InfoHub Logo

العى ەگىس دەپ وتكەن جىلى تاناپتا وسىرىلگەن اۋىل شارۋاشىلىق داقىلىن نەمەسە پاردى ايتامىز. داقىلداردىڭ ءونىمىنىڭ مولشەرى مەن ساپاسىنا العى ەگىستەر كۇشتى اسەر ەتەدى. وسىعان بايلانىستى العى ەگىستەردى مىناداي تۇرلەرگە بولۋگە بولادى: — وتە جاقسى العى ەگىستەر (تازا ءسۇرى جەر، ىقتىرمالى ءسۇرى جەر)؛ — جاقسى العى ەگىستەر (ەكپەلى ءسۇرى جەر، كۇزدىك داقىلدار، كوپ جىلدىق شوپتەر، وتامالى جانە بۇرشاق تۇقىمداس ءبىر جىلدىق داقىلدار)؛ — قاناعاتتانارلىق العى ەگىستەر (ءداندى ماساقتى داقىلدار).

ەندى وسى العى ەگىستەرگە كىسقاشا سيپاتتاما بەرەيىك.

تازا جانە ىقتىرمالى پارلار. تازا ءسۇرى جەر دەگەنىمىز — ارامشوپتەردى قۇرتۋ، توپىراقتاعى ىلعال مەن قورەكتىك زاتتار قورىن مولايتۋ ءۇشىن ەشقانداي داقىل سەبىلمەي قالدىرىلعان جانە جاز بويى وڭدەلەتىن بوس تاناپ.

ىقتىرمالى سءۇءرى جەر دەپ قار توقتاتۋ جانە توپىراقتى ەروزيادان قورعاۋ ءۇشىن ىقتىرما رەتىندە بيىك وسەتىن وسىمدىكتەر (قىشا، جۇگەرى، كۇنباعىس) سەبىلگەن تازا پاردى ايتادى.

تازا ءسۇرى جەر قارا جانە ەرتە سءۇءرى جەر بولىپ ەكىگە بولىنەدى. ءسۇرى جەرگە قالدىرعان تاناپتى جاز-كۇز ايلارىنان وڭدەي باستاساق، ونداي ءسۇرى جەر قارا تازا ءسۇرى جەر دەپ اتالادى. قارا تازا ءسۇرى جەر نەگىزىنەن رەسپۋبليكامىزدىڭ وڭتۇستىك، وڭتۇستىك-شىعىس وبلىستارىندا قولدانىلادى. قارا تازا ءسۇرى جەرگە كۇزدىك بيداي جانە باسقا ءداندى ماساقتى داقىلدار ەگىلەدى.

ءسۇرى جەرگە قالدىرىلعان تاناپ ەرتە كوكتەمنەن باستاپ وڭدەلسە، ونداي ءسۇرى جەردى ەرتە تازا ءسۇرى جەر دەپ اتايدى. ەرتە تازا ءسۇرى جەر سولتۇستىك وبلىستاردا ءجيى قولدانىلادى. وعان كوبىنە جازدىق بيداي ەگىلەدى. تاناپتا جاز بويى ەشقانداي وسىمدىك بولماعاندىقتان، توپىراقتاعى ىلعالدىڭ جارتىسىنان كوبى كۇزگە دەيىن ساقتالادى. ءسۇرى جەرگە ەگىلگەن ماساقتى ءداندى داقىلداردىڭ ءونىمى 1،5-2 ەسەدەي ارتىق بولادى. ءسۇرى جەردەن كەيىن ول تاناپقا 3-4 جىل بويى ءداندى ماساقتى داقىلداردى ەگۋگە بولادى. رەسپۋبليكانىڭ كۇزى ۇزاق جانە جىلى سۋارمالى ايماقتارىندا تازا ءسۇرى جەردىڭ ورنىنا ەكپەلى ءسۇرى جەرلەر قولدانىلادى. ەكپەلى ءسۇرى جەر دەگەنىمىز — تاناپتى ەرتە بوساتاتىن داقىلدار ەگىلگەن ءسۇرى جەر. ەكپەلى ءسۇرى جەرگە جازدىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا ءپىسىپ، ەرتە جينالاتىن داقىلدار سەبىلەدى. تاناپ سەبىلگەن داقىلداردان بوساعاننان كۇزگى داقىلداردى سەپكەنشە تازا ءسۇرى جەر سياقتى وڭدەلەدى. ەكپەلى ءسۇرى جەر وعان سەبىلەتىن داقىلداردىڭ تەحنولوگياسىنا بايلانىستى ەكى تۇرگە بولىنەدى. ەگەر وندا جاي قاتارلى ادىسپەن ەگىلەتىن داقىلدار سەبىلسە، ونى جاپپاي ەكپەلى ءسرى جەر دەيدى، ال وتامالى داقىلدار سەبىلسە، ونى وتامالى ەكپەلى ءسۇرى جەر دەپ اتايدى.

