەكشە ناقىشپەن ورىنداپ، ناسيحاتتاۋشى – قازالىلىق ءدۇلدۇل دومبىراشى ءنابي جالىمبەتوۆ.
قازانعاپتىڭ كۇيى «تورى جورعا اتتىڭ بوگەلەك قاعۋى» ورىندايتىن: 4 - كلاسس وقۋشىسى ماتايبەكوۆ سامات.
4. ارقا كۇيشىلىك ءداستۇرى
قازاقستاننىڭ شىعىس، سولتۇستىك، ورتالىق ايماقتارىن الىپ جاتقان بايتاق ءوڭىردىڭ اتىمەن اتالاتىن ارقا كۇيشىلىك مەكتەبىنىڭ ەڭ كورنەكتى تۇلعاسى – تاتتىمبەت قازانعاپ ۇلى. شەرتپە كۇي سالاسىندا ەكى ىشەكتى الما - كەزەك دارالاپ قاعۋ، ءبىر ىشەكتى بويلاي شەرتۋ ادىستەرىن كوبىرەك قولدانىپ، بۇل تاراپتا جاڭاشىل باعىت، وقشاۋ مەكتەپ قالىپتاستىرعان تاتتىمبەت كۇيلەرىن تەرەڭ ويعا، فيلوسوفيالىق تولعامعا تولى شەرتپە كۇيلەردىڭ ۇزدىك ۇلگىسى دەۋگە بولادى. نەبارى 45 جاس قانا عۇمىرىندا وشپەستەي مۇرا قالدىرعان، قازاقتىڭ كۇي ونەرىن جاڭا ساز، سونى ورنەكتەرمەن بايىتىپ، ءتۇرلى تاقىرىپتى قامتيتىن 40 - تان اسا كۇي شىعارعان تاتتىمبەتتىڭ فيلوسوفيالىق وي - تولعامدارعا قۇرىلعان «قوسباسار» (9 نۇسقاسى)، «سارىجايلاۋ»، «كوكەيكەستى»، «بەس تورە» (ءى، ءىى ءتۇرى)، ماحاببات سىرىن شەرتكەن «سىلقىلداق»، «كوش جاناعان»، «بالبىراۋىن»، تاريحي وقيعالارعا ارنالعان «ايدوس»، «الشاعىر»، «ازامات قوجا»، «بوزايعىر»، ت. ب. كۇيلەرىن ۇيرەنىپ، كەيىنگىگە جالعاستىرعان – ءوز ءىنىسى جاقسىمبەت، بالالارى مۇساتاي، يساتاي بولعان.
تاتتىمبەت كۇيلەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگى بەلگىلى كۇيشى، دومبىراشى ابىكەن حاسەنوۆ ارقىلى جەتتى. ۇلى كۇيشى مۇراسىن اققىز احمەتوۆا، اپيكە ابەنوۆا، جاقسىلىق وماشيەۆ، ءۋالي بەكەنوۆ، ماعاۋيا حامزين سياقتى ساڭلاق ونەرپازدار دا كەڭىنەن ناسيحاتتادى.
ۇلتتىق مۋزىكا ونەرىندەگى تاتتىمبەت باستاعان جاڭا ءداستۇردى وعان ىلەسە شىققان توقا، ءابدي، سەمبەك، قىزداربەك سىندى كۇيشىلەردىڭ وزىنشە جالعاستىرۋى دا – زاڭدى قۇبىلىس.
ساحناعا تاتتىمبەتتىڭ كۇيى «قوسباسار IV» نۇسقاسىن ورىنداۋعا وبلىستىق، رەسپۋبليكالىق بايقاۋلاردىڭ جۇلدەگەرى كەجدەنبەك پەريزاتتى شاقىرامىز.
