InfoHub Logo

اۋىل شارۋاشىلىعىندا پايدالانىلاتىن جەرلەردە وزدىگىنەن ءوسىپ، كوپتەگەن زيان كەلتىرەتىن وسىمدىكتەردى ارامشوپتەر دەپ اتايدى. ارامشوپتەر تەك جىرتىلعان جەرلەردە عانا ەمەس، سونىمەن قاتار، جايىلىمدار مەن شابىندىقتاردا دا كەزدەسەدى. بۇل جەرلەردە ارامشوپتەرگە ۋلى، مالدار جەۋگە جارامسىز ءىرى ساباقتى وسىمدىكتەردى جاتقىزادى. ەگەر ءبىر اۋىلشارۋاشىلىق داقىلدارىنىڭ اراسىندا باسقا مادەني وسىمدىكتەر كەزدەسسە، ولاردى ءارامشوپ قوسپاسى دەيدى. ايتالىق، بيداي ەگىسىنىڭ ىشىندەگى ارپا، س ۇلى نەمەسە تاعى باسقا مادەني داقىلدار ارامشوپتەر قوسپاسى بولىپ ەسەپتەلەدى. ءتىپتى، بيداي ەگىسىندە ءبىر سورتتىڭ ىشىندە باسقا سورت وكىلدەرى كەزدەسسە، ولار دا ءارامشوپ قوسپاسى بولىپ ەسەپتەلەدى.

كەيبىر ارامشوپتەر اۋىلشارۋاشىلىق داقىلدارىنىڭ ءوسۋ جاعدايىنا سونشالىقتى بەيىمدەلگەن، ياعني، ولارسىز تىرشىلىك ەتە المايدى. ولاردىڭ مادەني وسىمدىكتەرگە بەيىمدەلگەنى سونشالىق، ءتىپتى دامۋ كەزەڭدەرى، تۇقىم كولەمى (ەنى، ۇزىندىعى) بىردەي. مىسالى، كۇزدىك داقىلدار ىشىندەگى قارابيداي ارپاباسى، كۇرىش ەگىسىندەگى كۇرمەك، تاعى باسقالار. سوندىقتان ولاردى بەيىمدەلگەن نەمەسە ايىرىلماس سەرىكتەس ارامشوپتەر دەپ اتايدى. ارامشوپتەردىڭ اۋىلشارۋاشىلىس وندىرىسىنە تيگىزەتىن زياندارى. ارامشوپتەر — ەگىنشىلىكتىڭ ەڭ باستى جاۋى. كەيىنگى كەزدە ءىرى كەڭشارلار مەن ۇجىمدىق شارۋاشىلىقتار ىدىراپ، ولاردىڭ ورىندارىنا پايدا بولعان كىشىگىرىم شارۋاشىلىقتاردا اگروتەحنيكالىق شارالاردىڭ بۇزىلۋىنا، ياعني اۋىسپالى ەگىستەردىڭ جويىلۋىنا، گەربيسيدتەردىڭ قولدانىلماۋىنا، جەردىڭ دۇرىس وڭدەلمەۋىنە جانە تولىق پايدالانىلماۋىنا بايلانىستى رەسپۋبليكادا اۋىلشارۋاشىلىق داقىلدارىنىڭ ەگىستىگىندە ارامشوپتەردىڭ كوبەيىپ كەتكەندىگىن زەرتتەۋلەر كورسەتىپ وتىر.

مىسالى، قازاق وسىمدىك قورعاۋ عىلىميزەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ دەرەكتەرىنە قاراعاندا (يۋ. گەشتونت)، 1996 جىلعى زەرتتەۋ مالىمەتى بويىنشا، تەكسەرىلگەن جەردىڭ 18 ملن. 245 مىڭ گەكتارى نەمەسە 81،4 پايىزى ارامشوپتەرمەن لاستانعان بولىپ شىقتى. ونىڭ ىشىندە اتپا تامىرلى ارامشوپتەر ۇلەسىنە 7848،6 مىڭ گا (41،2 پايىز) تيەدى. اسىرەسە، رەسپۋبليكانىڭ استىقتى سولتۇستىك وبلىستارىندا قاراس ۇلى، اتپا تامىرلى ارامشوپتەر كەڭ ءورىس العان. ولارمەن زەرتتەلگەن ەگىستىك كولەمىنىڭ 3،3 پايىزى، نەمەسە 605،4 مىڭ گەكتار ەگىستىك لاستاندى. قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك جانە وڭتۇستىك-شىعىس ايماعىندا دا ارامشوپتەر از كەزدەسپەيدى. ە.م. زەنكوۆانىڭ زەرتتەۋىنە قاراعاندا، تەك الماتى وبلىسىندا عانا جارتى ميلليون گەكتاردان استام ەگىستىك جەرلەردە ارامشوپتەر باسىم وسەدى.