جاسىل ءسۇرى جەر. ول دەگەنىمىز — توپىراقتىڭ قۇنارلىلىعىن جوعارىلاتۋ ماقساتىمەن قۇمداق، قۇمداۋىت جەرلەردە ۇلكەن ماسسا بەرەتىن بۇرشاق تۇقىمداس جانە باسقا داقىلدار سەبىلەتىن تاناپ. ولاردىڭ ىشىنەن ماش، شابدار، ءبورىبۇرشاق سياقتى داقىلداردى اتاۋعا بولادى.

وتامالى داقىلدار. كەڭ قاتارلى تاسىلمەن سەبىلىپ، ۆەگەتاسيا بويىنشا ارامشوپتەردى جويۋ ءۇشىن قاتارارالىقتارى قوپسىتىلاتىن داقىلدار توبى وتامالى داقىلدار دەلىنەدى. ولارعا قانت قىزىلشاسى، ماقتا، كوكونىس، باقشا، كارتوپ، كۇنباعىس، تەمەكى جانە باسقا داقىلدار جاتادى.

وتامالى داقىلدار تاناپتى ارامشوپتەردەن جاقسى تازارتۋمەن قاتار، توپىراقتا جۇرەتىن ميكروبيولوگيالىق پروسەستەردىڭ جاقسى جۇرۋىنە ۇلكەن ىقپال ەتەدى، سەبەبى ولاردىڭ قاتارارالىعى جاز بويى وڭدەلىپ، توپىراق ونشا تىعىزدالمايدى. سونىمەن قاتار، كەيبىر وتامالى داقىلداردىڭ، اتاپ ايتساق، جۇگەرىنىڭ تامىر جۇيەسى كۇشتى دامىعان، توپىراقتا تەرەڭ بويلاپ وسەدى. سول سەبەپتى توپىراقتىڭ تەرەڭ قاباتىنداعى ىلعالدى ءوزىنىڭ ءوسىپ-دامۋىنا پايدالانا الادى. سول سياقتى ماقتا دا تامىرىنىڭ تەرەڭ بويلاپ وسۋىنە بايلانىستى توپىراقتىڭ 1،0-1،5 مەتر تەرەڭدىگىندە جاتقان ىلعالدى پايدالانادى. وسىعان بايلانىستى، اتالعان داقىلداردى ءبىر ورىنعا بىرنەشە جىل قايتالاپ سەبۋگە بولادى، ياعني ولار وزدەرىنە وزدەرى جاقسى العى ەگىس بولىپ ەسەپتەلەدى.

وتامالى داقىلدارعا تىڭايتقىشتار كوپ بەرىلەدى جانە ولار ۆەگەتاسيا بويىنشا بىرنەشە رەت سۋارىلادى. ياعني، ولاردان كەيىن تاناپ ارامشوپتەردەن تازا، ىلعال جانە قورەكتىك زاتتارمەن اجەپتاۋىر قامتاماسىز ەتىلگەن. سول سەبەپتى وتامالى داقىلدار، ءداندى ماساقتى جانە باسقا دا اۋىلشارۋاشىلىق داقىلدارىنا جاقسى العى ەگىس بولا الادى.

ءبىر جىلدىق بۇرشاق تۇقىمداس داقىلدار. بۇل توپقا اسبۇرشاق، ماي بۇرشاق، نۇت جانە باسقالارى جاتادى. اتالعان داقىلدار كوپ جىلدىق بۇرشاق تۇقىمداس وسىمدىكتەرگە (جوڭىشقا، بەدە) قاراعاندا تاناپتا ورگانيكالىق زاتتاردى از، ال ءداندى ماساقتى داقىلدارمەن سالىستىرعاندا ءبىرشاما كوپ قالدىرادى. ءبىر جىلدىق بۇرشاق تۇقىمداس داقىلدار تامىرلارىنداعى تۇينەك باكتەريالارىنىڭ كومەگىمەن اۋاداعى بوس ازوتتى توپىراققا جينايدى، ءسويتىپ ونىڭ قورەكتىك رەجيمىن جاقسارتادى. بۇل داقىلداردىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى، ولاردىڭ، اسىرەسە، اسبۇرشاقتىڭ ۆەگەتاسيالىق كەزەڭى قىسقا، ياعني تەز ءپىسىپ، تاناپتى ەرتە بوساتادى. مۇنىڭ ءوزى جەردى ۋاقىتىلى جونە ساپالى وڭدەۋگە جانە دايىنداۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ءبىر جىلدىق بۇرشاق تۇقىمداس داقىلدار ۇلكەن ماسسا قۇراپ، ارامشوپتەردى تۇنشىقتىرىپ وسىرمەي تاستايدى، ولاردان كەيىن تاناپتار ارامشوپتەردەن تازا بولادى. سوندىقتان بۇرشاق تۇقىمداس داقىلدار كوپتەگەن كۇزدىك جانە جازدىڭ داقىلدار ءۇشىن جاقسى العى ەگىس بولىپ ەسەپتەلەدى.