5. قاراتاۋ كۇيشىلىك ءداستۇرى
قاراتاۋ كۇيشىلىك مەكتەبىندەگى نەگىزگى تۇلعا – سۇگىر ءالي ۇلى. شەرتپە كۇي شەبەرى، قازاقتىڭ اسپاپتىق ونەرىندە وشپەس ءىز قالدىرعان سۇگىر وزىنە دەيىنگى تاتتىمبەت توقا، كۇيلەرىن جەتە مەڭگەرە وتىرىپ، ءتۇر، مازمۇن، كوركەمدىك جاعىنان بايىتىپ، دامىتا ءتۇستى. ايگىلى قوبىزشى ىقىلاس دۇكەنۇلىن وزىنە ۇستاز تۇتقان سۇگىردىڭ قوبىز سازىن دومبىرا كۇيىمەن قابىستىرا ءبىلۋى ۇلكەن جاڭاشىلدىق بولدى، قوبىزداعى مۇڭدى اۋەننىڭ سۇگىر كۇيلەرىندە دومبىرامەن استاسۋى كۇيشىلىك داستۇرگە وزگەشە رەڭ بەردى. ول ءومىر سۇرگەن ءوڭىر – قارت قاراتاۋ، كونە وتىرار، قاسيەتتى تۇركىستان ايماعى – توعىز جولدىڭ تورابى، ءتۇرلى مادەنيەتتىڭ توعىسقان جەرى. سوندىقتان قازاق مۋزىكاسىنداعى وزىق جەتىستىكتەردى بويىنا جيناعان سۇگىر شىعارمالارىندا ارقا، جەتىسۋ، التاي - تارباعاتاي، باتىس اۋەن - سازدارىنىڭ كەزدەسۋى كەزدەيسوق قۇبىلىس ەمەس. ونىڭ كۇيلەرى مازمۇنى جاعىنان دا، كوركەمدىك ءبىتىمى جاعىنان دا ەرەكشە. «شالقىما»، «ىلمە»، «بەس جورعا» (5 تاراۋدان تۇرادى)، «قاراتاۋ شەرتپەسى»، «جولاۋشىنىڭ جولدى قوڭىرى» (2 تاراۋ)، ت. ب. تۋىندىلارىنىڭ قاي - قايسىسىن الساق تا، كەمەلىنە كەلگەن كوركەمدىك، مۇلتىكسىز جاڭاشىلدىعىمەن، سونى سيپاتىمەن وقشاۋ تۇرادى.
سۇگىردىڭ كۇيى «قاراتاۋ شەرتپەسى» ورىندايتىن: وبلىستىق بايقاۋلاردىڭ ديپلومانتى تەمىر جانسايا.
6. باتىس قازاقستان كۇيشىلىك ءداستۇرى
قازاقتىڭ كۇيشىلىك ونەرى وركەن جايىپ، ەرەكشە دامىعان ولكەلەردىڭ ءبىرى – باتىس قازاقستان ايماعى. باتىس كۇيشىلىك ءداستۇرىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرى ماحامبەت، بوعدا، قۇرمانعازى، داۋلەتكەرەي، دينا، مامەن، تۇركەش تۋىندىلارىن قازاق ونەرىنىڭ عانا ەمەس، بۇكىل تۇركى الەمى مۋزىكاسىنىڭ جەتىستىگى دەپ ايتۋعا بولادى. باتىس كۇيشىلىك مەكتەبىنىڭ قاينار كوزىندە كۇيشى، ءارى جىراۋ، باتىر بابامىز ماحامبەت تۇر
«جۇمىر، قىلىش» ماحامبەت. ورىندايتىن: وبلىستىق، رەسپۋبليكالىق بايقاۋلاردىڭ جۇلدەگەرى شومەكەي رۇستەم
حVءىىى - ءحىح عاسىرلاردا بوكەي ورداسىندا اسا كۇشتى دومبىراشىلىق مەكتەپ قالىپتاستى. ەكى ۇلكەن باعىتتا دامىعان بوكەي كۇيشىلىك ءداستۇرى قۇرمانعازى، داۋلەتكەرەي ەسىمدەرىمەن تىعىز بايلانىستى. باتىس قازاقستان كۇيشىلىك ءداستۇرىنىڭ ەڭ كورنەكتى تۇلعاسى، كۇي اتاسى اتانعان قۇرمانعازى ساعىرباي ۇلى – الەمدىك ورەدەگى الىپ كومپوزيتور. قۇرمانعازىنىڭ اسا كۇردەلى شىعارماشىلىعى دىبىستىق بوياۋلارىنىڭ قانىقتىعىمەن، الاپات تەگەۋرىن، ىرعاقتىق يىرىمدەرىنىڭ الۋاندىعىمەن ەرەكشەلەنەدى.