كوپتەگەن ارامشوپتەردىڭ تامىرلارى توپىراققا تەرەڭ بويلاپ وسەدى. سوندىقتان ولار ءتىپتى تەرەڭ قاباتتا جاتقان ىلعالدى، قورەكتىك زاتتاردى جاقسى پايدالانادى. تامىر جۇيەلەرىنىڭ كۇشتى دامۋىنا بايلانىستى، ارامشوپتەر وزدەرىنىڭ وسىپ-ونۋىنە ىلعالدى مودەني وسىمدىكتەرگە قاراعاندا ولدەقايدا كوپ جۇمسايدى. بۇعان ارامشوپتەر مەن اۋىلشارۋاشىلىق داقىلدارىنىڭ ترانسپيراسيالىق كوەففيسيەنتتەرىن سالىستىرۋ ارقىلى كوز جەتكىزۋگە بولادى. مىسالى، بيداي 1 گرامم قۇرعان زات قۇرۋى ءۇشىن 400 گرامم، تارى 250 گرامم ىلعال جۇمساسا، ال وسى استىق تۇقىمداستارىنا جاتاتىن قاراس ۇلى 600 گرامم ىلعالدى كەرەك ەتەدى، ياعني ىلعالدى بيدايعا قاراعاندا 1،5 ەسە، ال تارىمەن سالىستىرعاندا 2،4 ەسە كوپ جۇمسايدى.

جىلدىق جاۋىن-شاشىن قورىنىڭ بەستەن ءبىر بولىگىنەن استامى ارامشوپتەردىڭ ونىپ-وسۋىنە جۇمسالادى. مىنە، سوندىقتان دا ارامشوپتەرمەن كۇرەس — ول ىلعال ءۇشىن كۇرەس. ارامشوپتەر قورەكتىك زاتتاردى كوپ مولشەردە پايدالانعاندىقتان، توپىراقتىڭ قۇنارلىلىعىن تومەندەتەدى. مىسالى، جازدىق بيدايدىڭ ءونىمى 25 سەنتنەر بولعاندا، ول ءار گەكتاردان 95 كگ ازوت، 29،2 كگ فوسفور جانە 45 كگ كاليي السا، ال وسى استىق تۇقىمداسىنا جاتاتىن جاتاعان بيدايىق ءارامشوبى تەك قانا 15،5 سەنتنەر ءونىم قۇراۋ ءۇشىن ءبىر گەكتاردان 48 كگ ازوت، 31 كگ فوسفور جانە 68 كگ كالييدى پايدالانادى. ەگىستىك قالۋەنىنىڭ 36 سەنتنەر كوك بالاۋسا ءتۇزۋ ءۇشىن جۇمساعان قورەكتىك زاتتارى ءاربىر گەكتار جەردەن 31،8 سەنتنەر كۇزدىك بيداي نەمەسە 250 سەنتنەر قانت قىزىلشاسىن وندىرۋگە جەتەر ەدى. ارامشوپتەر تەك توپىراقتىڭ قورەكتىك زاتتارىن عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە، قولدان بەرىلەتىن مينەرالدىق تىڭايتقىشتاردىڭ 30-35 پايىزىن پايدالانادى.

اۋىلشارۋاشىلىق داقىلدارى مەن ارامشوپتەردىڭ اراسىندا تەك ىلعال مەن قورەكتىك زاتتار ءۇشىن عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە، جارىق ءۇشىن دە كۇرەس جۇرەدى. بيىك وسەتىن ارامشوپتەر اۋىلشارۋاشىلىق داقىلدارىن كولەڭكەلەپ، وسىمدىك جاپىراعىندا جۇرەتىن فوتوسينتەز پروسەسىن باياۋلاتادى، وسىنىڭ سالدارىنان ورگانيكالىق زاتتاردىڭ ءتۇزىلۋى تومەندەيدى، ياعني ءونىم ازايادى. سونداي-اق ، ارامشوپتەر توپىراقتىڭ بەتكى قاباتىنىڭ تەمپەراتۋراسىن 2-4 °س-قا تومەندەتەدى. وسىنىڭ وسەرىنەن سەبىلگەن تۇقىم كوپكە دەيىن ونبەي، توپىراقتا جاتىپ قالىپ ءشىرۋى نەمەسە ءار ءتۇرلى اۋرۋلارعا شالدىعۋى مۇمكىن. وسىنىڭ سالدارىنان ءداننىڭ ەگىستىك ونگىشتىگى تومەندەيدى، ياعني ءونىم ازايادى. سونىمەن قاتار، كەش كوكتەپ شىققان وسىمدىكتىڭ ۆەگەتاسيالىق كەزەڭى ۇزارىپ، كۇزدە كەش پىسەدى. بۇل، اسىرەسە، جازى قىسقا، كۇزى ەرتە تۇسەتىن قازاقستاننىڭ سولتۇستىك وبلىستارى ءۇشىن وتە ءقاۋىپتى جاعداي.

