InfoHub Logo

ماقتا — باعالى تالشىقتى داقىل. ول حالىق شارۋاشىلىعىنىڭ ءار سالاسىندا ءتۇرلى ماقساتتا پايدالانىلادى. ەڭ باستىسى، ماقتا — توقىما ونەركاسىبى ءۇشىن نەگىزگى شيكىزات. ماسەلەن، ءبىر توننا ءشيتتى ماقتادان 330-360 كگ. تالشىق، 550-580 كگ تۇقىم جانە 30-40 كگ قىسقا تالشىق الىنادى. ماقتانىڭ ۇزىن تالشىقتى سورتتارىنان ءار ءتۇرلى ماتالار — باتەس، ساتەن، ماركيزات توقىلادى. ورتاشا ەسەپپەن العاندا، 1 توننا ءشيتتى ماقتادان 3000 مەتر ماتا توقۋعا بولادى. ماقتانىڭ قىسقا تالشىقتارىنان سەلليۋلوزا، پلاستماسسا، فوتوپلەنكا، مەديسينادا قولدانىلاتىن ماقتا، جانعىش پىلتە، جاساندى جىبەك جانە باسقا بۇيىمدار دايىندالادى. ماقتا تالشىعىنان تىگىن ماشينالارى ءۇشىن ءجىپ، ارقان، ەلەكتر وراعىش جانە باسقا دا زاتتار الىنادى. ماقتانىڭ تۇقىمىندا 20-25% دەيىن ماي بولادى، سوندىقتان 1 توننا ءشيتتى ماقتادان 100-110 كگ جوعارى ساپالى ماي الىنادى. ماقتا مايى تاماق، كونسەرۆ، پارفيۋمەريا ونەركاسىبىندە كەڭىنەن قولدانىلادى. ماقتانىڭ 1 توننا تۇقىمىنان 400-420 كگ كۇنجارا الىنادى. ونىڭ قۇرامىندا 40% -عا جۋىق اقۋىز بار، سوندىقتان ول مال ازىعى ءۇشىن دە پايدالانىلادى. ءبىراق، كۇنجارانىڭ قۇرامىندا ۋلى زات — گوسسيپول بولادى، سول سەبەپتى ونى تاۋلىگىنە 2-3 كگ مولشەرىندە عانا ءىرى قارا مالعا بەرەدى، ال شوشقاعا بەرۋگە بولمايدى. ماقتانىڭ 1 تونناسىنان 380-400 كگ تۇقىم قابىعى شىعادى. ول ءاتيل، مەتيل سپيرتتەرىن، لاك، قاعاز، ورگانيكالىق قىشقىلدار، سەلليۋلوزا جانە باسقا زاتتار الۋعا پايدالانىلادى. ماقتانىڭ ساباعى (قوزا) وتىن رەتىندە قولدانىلادى. وتامالى داقىل بولعاندىقتان، ەگىنشىلىكتە ماقتا ءداندى جانە باسقا داڭىلدارعا جاقسى العى ەگىس بولىپ ەسەپتەلەدى. قازاقستانداعى جالعىز تالشىقتى داقىل — ماقتا. ول تەك وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا عانا وسىرىلەدى. مۇندا 2006 جىلى ماقتا 204،0 مىڭ گەكتار جەرگە ەگىلدى، ونىڭ ءار گەكتارىنان 23،0 سەنتنەردەن ءتۇسىم الىندى، جالپى 470 مىڭ توننا ماقتا جينالدى.

ماقتانىڭ تۇرلەرى مەن سورتتارى. ماقتانىڭ ەكى ءتۇرى وسىرىلەدى: ءبىرىنشى ءتۇرى — ورتاشا تالشىقتى كادىمگى نەمەسە مەكسيكالىق ماقتا. ونىڭ كەسەگى ءىرى، جۇمىر، جوعارعى جاعى ۇشكىر، قاۋاشاعى 3-5 جەردەن الىنادى، ءار كوسەكتىڭ قاۋاشاعىندا 5-10 دانا تۇقىمى بار. تالشىعىنىڭ ساپاسى جوعارى، ۇزىندىعى 30-35 مم، جىڭىشكەلىگى 17-20مكم. ەكىنشى ءتۇرى — جىڭىشكە تالشىقتى پەرۋ نەمەسە مىسىر ماقتاسى. ونىڭ كوسەگى ۇساق كونۋس تارىزدەس، ۇزىنشا كەلەدى. قاۋاشاعى 3-4 ۇيالى، وندا 5-8 جالاڭاش تۇقىم بار. تالشىعىنىڭ ساپاسى جوعارى، ۇزىندىعى 38-40 مم، جىڭىشكەلىگى 12-18 مكم.
قازاقستاندا نەگىزىنەن ماقتانىڭ ورتا تالشىقتى سورتتارى وسىرىلەدى. وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا 2006 جىلى ماقتانىڭ كيرگيزسكيي-3، س-4727، س-6524، س-4908، 108-ف، پاحتارال-3031 جانە 3044 سورتتارى اۋدانداستىرىلعان.