كوپ جىلدىق شوپتەر. كوپ جىلدىق شوپتەرگە بۇرشاق تۇقىمداستاردان جوڭىشقا،بەدە، ەسپارسەت، ال استىق تۇقىمداستاردان ەركەكشوپ جاتادى. بۇلاردان كەيىن توپىراقتا كوپ مولشەردە ورگانيكالىق زاتتار قالادى. ماسەلەن، جوڭىشقادان كەيىن ءار گەكتار جەردە 60-70 سەنتنەرگە دەيىن ورگانيكالىق زاتتار قالادى. سونىمەن قاتار، بۇرشاق تۇقىمداسىنا جاتاتىن كوپ جىلدىڭ شوپتەر توپىراققا اۋاداعى بوس ازوتتى جينايدى، ۇلكەن ماسسا قۇراعاندىقتان جانە جاز بويى بىرنەشە رەت شابىلاتىندىقتان ولار وزىنەن كەيىن تاناپتى ارامشوپتەردەن تازا قالدىرادى.

كوپ جىلدىق شوپتەر توپىراقتىڭ فيزيكالىق قاسيەتتەرىن (قۇرىلىمى، قۇرىلىسى جانە تاعى باسقا) جاقسارتادى. سوندىقتان ولار بارلىق داقىلدارعا دەرلىك جاقسى، وتە جاقسى العى داقىل بولىپ سانالادى. قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك ايماعىنداعى سۋارمالى جەرلەرگە ەگىلەتىن تەحنيكالىق داقىلدار (ماقتا، قانت قىزىلشاسى، تەمەكى) ءۇشىن كوپ جىلدىق بۇرشاق تۇقىمداس ءشوپ — جوڭىشقا تاپتىرمايتىن العى داقىل. كۇرىش -سۋدا وسەتىن داقىل، ءبىر ورىندا ەكى-ۇش جىل قاتارىنان سەبىلگەننەن كەيىن توپىراقتىڭ فيزيكالىق قاسيەتتەرى ناشارلاپ، ونىڭ اۋا رەجيمى بۇزىلادى، ال جوڭىشقا توپىراقتىڭ قۇرىلىمىن جاقسارتادى، سونىمەن بىرگە ىلعالدى مول پايدالاناتىندىقتان، جەردى ەكىنشى رەت تۇزدانۋدان ساقتايدى. سوندىقتان جوڭىشقا — تەك كۇرىشتىڭ ەڭ جاقسى العى داقىلى.

ءداندى ماساقتى داقىلدار. ءداندى ماساقتى داقىلدار تۇرىنە قاراي العى ەگىس رەتىندە ءار ءتۇرلى باعالانادى. كۇزدىك بيداي، جازدىق بيداي مەن ارپا، كوپتەگەن وتامالى داقىلدار ءۇشىن جاقسى العى ەگىس بولىپ ەسەپتەلەدى. سەبەبى، ول تەز قاۋلاپ وسۋىنە بايلانىستى ارامشوپتەرمەن جاقسى كۇرەسە الادى، تاناپتى ەرتە بوساتادى. جازدىڭ بيداي مەن جازدىق ارپا قاناعاتتانارلىق العى داقىل بولىپ ەسەپتەلەدى. بۇلاردىڭ ىشىندەگى ناشارى — تارى. تارى باستاپقى كەزدە وتە جاي وسەدى دە، ءوسىپ-دامۋى بارىسىندا ارامشوپتەردەن كەيىن قالىپ قويادى، سوندىقتان تارىدان كەيىن تاناپتاردا ارامشوپتەر كوپ بولادى. جازدىق داقىلداردىڭ ونشا ايتارلىقتاي العى داقىل بولىپ ەسەپتەلمەيتىن تاعى ءبىر سەبەبى بار. ولار توپىراقتاعى جەڭىل سىڭىرىلەتىن قورەكتىك زاتتاردى ەداۋىر مولشەردە پايدالانادى. سوندىقتان ولار كوبىنە اۋىسپالى ەگىستىڭ سوڭعى تانابىنا ەگىلەدى دە، بۇل داقىلداردان كەيىن تاناپتار كوبىنە پارعا قالدىرىلادى.

---