قۇرمانعازىنىڭ كۇيشىلىك تۇلعاسىن، جان دۇنيەسىن تولىق تانىتاتىن، قۋاتتى وتتاي بۇرقىراعان «سارىارقا»، «تورەمۇرات»، «كىشكەنتاي»، «سەرپەر»، «تەرىسقاقپاي»، «بالبىراۋىن» سياقتى كۇيلەرىنىڭ ءارقايسىسى – قايتالانباس، كەسەك تۋىندىلار. قۇرمانعازىنىڭ كۇيشىلىك دارىنى سان قىرلى. ونىڭ «اداي»، «تورەمۇرات»، «تەرىسقاقپاي»، «سەرپەر» سياقتى كۇيلەرىنەن اسقاق باتىرلىق رۋح سەزىلسە، «قايران شەشەم»، «امان بول، شەشەم، امان بول»، «ايدا، بۇلبۇل ايجان - اي»، «بالقايماق» سىندى تۋىندىلارى وي - تولعام، سىرلى سەزىم تولعانىستارىنا قۇرىلعان.
ساحناعا رەسپۋبليكالىق، حالىقارالىق بايقاۋلاردىڭ جۇلدەگەرى تولەش ارماندى شاقىرامىز. قۇرمانعازىنىڭ كۇيى «تەرىسقاقپاي».
قۇرمانعازى قالىپتاستىرعان كۇيشىلىك مەكتەپتىڭ اسا دارىندى وكىلى دينا نۇرپەيىسوۆا – ءحىح عاسىر مەن حح عاسىر ءداستۇرىن بىرىكتىرگەن، سونداي - اق، قۇرمانعازى مەكتەبىنىڭ جىگەرلى ەكپىنىن، داۋلەتكەرەي ءداستۇرىنىڭ ءفالسافاسىن، اقسۇيەكتىك نازىكتىگىن تەرەڭ مەڭگەرگەن كۇيشى. ونىڭ شىعارماشىلىعىندا قۇرمانعازى داستۇرىندە باستالعان جانرلىق جانە تاقىرىپتىق جاڭاشىلدىقتار جالعاسىن تاپتى.
دينانىڭ كۇيى «بۇلبۇل» ورىندايتىن: رەسپۋبليكالىق بايقاۋلاردىڭ جەڭىمپازى كەجدەنبەك پەريزات.