ماقتا تالشىعىنىڭ تەحنولوگيالىق ساپاسى. ماقتا شارۋاشىلىقتارىنىڭ الدىنداعى تۇرعان باستى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى — ونىڭ تالشىعىنىڭ تەحنولوگيالىق ساپاسىن جاقسارتۋ. وعان مىنا كورسەتكىشتەر جاتادى. تالشىق ءونىمىنىڭ كولەمى — قۇرعاق ءشيتتى ماقتادان الىنعان تازا تالشىقتاردىڭ سالماق پايىزى. ادەتتە، بۇل كورسەتكىش 30-40% شاماسىندا بولادى. تالشىقتىڭ ۇزىندىعى — ارناۋلى تاقتالاردا ماقتا تۇقىمىنىڭ جوعارعى ۇشتەن ءبىر بولىگىندە شيراتىلعان تالشىقتى تاراعاننان كەيىنگى ميلليمەتر ەسەبىمەن الىنعان ۇزىندىق. ءوسىرۋ جاعدايىنا جانە سورتتاردىڭ بيولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى تالشىقتىڭ ۇزىندىعى 25-40 مم ارالىعىندا بولادى. مەترلىك ءنومىر — 1 گرامداعى بارلىق تالشىقتاردىڭ مەتر ەسەبىمەن الىنعانداعى جالپى ۇزىندىعى. ماقتانىڭ سورتىنا بايلانىستى بۇل كورسەتكىش 5000-8000 مەترگە دەيىن اۋىتقىپ وتىرادى. تالشىقتىڭ جىڭىشكەلىگى — مەترلىك نومىرمەن انىقتالادى. ونىڭ كورسەتكىشى 7-10-كم ارالىعىندا بولادى. تالشىقتىڭ ورتاشا ءۇزىلۋ كۇشى ءبىر تالشىقتى ۇزۋگە جۇمسالاتىن نيۋتون ەسەبىمەن الىنعان كۇشتى ونىڭ مىقتىلىعى نەمەسە تالشىقتىڭ ورتاشا ءۇزىلۋ كۇشى دەپ اتايدى. بۇل كۇشتىڭ مولشەرى — 0،040-0،69 ن. تالشىقتىڭ ءۇزىلۋ ۇزىندىعى — ونىڭ مەترلىك ءنومىرىن مىقتىلىعىنا كوبەيتكەندەگى مەتر ەسەبىمەن الىنعان كورسەتكىشى. تالشىقتىڭ ءپىسۋى — ونىڭ ىشكى قۋىسىنىڭ ازايىپ، سەلليۋلوزامەن تولىققان كەزى. وسى كورسەتىلگەن تەحنولوگيالىڭ ساپالارىنا قاراي تالشىقتان توقىلاتىن ماتالاردىڭ تۇرلەرىن انىقتايدى.

سىرتقى ورتانىڭ فاكتورلارىنا قويىلاتىن تالاپتار. ماقتا — جىلۋ سۇيگىش وسىمدىك. ونىڭ تۇقىمى توپىراق 10-12°س-قا جىلىنعاندا ونە باستايدى. ءبىراق بۇل تەمپەراتۋرا ونىڭ كوكتەپ شىعۋى ءۇشىن جەتكىلىكسىز. وسكىندەردىڭ بىركەلكى بىتىك بولىپ شىعۋى ءۇشىن تۇقىم سىڭىرىلگەن تەرەڭدىكتەگى تەمپەراتۋرا 14-16 °س شاماسىندا بولۋى كەرەك. ماقتانىڭ ءوسۋ بويى كەزەڭىندە دامۋىنا قولايلى تەمپەراتۋرا 25-30 س. اۋانىڭ تەمپەراتۋراسى 25 °س-تان كەم نەمەسە 36-37 °س-تان ارتىق بولسا، وسىمدىكتىڭ دامۋى باياۋلايدى، ال تەمپەراتۋرا 0 °س-تان تومەن تۇسسە ول ماقتا ءۇشىن وتە ءقاۋىپتى. ءوسۋ جاعدايىنا، تۇرىنە، سورتىنا بايلانىستى ماقتانىڭ تولىق پىسىپ-جەتىلۋى ءۇشىن 2800-3600°س بەلسەندى تەمپەراتۋرا قاجەت. ماقتانىڭ ترانسپيراسيالىق كوەففيسيەنتى 500-600-گە تەڭ. ماقتا تەك سۋارمالى جەرلەردە عانا جوعارى ءونىم بەرەدى. سۋدى ەڭ كوپ قاجەت ەتەتىن مەزگىلى — گۇلدەنۋ-جەمىس قۇرۋ كەزەڭى. ماقتا قارا، قىزىل-قوڭىر جانە سۇر توپىراقتاردا جاقسى ونىپ-وسەدى. وعان قىشقىل جانە باتپاقتى توپىراقتار قولايسىز.