ارامشوپتەر اۋىلشارۋاشىلىق داقىلدارىنىڭ زيانكەستەرى مەن اۋرۋ قوزدىرعىشتارىنىڭ تىرشىلىك ەتەتىن جانە ولاردى تاراتاتىن مەكەنى بولىپ تابىلادى. مىسالى، قانت قىزىلشاسىنىڭ زيانكەسى قانت قىزىلشاسى ءبىزتۇمسىعىنىڭ مەكەنى الابوتا بولسا، ال ەگىستىك شىرماۋىقتا شابىندىق كوبەلەك دامىپ، ول كەيىننەن مادەني وسىمدىكتەرگە زيان كەلتىرەدى. كەيبىر ارامشوپتەردىڭ جەمىستەرى، تۇقىمدارى ۋلى بولىپ، ادامداردى جونە مالداردى ۋلاندىرادى (قىرىق-بۋىن، سارعالداق، قارا مەڭدۋانا، ءۇيبيدايىق، كادىمگى قارامىقشا)، ال كەيبىر ارامشوپتەردىڭ جاعىمسىز ءيىسى مالداردان الىناتىن ونىمدەردى بۇلدىرەدى. مىسالى، ەرمەن، جۋا سۇتكە اششى ءدام بەرەدى. جەكەلەگەن ارامشوپتەردىڭ گۇل توزاڭدارى ادامداردا اللەرگيا اۋرۋىن تۋدىرادى. ماسەلەن، جۋسان جاپىراقتى ءويرانشوپ توزاڭدارى پىشەن قىزدىرماسىن قوزدىرادى. ارامشوپتەر جونە ولاردىڭ تامىرلارى اۋىلشارۋاشىلىق ماشينالارى مەن جەر وڭدەۋ قۇرالدارىنىڭ كەدەرگىسىن 30 پايىزعا دەيىن ارتتىرادى، وسىنىڭ ناتيجەسىندە جانار-جاعارمايدىڭ شىعىنى كوبەيەدى. مىسالى، ءارامشوبى باسىم 1 گەكتار جەردى وڭدەۋگە 28،7 كگ جانارماي جۇمسالسا، ال ءارامشوبى از وسىنداي جەرگە 17،6 كگ جانارماي كەتەدى. وشاعان، قاراس ۇلى جانە باسقا ارامشوپتەر تىكەنەكتەرى جانە قىلقاندارى ارقىلى جانۋارلارعا زاقىم كەلتىرىپ، ولاردان الىناتىن ونىمدەردىڭ، اسىرەسە ءجۇننىڭ ساپاسىن تومەندەتەدى.

ارامشوپتەر باسىم بولعان القاپتى بىرنەشە رەت وڭدەۋگە تۋرا كەلەدى، ول توپىراقتىڭ ۇگىتىلۋىنە جانە ىلعالدىڭ تەز بۋلانىپ ۇشىپ كەتۋىنە اكەلىپ سوقتىرادى، جەل ەروزياسى ءقاۋپى بار جانە جاۋىن-شاشىن مولشەرى از قازاقستان اۋماعى ءۇشىن بۇل — وتە زور زيان. ارامشوپتەر اۋىلشارۋاشىلىق داقىلدارىنىڭ ءونىمىن كۇرت تومەندەتەدى. مىسالى، رەسپۋبليكانىڭ استىقتى اقمولا، قوستاناي، پاۆلودار جانە سولتۇستىك قازاقستان وبلىستارىندا ءار جىلى ورتا ەسەپپەن تەك قاراس ۇلىنىڭ كەسىرىنەن 175 ملن. پۇت استىق كەم جينالادى. سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ شارۋاشىلىقتارىندا ارامشوپتەر جازدىڭ بيداي ءونىمىن ءار گەكتاردان ورتا ەسەپپەن 3،8 سەنتنەرگە كەمىتەدى. ارامشوپتەر اۋىل شارۋاشىلىعى داقىلدارىنىڭ ءونىمىن 79،3 پايىزدان (جازدىق بيداي) 88،3 پايىزعا دەيىن (ماقتا) تومەندەتەتىندىگىن كورسەتىپ وتىر.

---