باتىس كۇيشىلىك داستۇرىندەگى تاعى دا ءبىر ايتۋلى تۇلعا داۋلەتكەرەي شىعاي ۇلى – قازاق حالقىنىڭ كۇيشىلىك ونەرىندەگى ايرىقشا تۇلعالاردىڭ ءبىرى. قازاق كۇيلەرىنىڭ ءبىر پاراسىنىڭ تارتىلۋ مانەرىنە جانە اۋەندىك قۇرىلىمىنا بايلانىستى ەل اراسىندا «تورە كۇيلەرى»، «تورە تارتىس»، «تورە قاعىس» دەگەن ۇعىم قالىپتاسقان. وقشاۋ ءداستۇر – تورە تارتىسقا جاتاتىن كۇيلەر ليريكالىق اۋەزدىلىگىمەن ەرەكشەلەنەدى، پسيحولوگيالىق تەرەڭ سەزىمگە قۇرىلىپ، ادامنىڭ جان دۇنيەسىنە تەرەڭ بويلايدى. بۇل قاعىستىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى، اۋقىمى، شەڭبەرى قىسقا الىنعاندىقتان، بيازى، جۇمساق بولىپ كەلەدى. باتىس وڭىرىندە «قارا قاعىس» نەمەسە «تەنتەك قاعىس» دەپ اتالعان قۇرمانعازى داستۇرىنە مۇلدە ۇقسامايتىن وزگەشە، وقشاۋ مەكتەپ، دارا ءداستۇر قالىپتاستىرىپ، اۋەندىك تۇرعىدا سازدى، سۇلۋ كۇيلەر قالدىرعان داۋلەتكەرەيدى ا. جۇبانوۆ: «تورە كۇيلەرىنىڭ اتاسى»، – دەيدى.
داۋلەتكەرەيدىڭ «قىز اقجەلەڭ»، «قۇداشا»، «ىسقىرما» «كەرىلمە»، «اقبالا قىز»، «بۇلبۇل»، «كوركەم حانىم» كۇيلەرى ليريكالىق اۋەنى باسىم، سىرلى سەزىمگە تولى بولىپ كەلسە، «توپان»، «سالىق ولگەن»، «وحوتا»، «شولتاق»، «جىگەر» قاتارلى تۋىندىلارى تەرەڭ ويعا، فيلوسوفيالىق تولعانىسقا قۇرىلعان.
داۋلەتكەرەيدىڭ كۇيى «كوركەم حانىم» ورىندايتىن: 5 - كلاسس وقۋشىسى ءومىزاق جانبولات.
7. ماڭعىستاۋ كۇيشىلىك مەكتەبى.
ماڭعىستاۋ وڭىرىندە كۇيشىلىك ونەر ەرەكشە دامىپ، وزىندىك ورنەگىمەن ەرەكشەلەنەدى. ۇرپاقتان - ۇرپاققا بەرىلىپ كەلە جاتقان كۇي ونەرى ابىل، ەسباي، ەسىر، قۇلشار، وسكەنباي، قارتباي، بايشاعىر، شامعۇل، مۇرات سياقتى ءبىرتۋار ەسىمدەر ارقىلى ءوز جالعاسىن تاۋىپ، رۋحاني قازىنا رەتىندە ساقتالىپ كەلەدى. بۇل ءوڭىردىڭ كۇيلەرى جالپى توكپە داستۇرىنە جاتقانىمەن، وزىندىك ناقىشتى، ەرەكشە سازدى، قايتالانباس ورىنداۋ مانەرىمەن ءوز الدىنا جەكە تۇرعان، كۇيشىلىك ونەردىڭ وزگەشە ارنالارىنىڭ ءبىرى. ەل اراسىندا ماڭعىستاۋ كۇيلەرىن «اداي» كۇيلەرى دەپ تە اتايدى.
ماڭعىستاۋعا اتى شىققان كۇيشى - سازگەرلەردىڭ ءبىرى – قۇلشار. قۇلشار ءوز جانىنان 20 - دان استام كۇي شىعارعان. قۇلشاردىڭ تىڭداۋشىلارعا اسا سۇيىكتى، ەلگە كەڭ تاراعان كۇيلەرى، ونىڭ كەمپىر جانە قىزبەن كۇي تارتىسىندا تۋعان «قىز قاماعان»، «كەربەز كەرىك»، «ات جورتاق»، «سىق - ساق»، «كەبىس قالعان»كۇيلەرى.
قۇلشاردىڭ كۇيى «كەربەز كەرىك» ورىندايتىن: وبلىستىق، رەسپۋبليكالىق بايقاۋلاردىڭ جەڭىمپازى كەجدەنبەك پەريزات
You Might Also Like