العى داقىل. ماقتانىڭ ەڭ جاقسى العى داقىلى — جوڭىشقا قىرتىسى مەن ونىڭ اۋدارىلعان قۇيقاسى. جوڭىشقا توپىراقتى ورگانيكالىق زاتتارمەن، ازوتپەن بايىتادى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە توپىراق قۇرىلىمى جاقسارىپ، ونىڭ قۇنارلىلىعى جوعارىلايدى. سونىمەن قاتار جوڭىشقا توپىراقتى ەكىنشى رەت تۇزدانۋدان ساقتايدى جانە ماقتانىڭ نەگىزگى اۋرۋى — سولدىرمانى ازايتادى. ماقتا وتە جىلۋ سۇيگىش داقىل بولعاندىقتان، قازاقستاندا وسىرىلەتىن اۋدانى شەكتەلگەن، ياعني ونى اۋىسپالى ەگىستە ءبىر ورىنعا بىرنەشە جىل قاتارىنان قايتالاپ وتىرعىزۋعا تۋرا كەلەدى. عىلىمي مەكەمەلەر مەن وزىق شارۋاشىلىقتاردىڭ تاجىريبەسى ورگانيكالىق جانە تولىق مينەرالدى تىڭايتقىشتاردى قولدانسا، اۋىسپالى ەگىستە ماقتانىڭ مەنشىكتى سالماعىن 70-75%-عا جەتكىزىپ، ءبىر تاناپتا قاتارىنان 5-6 جىل سەپكەندە، ونىڭ ونىمدىلىگى تومەندەيتىندىگىن دالەلدەيدى.

تىڭايتۋ. ماقتا ەگىسىنە مينەرالدىق تىڭايتقىش ەنگىزۋدىڭ مولشەرى جوسپارلانگان ونىمگە، توپىراقتاعى قورەكتىك زاتتاردىڭ قورىنا، قولدانىلاتىن اگروتەحنيكالىق شارالارعا بايلانىستى. ءشيتتى ماقتانىڭ 1 تونناسى توپىراقتان 40-50 كگ ازوت، 15-20 كگ فوسفور جانە 60 كگ كاليي سىڭىرەدى. وسى الىنعان ەلەمەنتتەردىڭ ورنى توپىراققا ورگانيكالىق جانە مينەرالدىق تىڭايتقىشتاردى قولدانۋ ارقىلى تولتىرىلادى. ماقتا ءوسىپ-دامۋىنىڭ العاشقى كەزەڭىندە قورەكتىك زاتتاردى از مولشەردە پايدالانادى. اتاپ ايتقاندا، كوكتەپ شىققاننان بۇرلەنۋ كەزەڭىنە دەيىن بارلىق پايدالانىلاتىن ازوت پەن فوسفوردىڭ 3-4% -ىن، ال كالييدىڭ نەبارى 2-3%-ىن سىڭىرەدى. اتالعان قورەكتىك زاتتاردى ەڭ كوپ مولشەردە پايدالاناتىن كەزەڭ — گۇلدەنۋدەن جاپ-پاي پىسكەنگە دەيىن. وسى ۋاقىت ىشىندە ازوتتىڭ 65-70%-ىن، ال كاليي مەن فوسفوردىڭ 75-80% -ىن پايدالانادى. ماقتانى وسىرگەندە، وسى كورسەتكىشتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، بەرىلەتىن مينەرالدىق تىڭايتقىشتاردىڭ مولشەرى مەن مەزگىلىن بەلگىلەۋ كەرەك. بەرىلەتىن بارلىق ازوت تىڭايتقىشتارىنىڭ 25% -ىن ەگىن سەبەر الدىندا، ال قالعان 75% -ىن تۇقىم سەبۋ كەزىندە جانە ۇستەمە قورەكتەندىرۋ ارقىلى بەرگەن دۇرىس. نەگىزىنەن وعان فوسفور تىڭايتقىشتارىنىڭ 75%-ى كۇزدە سۇدىگەر جىرتۋ الدىندا، 25% -ى ۇستەپ قورەكتەندىرۋ كەزىندە بەرىلەدى. الايدا، ماقتا ارال تاجىريبە ستانسياسىندا ماقتانىڭ جاقسى دامۋىنا جانە فوسفور تىڭايتقىشتارىنىڭ ەڭ جوعارعى تيىمدىلىگىنە جىرتىلعان جەرگە 20-30 سم تەرەڭدىكتە فوسفور تىڭايتقىشىنىڭ جىلدىق مولشەرىنىڭ 60%-ىن، ال ەگۋ الدىندا 10-12 سم تەرەڭدىككە ونىڭ 40%-ىن ەنگىزگەندە قول جەتتى. ەگىن سەبۋ كەزىندە تۇقىممەن بىرگە ءار گەكتارعا اسەرلى زاتتار ەسەبىمەن 15-20 كگ تۇيىرشىكتى سۋپەرفوسفات سىڭىرگەن جاقسى ناتيجە بەرەدى. وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى جاعدايىندا اۋىسپالى ەگىسكە فوسفور بەرۋدىڭ مولشەرى ءبىرىنشى جانە ەكىنشى جىلى ءار گەكتارعا 140-150 كگ، ءۇشىنشى جىلى 130-140 كگ، ال ودان كەيىنگى جىلداردا 120-130 كيلوگرامنان بولۋ كەرەك.

