InfoHub Logo

كيىز ءۇي — مال باققان كوشپەلى حالىقتاردىڭ قىسى-جازى وتىراتىن وتە قولايلى جانە ءتوزىمدى باسپاناسى. ول تەز قۇرىلىپ، تەز جينالادى. قىستا جىلى، جازدا سالقىن بولادى. كولەمىنە جانە سىرتقى كەيپىنە قاراي ءار ءتۇرلى بولىپ كەلەدى.

كيىز ءۇيدى قۇرايتىن نەگىزگى قاڭقاسىن كيىز ءۇيدىڭ سۇيەگى دەپ اتايدى. ولارعا كەرەگە، ۋىق، شاڭىراق، ەسىك نەمەسە سىقىرلاۋىق جاتادى. سۇيەكتەرى كولەڭكەدە كەپتىرىلگەن تالدان، جىڭىشكە قايىڭنان نەمەسە تەرەكتەن جاسالادى. كيىز ءۇي جاساۋدىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار. ونى تەك شەبەر-ۇيشى جاسايدى.

كيىز ءۇيدى تىگۋ وڭاي ەمەس. الدىمەن كەرەگەنى (بيىكتىگى ەكى مەتردەي) جايىپ، ءار بولىگىن بىر-بىرىمەن جالعاستىرىپ، بەكىتەدى. كەرەگەنىڭ ءار بولىگىن «قانات» دەپ اتايدى. قانات سانى ءۇي كولەمىنە قاراي كوبەيە بەرەدى. كيىز ءۇي ءتورت، التى، سەگىز، ون ەكى قاناتتى بولادى. حان ورداسى وتىز قاناتقا دەيىن جەتكەن.

كەرەگەنى قۇرىپ بولعان سوڭ شاڭىراقتى كوتەرەدى. قازاق حالقى شاڭىراقتى كيە تۇتادى. شاڭىراق — وتان، اۋلەت ماعىناسىندا دا قولدانىلادى. ونى «قارا شاڭىراق» دەپ اتايدى. ۇل بالا اكە شاڭىراعىنىڭ يەسى. مۇراگەرى بولىپ سانالادى. كيىز ءۇيدىڭ باسقا سۇيەكتەرى ەسكىرسە، ولاردى جاڭارتۋعا بولادى، ال شاڭىراقتى جاڭارتپايدى. ادەتتە، شاڭىراقتى ءۇي يەسى، ەر ادام كوتەرەدى. ۇلكەن كيىز ۇيلەردىڭ شاڭىراعىن ات ۇستىندە تۇرىپ باقانمەن كوتەرگەن. باقان — ءبىر ۇشى ەكى اشا ەتىپ جاسالعان ۇزىن سىرىق.

شاڭىراقتى كوتەرگەن كەزدە ونىڭ جان-جاعىنان ۋىقتاردى شانشىعان. ۋىقتىڭ شاڭىراقتى ۇستايتىن جاعى ۇشكىر، كەرەگە باسىنا بايلاناتىن جاعى جالپاقتاۋ بولىپ كەلەدى، جالپاق جاعىن تەسىپ باۋ وتكىزەدى، ونى «ۋىق باۋ» دەپ اتايدى. وسى باۋ ارقىلى ۋىق پەن كەرەگەنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ بايلايدى. شانشىلىپ بىتكەن ۋىقتىڭ سىرتىنان اينالدىرا باسقۇرمەن شالمالاپ تاڭادى.

شاڭىراقتان كەيىنگى ەرەكشە قاستەرلەنەتىن بولشەگى — بوساعا. ول تابالدىرىق پەن ماڭدايشادان تۇرادى. ونىڭ ەكى جاقتاۋ  اعاشىن «تايانىش» دەيدى. وعان سىقىرلاۋىق ورناتىلادى.

