InfoHub Logo

ب.ز.د. 1 مىڭجىلدىقتان قازاقستان تەرريتورياسىن مەكەندەگەن كوشپەلى تايپالار «ساق» ەتنونيمى ارقىلى بەلگىلى. جازبا دەرەكتەر ولاردىڭ قازىرگى قازاقستان تەرريتورياسىنىڭ بارلىق اۋداندارىن قونىستانۋى جانە ولاردىڭ ءۇش توپقا بولىنگەندىگى تۋرالى حابارلايدى: ساقتار-تيگراحاۋدتار (شوشاق بورىكتىلەر)، ساقتار -حاوماۆارگالار (حاوما سۋسىن دايىندايتىندار)، ساقتار-پارادايلار (تەڭىزدىڭ ارعى بەتىندەگىلەر). سونىمەن قاتار، وڭتۇستىكتە — ماساگەتتەر مەن دايلەر، سولتۇستىكتە — ارگيپەلەر، شىعىستا — اريماسپىلار، ورتالىق اۋدانداردا — يسسەدوندار، باتىستا — ساۆروماتتار، وڭتۇستىك باتىستا — كاسلىلار ءومىر ءسۇردى. بۇل تايپالاردىڭ بارلىعى جاقىن ەتنيكالىق مادەني بىرلەستىك قۇراپ، ساق تايپالارىنىڭ وداعىنىڭ قۇرامىنا كىردى. تاريح اتاسى — گەرودوت ساقتاردى «ازياتتىق سكيفتەر»، پارسىلار «قۇدىرەتتى ەركەكتەر»، يران جازبالارى «جۇيرىك اتتى تۋرلار» دەپ اتاعان.

تەمىردىڭ شىعۋى جانە شارۋاشىلىقتىڭ پروگرەسسيۆتى تۇرىنە كوشۋى ساقتاردىڭ مادەنيەتىنىڭ دامۋىنا اسەرىن تيگىزدى. ولاردىڭ كوشىپ-قونۋ تۇرمىسى، باسقا مادەنيەتتەرمەن ارا-قاتىناسى بارلىق كوشپەلى تايپالارعا ورتاق ەرەكشە مادەنيەتتىڭ پايدا بولۋىنا اكەلدى. جازبا جانە ارحەولوگيالىق ساقتاردىڭ ماتەريالدىق مادەنيەتىنىڭ كەيبىر ەلەمەنتتەرىن قايتا قۇرۋعا مۇمكىندىك تۋعىزادى. ولار كيىز ۇيدە (4-6 دوڭعالاقتا اربالارعا ورناتىلعان كيىز ۇيلەر) جانە تۇراقتى تۇرعىن ۇيلەردە (ساماڭ كىرپىشتەن جانە بورەنەدەن) تۇردى. باستارىنا توبەسى شوشاق بورىك، ۇستەرىنە قۇراما بەلبەۋدەن بولعان ماتا كويلەكتەر اياقتارىنا تار ەنسىز شالبار مەن ساپتاما ەتىك كيدى. ەسىك قورعانىنان تابىلعان «التىن ادامنىڭ» كيىمى ەجەلگى ساقتاردىڭ شەبەرلىگىنىڭ جوعارعى دارەجەدە دامىعاندىعىن كورسەتەدى. «ەسىك» كوسەمى ءسان-سالتاناتتى كيىممەن جەرلەنگەن. ونىڭ ۇستىنە كيگەنى جۇقا جىبەك كويلەك، قىسقا كامزول قىزىل كۇدەرىدەن تىگىلگەن شالبار، وكشەسى جوق ۇزىن قونىشتى ەتىك. كامزولىنا فانتاستيكالىق بۇعى مەن بۇلان باسى ءتارىزدى اشەكەي تىگىلگەن كوسەمنىڭ باسىنا كيگەنى ءۇش شاباتالى شوشاق بورىك (پەرسوپول ساتىسىنداعى رەلەفتە ساقتاردىڭ اقسۇيەكتەرى — «شوشاق بورىكتى ساقتار» ءدال وسىنداي باس كيىممەن بەينەلەنگەن). ەسكەرتكىشتىڭ بۇلىنبەي ساقتالعاندىعى كوسەمنىڭ كيىمدەرى مەن جاساۋ-جابدىعىن باستاپقا قالپىنان اينىتپاي قايتا جاڭعىرتۋعا مۇمكىندىك تۋعىزدى. ساق قوعامىندا ءدىني نانىمدارى مەن عۇرىپتارىنىڭ نەگىزگى باعىتى اتا-بابا ارۋاعىنا سىيىنۋ بولدى. ارنايى رۋلىق زيراتتارى بولعان وعان ولگەن اداممەن قوسا ونىڭ دۇنيە مۇلكىن بىرگە جەرلەگەن. رۋلىق زيراتتار قىستاۋلىق جەرگە جەتكىزىلەدى. ولىكتى ساقتاۋ ءۇشىن، اسىرەسە جاز كۇندەرى ساقتار بالزامداۋ مەن مۋميالاۋدى قولدانا بىلگەن. ارحەولوگيالىق ماتەريالدار، ەجەلگى گرەك-ريم جانە كونە دەرەكتەمەلەر ساقتاردا كۇنگە، وتقا تابىنۋ بولعانىن دالەلدەيدى. ساق زامانىندا ءتۇر جاعىنان بارىنشا وزگەرگەن جانە وڭدەلگەن كۇيدە بولسا دا، انيميزم، توتەميزم جانە ماگيا سىندى العاشقى ءدىني ۇعىمدار ساقتالعان. ساق ونەرىنىڭ باستى كومپونەنتى «اڭ ءستيلى» دەپ اتالعان وزىنشە ءبىر ۇلگىدەگى بەينەلەۋ ءپىشىنى بولدى. بۇنداي پىشىندەر ب.ز.د. VII-VI عاسىرلاردا ورتا ازيا، قازاقستان ءسىبىر جانە شىعىس ەۋروپانىڭ وڭتۇستىگى تايپالارىنىڭ اراسىندا كەڭىنەن تارالعان. وسىعان بايلانىستى، قوزعالىستا بەينەلەنگەن ەسىك جەرىنەن تابىلعان ساق اقيناق — قانجارى «اڭ ستيلىندە» شەبەر جاسالعان. ساقتاردىڭ قولدانبالى ساندىك ونەرىندەگى ماڭىزدى ەلەمەنت ويۋ-ورنەك بولىپ تابىلىپ جانە ول «اڭ ءستيلى» ونەرىمەن ءوزارا تىعىز بايلانىستى داميدى. سونىمەن قاتار، ويۋ-ورنەك ونەرىنىڭ ەسكەرتكىشتەرى تەرى، كيىز، اعاش، ءجۇن ماتەريالدارىنان جاسالادى جانە بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ساقتالعان جادىگەرلەردى كەزدەستىرۋگە بولادى.