ازوتتىڭ فوسفورعا اراقاتىناسى جوڭىشقا قىرتىسى جانە ونىڭ اۋدارىلعان قۇيقاسى بويىنشا 1:1،5، ءۇشىنشى جىلى 1:0،8، ال كەيىنگى جىلدارى 1:0،6-0،7 بولۋى كەرەك. الايدا، ءاربىر تاناپتا فوسفور بەرۋدىڭ مولشەرىن انىقتاعاندا اگروتەحنيكالىق كارتوگراممالاردىڭ كورسەتكىشتەرىنە قاراي وزگەرتۋلەر ەنگىزگەن ءجون. ماقتا ەگىسى ءوسۋ كەزەڭىندە ەكى-ۇش رەت ۇستەپ قورەكتەندىرىلەدى. ەكى رەت ۇستەپ قورەكتەندىرىلگەن جاعدايدا تىڭايتقىشتى شاناقتانۋ مەن گۇلدەنۋدىڭ باسىندا، ال ءۇش رەت قورەكتەندىرگەندە — 2-4 ناعىز جاپىراق شىققاندا، شاناقتانۋ كەزەڭىندە جانە گۇلدەنۋدىڭ باسىندا بەرۋ كەرەك. ۇستەمە قورەكتەندىرۋ رەتىندە بەرىلگەن تىڭايتقىشتاردى ماقتا وسىمدىگى جاقسى ءسىڭىرۋ ءۇشىن ولاردى تامىرلارعا جاقىنىراق ورنالاستىرۋ كەرەك. بۇل اراقاشىقتىق تامىر جۇيەسىنىڭ وسۋىنە قاراي الىستاي تۇسەدى. مىسالى، 2-4 جاپىراقشا پايدا بولعان كەزدە مينەرالدى تىڭايتقىشتار قاتاردان 12-15 سم قاشىقتىقتا جانە مۇمكىندىگىنشە تەرەڭدەۋ، ال شاناقتانۋ كەزىندە قاتاردان 15-18 سم قاشىقتىقتا 14-16 سم تەرەڭدىككە ەنگىزىلەدى. ۇستەپ قورەكتەندىرۋدى شىلدەنىڭ ورتاسىنا دەيىن اياقتاۋ كەرەك. مينەرالدى تىڭايتقىشتاردىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ تاسىلدەرىنىڭ ءبىرى — ولاردى ورگانيكالىق تىڭايتقىشتارمەن، اسىرەسە كوڭمەن بىرگە بەرۋ. كوڭدى اۋىسپالى ەگىستە جوڭىشقانى جىرتقاننان كەيىن ءتورتىنشى نەمەسە بەسىنشى جىلى ەنگىزگەن ءجون. ونىڭ مولشەرى گەكتارىنا 20-40 توننا.

توپىراق وڭدەۋ. ماقتادان جوعارى جانە تۇراقتى ءونىم الۋدىڭ ماڭىزدى شارتتارىنىڭ ءبىرى — توپىراق وڭدەۋدىڭ دۇرىس جۇيەسىن قولدانۋ بولىپ تابىلادى. ول كۇزدە جانە كوكتەمدەگى ەگىن سەبەر الدىنداعى توپىراق وڭدەۋ جۇمىستارىنان تۇرادى. كۇزدە توپىراقتى نەگىزگى وڭدەۋ ءتاسىلى ماقتانىڭ العى داقىلدارىنا بايلانىستى. العى داقىل جوڭىشقا قىرتىسى بولعان جاعدايدا جەردى سىدىرا جىرتۋ جوڭىشقانىڭ كوكتەپ كەتۋىن تەجەيدى. جەر پيا-3-35 سوقاسىمەن جىرتىلاتىن بولسا عانا ونى سىدىرا جىرتقىشتارمەن وڭدەگەن دۇرىس.

---