InfoHub Logo

حالقىمىز ءار  جاستاعى ادامداردىڭ  كوڭىل-كۇيى، سەزىمدەرى، مىنەز ەرەكشەلىكتەرى، تۇسىنىك تالعامدارى، سەنىم، قىزىعۋشىلىقتارى، ادەت-داعدىلارى بىردەي بولىپ كەلمەيتىندىگى  جونىندە دە قىزىقتى  پىكىرلەر ايتقان. ماقال-ماتەلدەردە ادامنىڭ جاس  وزگەشەلىكتەرى نەگىزىنەن بالالىق ، جاستىق، كەمەلدىك جانە كارىلىك شاق  بولىپ  ءتورت كەزەڭ  تۇرىعىسىنان قارالاتىندىعىن  بايقاۋعا  بولادى.

ادامنىڭ مورالدىق بەينەسى ، پسيحيكاسى ونىڭ ىس-ارەكەت  ۇستىندە داميدى، ال بۇلاردىڭ العاشقى ىرگە تاسى بالالىق كەزدە قالىپتاسادى. حالقىمىز ءوز ۇرپاعىن جاقسى قاسيەتكە باۋلۋدى  ۇنەمى نەگىزگى ماسەلە دەپ ويلاپ كەلگەن. وسىدان بولۋ كەرەك، ءسابي، بوبەك تاربيەسى ماقال-ماتەلدەردەن ەلەۋلى ورىن العان. «بالا ءتىلى بالدان دا ءتاتتى»، «بالالى ءۇي بازار»،  «بالا –كوڭىلدىڭ گ ۇلى، كوزدىڭ نۇرى»،  «التى جاسار بالا، اتقا مىنسە، الپىستاعى شال الدىنان شىعادى» دەگەن سىندى ت.ب. ماقال-ماتەلدەرگە  تۇسىنىك  بەرۋدىڭ قاجەتى بولماس. حالقىمىز  تاربيەسى كەم  بالاعا  جانى اشىپ: «ادەپسىز بالا – سورلى بالا»، «جامان بالا كۇيىك»، «تالابى جوق جاس ۇلىڭ، جالىنى  جوق شوقپەن  تەڭ»، «بالاڭ جامان بولسا، كورىنگەننىڭ مازاعى» دەپ ادەپسىز ، ءقزىنىڭ دە ، وزگەنىڭ دە مازاسىفن كەتىرەتىن،، تالاپسىز، ىنجىق، جالقاۋ، قورقاق ، كۇيگەلەك، وزدىگىنەن ەش نارسە ىستەي المايتىن ەبەدەيسىز بالالاردىڭ كەلەشەگىنەن كۇدىكتەنەدى دە، اتا-اناسىنىڭ  ايتقانىن ەكى ەتپەيتىن، ءتىل العىش  زەرەك، كوپ نارسەنى تانىپ بىلۋگە  قۇمار، ەلگەزەك، ىقىلاستى بالالاردى   باسقالارعا ۇلگى ەتەدى.

بالا بىتكەننىڭ ءبارى دە ەس بىلگەننەن بىلسەم، ەستىسەم، ۇستاسام، السام دەپ ارەكەتكە  ۇمتىلادى.ول ءوزىن قورشاعان ورامەن ، باسقا ادامدارمەن، زاتتارمەن قارىم-قاتىناسقا ءتۇسۋدى قالايدى. بۇل – بالانىڭ ءوزىن، قورشاعان ورتانى تانىپ بىلۋگە قۇشتارلىعىولار ءۇشىن ءجاي نارسەنىڭ ءوزى جاڭالىق. بۇلار- قۇمارپاز، اۋەسقوي، تىنىمسىز زەرتتەۋشى. كوپتەگەن ماقال-ماتەلدەردىڭ ءمان-مازمۇنى وس ىايتىلعان ويدى دا بەينەلەيدى. اتا-انا ءوز بالاسىن ونەگەلى  سوزبەن، جەكە باسىنىڭ ۇلگىسمەن  تاربيەلەيدى. ويىن بالاسىندا ۇلكەندەردىڭ سوزىنە،قىلىعىنا، ىس-ارەكەتىنە ەلىكتەۋشىلىك  باسىم. بۇل جونىندە مىنانداي ماقالداردى ەسكە تۇسىرۋگە بولادى. «بالاپان ۇيادا نە  كورسە، ۇشقاندا سونى ىلەدى»، «بالاعا بايقاپ  سويلەسەڭ  اقىلىڭا كونەر، بايقاماي كوپ سويلەسەڭ كورسەتەر  ءبىر  ونەر» دەپ  حالىق  بالا  تاربيەسىن قۇرعاق سىلدىر سوزبەن   جۇرگىزگەننەن گورى  ىس-ارەكەت ، ۇلگى-ونەگە ارقىلى  جۇرگىزۋدىڭ  پارمەندىرەك كەلەتىندىگىن ، سونداي-اق، بالا  تاربيەسىنە ونىڭ  قۇربى-قۇرداستارىنىڭ  ، جورا-جولداستىرىنىڭ دا ىقپالى  بولاتىنىن   ەسكە  الىپ   وتىرعان. سونىمەن  بىرگە، بالاعا دەگەن ەرەكشە مەيىرىمدىلىكتىڭ دە،  اسقان قاتالدىقتىڭ دا، بالانى بىر-بىرىنەن الالاپ  قاراۋدىڭ دا ، تەرىس ەكەنىن، ال  بالانىڭ جەكە باسىن   قۇرمەتتەپ، ەلەۋ ونىڭ  پسيحولوگياسىنىڭ    دۇرىس   قالىپتاسۋىنا  جاعداي  جاسايتىنىن   ناقىل  سوزدەر    دۇرىس   كورسەتكەن.