انتروپولوگتاردىڭ ايتۋىنشا، ساقتاردىڭ كەسكىن-كەيپى ەۋروپالىق ناسىلدىك بولعان قازاقستان تەرريتورياسىنا موڭعول تەكتەس تايپالاردىڭ سىڭىسۋىنە بايلانىستى كەيبىر مورفولوگيا-لىق وزگەرىستەردىڭ بولعانىن اڭعارۋعا بولادى. ساقتار شىعىس پەن يران تىلدەرىندە جانە ديالەكتىلەرىندە سويلەگەن. كەيبىر تاريحشىلار ولاردى تۇركىتىلدەس تايپالارعا جاتقىزادى. ساق مادەنيەتى جوعارى دارەجەدە دامىعاندىعىن تابىلعان جازبا ەسكەرتكىشتەرى دە دالەلدەيدى. ءبىراق بۇل جازبا ەسكەرتكىشتەردىڭ ءالى دە بولسا عالىمدارعا بەيمالىم جاقتارى كوپ. سونىمەن، 1-مىڭجىلدىقتىڭ ورتاسىندا قازاقستاننىڭ كەڭ-بايتاق دالاسىنا، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق قاتىناستاردىڭ دامۋىنا جانە شارۋاشىلىقتىڭ پروگرەسسيۆتى تۇرىنە كوشۋىنە بايلانىستى العاشقى قاۋىمدىق تايپالارىنىڭ ورنىنا، تەمىر داۋىرىندەگى ساق قوعامى الەۋمەتتىك ەكونوميكالىق جانە مادەني دامۋىنىڭ ەڭ جوعارى ساتىسىنا كوتەرىلدى. وسىنىڭ ارقاسىندا ولار سول ۋاقىتتارداعى دۇنيەجۇزىلىك وقيعالارعا قاتىناستى جانە دۇنيەجۇزىلىك مادەنيەت تاريحىنا ايتارلىقتاي ءىز قالدىردى. ب.ز.د. III — ب.ز.IV عاسىرلاردا قازاقستان تەرريتورياسىندا كوشپەلى جانە جارتىلاي كوشپەلى تايپالارىنىڭ اۋەلگى تاپتىق مەملەكەتتەرى پايدا بولدى. وندىرىستىك قاتىناستاردىڭ دامۋىنا بايلانىستى ساق قوعامىنىڭ ورنىنا ءىرى ءارى تۇراكتى اۋەلگى تاپتىق بىرلەستىكتەر قۇرىلدى. جەتىسۋدا — ءۇيسىن سىرداريانىڭ ورتا بويىندا — قاڭلى، ورتالىق جانە باتىس قازاقستاندا – عۇن مەملەكەتتەرى پايدا بولدى. بۇلار كورشىلەس ازيا ەلدەرىنىڭ ەكونوميكالىق ومىرلەرىنە ەلەۋلى اسەرىن تيگىزدى.