سىقىرلاۋىق — كيىز ءۇيدىڭ وتە اشەكەيلەنىپ جاسالاتىن ءساندى ەسىگى. بۇل ورتاسىنان اشىلىپ-جابىلاتىن جارما ەسىكتەرگە ۇقساس. ول ەكى تايانىشقا ىلمەك ارقىلى ۇستاسادى، اشىپ-جاپقاندا سىقىرلاپ تۇرادى، سوندىقتان ونى سىقىرلاۋىق دەپ اتايدى.

وسىدان كەيىن ءۇيدىڭ سىرتىنان كيىز جابادى. كيىزدىڭ ءتورت ءتۇرى بار. ولار: تۋىرلىق، ۇزىك، تۇندىك، كيىز ەسىك. الدىمەن تۋىرلىقتى كەرەگەگە كەرىپ، ۇزىن باۋلارى ارقىلى ۋىققا بەكەمدەپ بايلايدى. سونان سوڭ باقاننىڭ كومەگىمەن ۇزىك پەن تۇندىكتى جابادى. ۇزىك شاڭىراق شەڭبەرىنەن كەرەگە باسىنا دەيىنگى ارالىقتى قامتيدى. اتاۋىنا ساي ولار ۇزىك-ۇزىك كيىزدەن قۇرالادى.

تۇندىك — شاڭىراقتى جاۋىپ تۇراتىن ءتورت بۇرىشتى شاعىن كيىز، تۇندىك ارناۋلى باۋ ارقىلى وڭاي اشىلىپ-جابىلادى.

كيىز ەسىكتىڭ سىرتى كيىز، ورتاسى شي، استارى جارعاق تەرىدەن جاسالادى. ول شيىرشىقتاپ ءتۇرىپ قويۋعا ىڭعايلى.

كيىز ءۇيدىڭ ءىشى ەكىگە بولىنەدى. ولار؛ ءتور جاق (ءتوردىڭ وڭ جاعى، سول جاعى)، ەسىك جاق (وڭ بوساعا، سول بوساعا). قازاق حالقى كيىز ءۇيدىڭ ءىشىن اسەمدەپ بەزەندىرگەن. جەلباۋ — ورنەكتى، توگىلمە شاشاقتى قۇر، شاڭىراققا ءۇش جەردەن بايلانىپ، كەرەگەگە اسىلادى. ول كيىز ۇيگە ساندىك-جيھازدىق سيپات بەرەدى. ونىڭ نەگىزگى مىندەتى — داۋىل كەزىندە شاڭىراقتى سالماعىمەن باسىپ تۇرۋ.

ادەتتە، ءۇيدىڭ وڭ جاعىنا اعاش توسەك ورناتىپ، ونىڭ تۇسىنا تۇسكيىز ۇستاپ، شىمىلدىق كۇرادى. تورگە جۇكاياق، ونىڭ ۇستىنە ابدىرە (ساندىق) قويادى. ابدىرەگە كورپە-جاستىق، تاعى باسقا جۇكتەردى جينايدى. ءۇيدىڭ سول جاعىنا تاماق سالاتىن كەبەجە، قازان-اياق سالاتىن اياققاپ، ىدىس-اياكق (سابا، تورسىق، وجاۋ، كەسە، توستاق جانە ت.ب.) قويىلادى دا، وسى ارانى شىم شيمەن قورشاپ جابادى. بۇل «اس-سۋ بۇرىشى» دەپ ەسەپتەلىنەدى. ال ءۇيدىڭ ورتاسىنا تاماق اساتىن وشاق (تاعان) نەمەسە تەمىر پەش ورناتىپ قويادى.

ساندىك ءۇشىن جاسالعان جەلباۋ، باس قۇرباۋلار مەن تۇسكيىزدەر ءۇي اجارىن اشىپ، ايرىقشا رەڭ بەرەدى.

كيىز ءۇيدى وسىلاي ءار وتباسى ءوز قالاۋلارىنشا بەزەندىرىپ جابدىقتاعان. جابدىقتالعان ءۇيدىڭ ءساندى، ادەمى بولۋى ءۇي يەلەرىنە بايلانىستى.

---