حالىق  ۇعىمىندا    ادامنىڭ  نەگىزگى  ءومىر كەزەڭىنىڭ  ءبىرى – جاستىق كەزەڭ (بوزبالالىق  شاق). ماقال-ماتەلدەردەن   بۇل  تاقىرىپ تا ەلەۋلى  ورىن   الادى. ماسەلەن، «اقىل   - جاستان»،  «جاستىق - جالىن»، «جاستىقتىڭ قايتارا المايسىڭ» دەگەن تولعاۋلار  جاستىق، بوزبالالىق   شاق – ادامنىڭ اقىل-ويى   قاۋىرت   وسەتىن ، قاجىرلى ىس-ارەكەتكە ، قيمىلعا   قۇشتار  البىرت  رومانتيكالىق  كەزى ەكەنىن ءدال  بەينەلەيدى.  جاستىق   شاقتىڭ  باستى بەلگىسى – ادامنىڭ جانى مەن  ءتانىننىڭ   ساپالىق  جاعىنان  ۇلكەن   وزگەرىستەرگە   تۇسەتىندىگىندە. وسى جاستا ادامنىڭ  قوعامدىق بەلسەندىلىگى ارتادى.

حالقىمىز جاس   ۇرپاقتى  وقىتىپ تاربيەلەۋ  جايىندا  دا  تالاي سىندارلى  پىكىرلەر  ايتقان.  «بالانى تابا بىلسەڭ، باعا دا ءبىل»، «بالانى سۇيسەڭ،   تاربيەسىن  ءسۇي»، «بلانى ماقتاۋ  جەتىلدىرمەيدى، تاربيلەۋ  جەتىلدىرەدى» دەگەن ماقالدار  بالانى   قۇر اينالايىن  دەي   بەرمەي ، ونى ادامگەرشىلىككە   باۋلۋ جاعىن  ويلاسىترۋ قاجەتتىگىن، وت باسىنان، ۇشاتىن   ۇياسىنان، ، اكە-شەشەسىنەن الاتىن  تاربيە   قانداي  بولسا ، كوپ  جاعدايدا  ونىڭ الداعى  ءومىرى  دە  سوعان   وراي    قۇرىلاتىندىعىن اڭعارتادى.

جاس بوبەكتەرگە   شىنايى   تاربيە   بەرۋ دە ونىڭ  جەكە  پسيحولگياسىن،  جاس   وزگەشەلىگىن  ، مىنەز-قۇلىعىنىڭ ەرەكشەلىگىن ايرىقشا  ەسكەرۋ كەرەك دەپ  كورسەتەدى   ماقالدار. بۇل جونىندە  حالىق  بىردە: «بلاعا ءوز تىلىڭمەن سويلەمە، ءوز تىلىمەن سويلە»، «بالا  كوكتەن   شىققان  قىزىل  گۇل ، سولدىرماۋدىڭ  جولىن  تابا ءبىل»، «قاردى   قىلاۋ  وسىرەدى، بالانى سىلاۋ  وسىرەدى» دەيدى. بالانى وقىتىپ  تاربيەلەۋدە ونىڭ جاس كەزىنەن باستاپ   قولعا  السا عانا  تاربيە  ناتيدەلى  بولىپ، جاقسى  جەمىس  بەرە  الادى. جاس  بالا تابيعاتىندا  وقىپ-ۇيرەنۋگە، تانىپ-بىلۋگە اۋەس. ۇستاز دا ، اتا-انا دا  وسى كەزدى ءتيىمدى پايدالانىپ   قالۋى  قاجەت.