قازاقستان تەرريتورياسىندا ساق كەزەڭىنىڭ قونىستارىندا تاس، ساز بالشىق، اعاش ماتەريالدارىنان دىنگ، ءۇيتاس، شوشالا ءتيپتى ۇيلەر سالادى. قونىستاردىڭ شەڭبەر، سوپاقشا، شارشى تۇرىندەگى ءتۇرلى جوبالارى بولعان. قاقپالارى وڭتۇستىككە نەمەسە وڭتۇستىك-شىعىسقا قاراتىلادى. بۇنداي قالاشىقتاردىڭ ۇلگىسى ورتالىق قازاقستان ايماعىنداعى كەلەس، ارىس وزەندەرى بويىندا ورنالاسقان جار توبە، قارا توبە (كەلەس وزەنى)، جاۋىن توبە، مايبالىق، قوسقوڭىر (ارىس وزەنى) قونىستارى بولىپ تابىلادى. ساق قونىستارىن بىرنەشە تۇرگە بولەدى. ەڭ ءىرى تۇراقتار: شەلەك، تۇرگەن، ەسىك، تالعار، سىرداريا، تالاس، شۋ وزەندەرىنىڭ بويىنداعى قونىستار جانە سەلەتى وزەنىنىڭ بويىنداعى اقتاۋ كۇشەيتىلگەن قونىستارى. سول سياقتى، تايپالاردىڭ بىرلىگى كۇشەيگەن كەزەڭدە پايدا بولعان، ءتۇرلى كەڭەستەر وتكىزىلىپ، كورشىلەس مەملەكەتتەردىڭ ەلشىلەرىن قابىلدايتىن بيتەن، ۇلىتاۋ، چيگۋ قالالارى باستى رول اتقاردى، ەجەلگى گرەك تاريحشىلارى وڭتۇستىكتەگى قۇرىلىس مادەنيەتىن سىرداريا وزەنىنىڭ بويىندا قونىستالعان ساق تايپالارى مادەنيەتىنە جاتقىزىپ، ولاردىڭ حانشايىمى زارينانى -قالا تۇرعىزۋشىسى دەپ اتايدى. بۇعان مىسال رەتىندە جيىرما ەسكەرتكىشتىك كەشەننەن تۇراتىن بىرىككەن ساق تايپالارىنىڭ باس ورداسى بولىپ تابىلاتىن ءىرى جەتى اسار قونىسى بولىپ تابىلادى. جەتى-اسار مادەنيەتىنىڭ ءىرى قالاشىقتارىنىڭ ءبىرى التىن اساردا قولباسشى بەكىنىسى ورنالاسقان. بەكىنىس قابىرعالارى كوگىلدىر تۇسپەن كوركەمدەلىپ، ورنەكتەلگەن اركالارمەن بەزەندىرىلەدى. قالاشىق قۇرىلىسىندا «ۇلكەن ءۇي» جانە «كىشى ءۇي» تۇرعىن ءۇي كەشەندەرى ايقىندالادى،

سول سياقتى، سكيف-ساق مادەنيەتىندە مونۋمەنتالدى ءمۇسىن ونەرى ەرەكشە ورىن الادى. تاس مۇسىندەر سكيف-ساق مادەنيەتى تاريحىنىڭ ءون بويىندا، ياعني بارلىق كەزەڭدەرىندە كەزدەسەدى. سونىمەن بىرگە، سكيف ونەرىندە انتروپومورفتىق ناقىشتاردىڭ جوعالىپ كەتكەن كەزدەرىندە دە ءوزىنىڭ ومىرشەڭدىگىن دالەلدەيدى. بۇنىڭ ءوزى بۇل ءداۋىردىڭ تاس مۇسىندەرىنىڭ الەمدى مودەلدەