ماڭعىستاۋدىڭ ەكولوگيالىق احۋالى قالاي؟
قورشاعان ورتانى قورعاۋ ماسەلەسىنە كەلەتىن بولساق، وبلىسىمىزدا اتقارىلىپ جاتقان جۇمىستار از ەمەس، الايدا پروبلەمالار دا بىرىنەن سوڭ ءبىرى تۋىنداپ وتىرعانىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. بۇل ماقالادا ەڭ وزەكتى دەگەن ءۇش پروبلەماعا توقتالعاندى ءجون سانادىق.
ءوڭىردىڭ باستى ەكولوگيالىق پروبلەماسى رەتىندە «قوشقار-اتا» قالدىق قويماسىن ايتۋعا بولادى. ءبىر كەزدەرى مۇندا كاسپيي ايماقتىق تاۋ-كەن مەتاللۋرگيا كومبيناتىنىڭ ءۇش زاۋىتىنان بارلىعى 105 ملن. توننادان استام قالدىقتارى جينالعان. ءوز كەزەگىندە بۇل جيىنتىق بەلسەندىگى 11،2 مىڭ كيۋري جانە 51،8 ملن. توننا ءالسىز راديواكتيۆتىك قالدىقدىڭ جينالۋىنا اكەپ سوقتى. ويپاتتىڭ وڭتۇستىك بولىگىندە ارناۋلى جوبا جاساقتالماستان 1994 جىلعا دەيىن حيميالىق-گيدرومەتاللۋرگيالىق زاۋىتتىڭ قاتتى راديواكتيۆتى قالدىقتارى كومىلگەن.
ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ تابيعي رەسۋرستار جانە تابيعات پايدالانۋدى رەتتەۋ باسقارماسىنىڭ باسشىسى سەرىك ساعىنبايەۆتىڭ ايتۋىنشا، كۇكىرت قىشقىلى زاۋىتىنىڭ وندىرىستىك قالدىقتارى «قوشقار-اتا» قالدىق قويماسىنىڭ وڭتۇستىك - شىعىس بولىگىندە، ونىڭ سانيتاريالىق ايماعى شەكاراسىنان تىس جەردە. جاسىراتىنى جوق، ءدال قازىرگى ۋاقىتتا قالدىق قويماسىنىڭ جانە ونىڭ اينالاسىنداعى ەكولوگيالىق جاعدايى ءماز ەمەس. اقتاۋ قالاسى جانە مۇنايلى اۋدانى حالقىنىڭ تابيعي ورتاسى «ەكولوگيالىق قىسىمدا» تۇرعانى ەشقانداي كۇمان كەلتىرمەيدى.
"ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عالىمدارى، قالدىق قويماسىنىڭ جاقىن جەردەگى ەلدى مەكەندەردىڭ ەكوجۇيەسىنە اسەرىن زەرتتەۋ مەن باقىلاۋ جاساۋ ماقساتىندا عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەن. ياعني، ءبىرىنشى كەزەكتە «قوشقار-اتا» قالدىقتار قويماسىنىڭ جاقىن اۋماقتاعى ەكوجۇيەسىنە اسەرى جانە قالدىقتار قويماسىنىڭ جاقىن اۋماقتاعى تۇرعىنداردىڭ دەنساۋلىعىنا ەكولوگيالى-گەنەتيكالىق اسەرىن باعالاپ كورگەن. «زەرتتەۋ ناتيجەلەرى كورسەتكەندەي، سانيتاريالىق ايماق ىشىندە ءومىر سۇرەتىن كەمىرگىشتەردىڭ دەزوكسيريبونۋكلەيندىك قىشقىلى مەن حروموسومدارىنا تەرىس اسەرى انىقتالعان. سونداي-اق، قورشاعان ورتانىڭ قولايسىز فاكتورلارىنىڭ اسەرىنە جانە گەنەتيكالىق (تۇقىمدىق) اۋرۋلارعا مينورلى گەنوتيپتەردى تاسۋشىلار ءتۇسۋى مۇمكىن دەگەن بولجام جاسالىپ وتىر»، - دەيدى سەرىك ساعىنبايەۆ.
بۇل پروبلەمانى كەشەندى شەشۋ ماقساتىندا «قوشقار-اتا» قالدىق قويماسىن قالپىنا كەلتىرۋدىڭ تەحنيكالىق-ەكونوميكالىق نەگىزدەمەسى جانە ءبىرىنشى كەزەڭىنىڭ جۇمىس جوباسىنىڭ جوبالىق سمەتالىق قۇجاتتاماسى ازىرلەنىپ، مەملەكەتتىك ساراپتامانىڭ وڭ قورىتىندىسى الىنعان. ناتيجەسىندە، «قوشقار-اتا» قالدىقتار قويماسىن قالپىنا كەلتىرۋدىڭ ءى كەزەڭىنىڭ جۇمىس جوباسىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن، رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن ءتورت كۇنتىزبەلىك جىلعا 17 518،159 ملن. تەڭگە ءبولىندى. ونىڭ ىشىندە 2017 جىلدىڭ II جارتىجىلدىعىنا – 3 738،786 ملن. تەڭگە؛ 2018 جىلى – 5 168،147 ملن. تەڭگە؛ 2019 جىلى – 5 426،304 ملن. تەڭگە؛ 2020 جىلى – 3 184،922 ملن. تەڭگە قارجىلاندىرۋ جونىندە ۇسىنىس ءوتىنىم بەرىلگەن. سونىمەن قاتار مۇنايلى اۋداندىق سوتىنىڭ شەشىمىنە سايكەس، «قوشقار-اتا» قالدىق قويماسىندا ورنالاسقان يەسىز ءقاۋىپتى قالدىقتار رەسپۋبليكالىق مەنشىككە بەرىلدى. جاساندى كولدىڭ سۇيىق فازاسىن تۇراقتاندىرۋ ماقساتىندا اقتاۋ قالاسىنداعى كارىزدىك تازارتۋ يماراتىنان (كوس-1) جىل سايىن تازالانعان 8،4 ملن. م3 سۋ قۇيىلادى. مۇنايلى اۋدانىنا قاراستى باسقۇدىق اۋىلىنىڭ سانيتارلىق-گيگيەنالىق، ەكولوگيالىق جاعدايىن جانە ميكروكليماتتىن تۇراقتاندىرۋ ءۇشىن «قوشقار-اتا» قالدىق قويماسىنىڭ وڭتۇستىك بولىگىندە جالپى اۋماعى 8،2 گا تاجىريبەلىك جاسىل قورعانىش ايماعى قۇرىلىپ جاتىر. سونداي-اق، وسىعان ۇقساس ۇزىندىعى 3 كم جاسىل قورعانىش ايماعىن قۇرۋ جوسپارلانۋدا.
شولەيتتەنۋگە قارسى اتقارىلعان جۇمىستاردى دا ايتىپ ءوتۋ قاجەت. ماڭعىستاۋ وبلىسىنداعى كوشپەلى قۇمدارمەن كۇرەس جۇمىستارى قالاي ءجۇرىپ جاتىرعاندى، ءاربىر تۇرعىندى مازالايتىندىعى ءسوزسىز. ايتا كەتۋ كەرەك، وتكەن عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ ءوڭىرىمىزدىڭ قارقىندى يگەرىلۋى قورشاعان ورتاعا تۇسەتىن انتروپوگەندىك فاكتوردىڭ سالماعىن ەسەلەي تۇسكەندىگى بەلگىلى. بيولوگيالىق الۋان-تۇرلىلىكتىڭ كەمۋى سونىڭ ءبىر كورىنىسى. وبلىسىمىزدىڭ ءىرى قۇم ماسسيۆتەرىنىڭ جەر استى سۋ كوزدەرىنىڭ يگەرىلۋى، قۇم ماسسيۆتەرىنىڭ قىسى-جازى جايىلىم رەتىندە پايدالانىلۋى، جانە دە جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ ورمان رەسۋرستارىن وتىن رەتىندە پايدالانۋى قۇم سىلىمدەرىنىڭ كوشۋىنە اكەلدى. مۇنداي جاعداي قاراقيا اۋدانىنداعى «تۇيەسۋ»، ماڭعىستاۋ اۋدانىنداعى «بوستانقۇم» جانە «قىزىلقۇم» قۇم ماسسيۆتەرىندە كورىنىس الدى. اتالعان قۇم ماسسيۆتەرىنىڭ ىرگەسىندە ورنالاسقان سەنەك، ۇشتاعان، تۇششىقۇدىق جانە شەبىر اۋىلدارىنىڭ تۇرعىندارى تابيعاتتىڭ تەپە-تەڭدىگىنىڭ بۇزىلۋىنىڭ سالدارلارىنىڭ كۋاسى بولدى.
2004 جىلدان باستاپ سەنەك، 2007 جىلدان ۇشتاعان، 2012 جىلدان تۇششىقۇدىق جانە دە 2016 جىلدان باستاپ شەبىر اۋىلىن كوشپەلى قۇمنان قورعاۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ كەلەدى. بۇل ۋاقىت اراسىندا 2910 گەكتار اۋماقتى الىپ جاتقان تەرريتوريا قورشالىپ، فيتومەليوراسيا-مەحانيكالىق جۇمىستار جۇرگىزىلدى. ناتيجەسىندە قورشالعان اۋماقتىڭ وسىمدىك جامىلعىسى تولىقتاي قالپىنا كەلدى دەپ قورىتىندىلاۋعا بولادى.
ەلدى مەكەندەردى كوشپەلى قۇمداردان قورعاۋ جۇمىستارى الدىمەن «تۇيەسۋ» قۇم ماسسيۆىندە (سەنەك اۋىلى) 2004 جىلدارى باستالدى. 2008 جىلعا دەيىن جۇرگىزىلگەن جۇمىستاردى الماتى قالاسىنىڭ گەوگرافيا ينستيتۋتى اتقاردى. اۋماقتاعى 440 گەكتار جەردەگى قۇم قوزعالىسى توقتاتىلدى. 2009-2013 جىلدارى اۋماقتا 300 گەكتار قۇم توقتاتۋ ءىس شارالارىن ىسكە اسىردى. «بوستانقۇم» قۇم سىلەمىندە (ۇشتاعان اۋىلى) 2007-2010 جىلدار ارالىعىندا اۋقىمدى قۇم توقتاتۋ شارالارى ىسكە اسىرىلدى. ناتيجەسىندە تۇرعىلىقتى جەر ماڭايىنداعى 530 گەكتار اۋماقتىق قۇم ءماسسيۆى تۇراقتاندى. 2011-2013 جىلدار ارالىعىندا 300 گەكتار اۋماقتىڭ قۇم توقتاتۋ ءىس شارالارى ىسكە اسىرىلدى. 2011 جىلدىڭ اياعىندا قىزىلقۇمدا (تۇششىقۇدىق اۋىلى) قۇم توقتاتۋ جوباسى باستالدى. جوبا 640 گەكتار جەر اۋماعىنىن قامتيدى. 2011-2013 جىلدار ارالىعىندا 300 گەكتار اۋماقتا تۇششىقۇدىق ەلدى مەكەنىن كوشپەلى قۇمنان قورعاۋ جۇمىستارىن ىسكە اسىردى. 2016 جىلى قۇم توقتاتۋ جۇمىستارى ماڭعىستاۋ اۋدانىنىڭ شەبىر اۋىلىندا باستالىپ جالعاسىن تابۋدا.
تاعى ءبىر وزەكتى ماسەلە، كاسپيي تەڭىزىنىڭ ەكولوگياسىن قورعاۋ بويىنشا اتقارىلعان جۇمىستار جايى. تەڭىزدە مۇنايدىڭ توگiءلۋىنiڭ الدىن الۋ جانە ونى جويۋ ءجونiندەگi وڭىرلىك جوسپارى ازىرلەنىپ وبلىس اكىمدىگىنىڭ 09.08.2016 جىلىعى № 249 قاۋلىسىمەن بەكىتىلدى. سونىمەن قاتار، جەر ءۇستى وزەن سۋلارى وبلىس بويىنشا جوق ەكەنى بەلگىلى. ال وبلىس اۋماعى جەر استى سۋ رەسۋرستارىمەن جانە دە كاسپيي تەڭىزى ايدىنىمەن قامتىلعان.
ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ تابيعي رەسۋرستار جانە تابيعات رەسۋرستاردى پايدالانۋدى رەتتەۋ باسقارماسى كاسپيي تەڭىزىنىڭ ماڭعىستاۋ بولىگىن قورعاۋ اياسىندا ءبىرشاما جۇمىستار اتقاردى. اتاپ ايتقاندا، 1399،5 قاشىقتىقتى قۇرايتىن تۇرىكمەنستان شەكارىسىنان اتىراۋ وبلىسىنىڭ شەكاراسىنا دەيىن سۋ قورعاۋ ايماقتارى مەن بەلدەۋلەرى ورنالاستىرىلدى. جىل سايىن ەكولوگيالىق زەرتتەۋ زەرتحاناسى ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ تەڭىز پورتىنىڭ جانە دە مۇناي كەن ورىندارىنىڭ كاسپيي تەڭىزىنىڭ جاعالاۋلارىنا تەحنوگەندى اسەرلەرىن كەشەندى زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەدى. وسى جىل اياسىندا ەكولوگيالىق زەرتتەۋ زەرتحاناسى گيدروبيولوگيا بولىمىمەن تولىسىپ كاسپيي تەڭىزىنىڭ گيدروفلورا جانە گيدروفاۋنا جاعدايىن زەرتتەۋگە مۇمكىندىك الدى. زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ قورىتىندى ەسەبى ەكولوگيا دەپارتامەنتى، گەولوگيا جانە جەر قويناۋىن پايدالانۋ ينسپەكسياسى جانە دە ماماندىرىلعان تابيعاتتى قورعاۋ پروكۋراتۋراسىنا انىقتالعان ەكولوگيالىق بۇزۋشىلىقتاردى جويۋعا شارا قولدانۋعا جىبەرىلىپ وتىرادى.
جىلدا حالىقارالىق كاسپيي كۇنى قارساڭىنا وبلىستا مەرەكەلىك ءىس-شارالار ۇيىمداستىرىلادى، سونىمەن قاتار كاسپيي تەڭىزى جاعالاۋىنداعى مەملەكەتتەردىڭ وكىلدەرىمەن جانە دە حالىقارالىق بەدەلدى ۇيىمدارمەن كاسپيي تەڭىزىنىڭ بيورەسۋرستارىن قورعاۋ ماسەلەسىنىڭ اياسىندا ءتۇرلى شارالار وتكىزىلىپ كەلەدى.
ارينە، ەكولوگيالىق احۋالدى جاقسارتۋعا قۇزىرلى ورگاندار بارىن سالۋدا. دەسە دە، قورشاعان ورتانى قورعاۋ ماسەلەلەرى جەرگىلىكتى نەمەسە رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن قىرۋار قارجىنى جۇمساۋ ارقىلى شەشىلە بەرمەيتىنى ايدان انىق. وكىنىشتىسى سول، قورشاعان ورتانى قورعاۋدىڭ ورنىنا، ءقازىر قورلايتىندار كوبەيگەن زامان بولىپ تۇر. ءبىر عانا كاسپيي ماسەلەسىن ايتاتىن بولساق، تەڭىز جاعالاۋىن لاستانۋىنا ادامداردىڭ وزدەرى جول بەرىپ وتىر. دەمەك، بۇل رەتتە ەڭ الدىمەن وي-سانانى تۇبەگەيلى وزگەرتۋ قاجەت. مۇنى تەك ەستيتىن قۇلاق، سەزىنتىن جۇرەك بولسا جەتىپ جاتىر.
دايىنداعان نۇربول وقۋوۆ،
ق ر جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى
ماڭعىستاۋ وبلىسى، اقتاۋ قالاسى
You Might Also Like
-
قازاقستاننىڭ ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ بۇيرىعى بويىنشا بيۋدجەت تاراپىنان قارجىلاندىرىلاتىن مەملەكەتتىك ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىنىڭ قىزمەتكەرلەرىنە، ەڭبەك اقى تولەمدەرى تۋرالى ەرەجەگە وزگەرىستەر ە...
-
اۋىل شارۋاشىلىعىندا پايدالانىلاتىن جەرلەردە وزدىگىنەن ءوسىپ، كوپتەگەن زيان كەلتىرەتىن وسىمدىكتەردى ارامشوپتەر دەپ اتايدى. ارامشوپتەر تەك جىرتىلعان جەرلەردە عانا ەمەس، سونىمەن قاتار، جايىلىمدار ...