حالقىمىز بالا  پسيحولگوياسىنىڭ  قالىپتاسۋىندا ويىن ارەكەتى  دە ەلەۋلى  ءرول اتقاراتىندىعىن  جاقسى  اڭعارعان. ويىننىڭ ماڭىزى جونىندە ماقال-ماتەلدەردەن تۇيەتىنىمىز مىنالار: ويىندا  بوبەكتىڭ  ورتامەن قارىم-قاتىناسى  كەڭەيىپ،  تانىم  قابىلەتى  ءوسىپ، مىنە-قۇلقى  قالىپتاسا  تۇسەدى. بالا  ويىنىنىڭ ءتۇرى دە، مازمۇنى دا سان الۋان. ويىن   ۇستىندە بالا  بوستىققا، جولداستىققا،  تاپقىرلىققا، ىسكەرلىككە، ەپتىلىككە، ادامگەرشىلىككە   باۋلىنادى.  بالا  تابيعاتىنان – قيمىل –قوزعالىسقا  قۇمار بولعاندىقتان، ويىن   بالالىق شاقتىڭ   باستى  ەرەكشەلىگى.  ماسەلەن ، «بالانىڭ  ىستەگەنى  بىلىنبەس»، «بالامەن ويناما، شارشارسىڭ»، «ويناي  بىلمەگەن، ويلاي  بىلمەيدى» دەگەن ماقالدار بالانىڭ  ويىنعا اسا  قۇمار  بولاتىندىعى، ۇل مەن قىزدىڭ ويىنى دا   تۇرلىشە   بولاتىنى، ويىن  ارقىلى  بالانىڭ سانا-سەزىمى،  كاسىپ تاڭداۋى، اقىل-ويى  ءوسىپ  جەتىلەتىندىگى كورسەتىلەدى.

بالانىڭ دۇنيە تانىمىندا ، ونىڭ پسيحولوگياسىنىڭ قالىپتاسۋىندا  ءوقۋ-بىلىمنىڭ ەرەكشە ماڭىز  الاتىنىن دا ماقال-ماتەلدەر دۇرىس   كورسەتە العان.  «بىلىمنەن اسار  بايلىق  جوق»، «بىلەك  سۇرىندىرە الماعاندى، ءبىلىم  سۇرىندىرەدى»  دەگەن سىندى   ماقالداردان  وىس  ويدى انىق  كورۋگە  بولادى. ءاربىر جەتكىنشەك   ءبىلىمدى  ادامنىڭ  جاقسى  ءىسىن ، ادەپتى قىلىعىن   وزىنە  ۇلگى ەتۋى  ءتيىس. حالقىمىز  وقۋ پروسەسىنىڭ  ەڭبەكپەن دە  ەگىز   ەكەنىن اڭعارعان. «وقۋ ينەمەن قۇدىق  قازعانداي».

ادام جۇيەلى، جوسپارلى  وقۋ ارقىلى  عانا ءوز  ءبىلىمىن  دۇرىستاپ  تولىقتىرا  الادى،  ونى كەيىن   كەرەگىنە  قاجەتىنشە  جاراتا  الادى.

ماقالدار  ادامنىڭ  پسيحولوگياسى  نەگىزىنەن ىس-ارەكەت  ۇستىندە  قالىپتاسادى  دەي  كەلىپ، تالىم-تاربيە  پروسەسى  ءۇشىن  بالانىڭ  كەيبىر  تۋىستان  بەرىلەتىن  قاسيەتتەرىمەن  (عىلىم تىلىمەن  ايتقاندا  ونى اناتوميالىق-فيزيولوگيالىق  نىشاندارى) ساناسىپ  وتىرۋىن   ەسكەرتەدى.  ماسەلەن «ساۋساعى  ۇزىن ءبيشى  بولار، قۇلاعى  ۇلكەن  كۇيشى بولار»،  «ات  بولاتىن  قۇلىننىڭ باۋىرى   جازىق كەلەر، ادام  بولار  بالانىڭ   ماڭدايى  جازىق  كەلەر» - دەگەن  عيبراتتى سوزدەردە   بالانىڭ ، كەيبىر  سەزىم  مۇشەلەرىنىڭ ، اناتوميالىق  بەلگىلەرىنىڭ  ءناسىل  ارقىلى   بەرىلەتىندىگى ، بۇلاردىڭ  وقۋ  تاربيە –ىسىنە از دا  بولسا قاتىسى   بارلىعى ، سوندىقتان  وسىنداي سىرتقى  مۇمكىندىكتەرمەن  ساناسۋ قاجەتتىگى ءسوز  بولىپ  وتىر. حالىق  دانالىعى  جاس  بۋىنداردى  وقىتىپ-تاربيەلەۋدە   ءومىر  بارىسىندا  مەڭگەرىلەتىن  ءوقۋ-بىلىم، داعدى  ادەتتەرگە  ەرەكشە  ماڭىز  بەرگەن. وسىعان  وراي   «ىقىلاس پەن ىنتىماق بىتەر  ىسكە  بولسىن تاپ»، «جىگىتتىڭ  تۇسىنە قارام، ىسىنە  قاراما»، «جىگىت تۇرىمەن ەمەس، ىسىمەن ادەمى» دەپ  ادامنىڭ  ءبىلىم، دۇنيە تانىمى شىدامدىلىقتى،  ويلاپ-تولعانۋدى، قۇمارلىق ، ىقىلاستى كەرەك ەتەتىندىگىن ، بەرىك  ءبىلىم، ونەگەلى  تاربيە ىس-تاجىريبە   ۇستىندە ، بەلسەندى ارەكەت ارقىلى، قالىپتاسىپ وتىراتىندىعىن ادەيىلەپ ەسكەرتەدى.

---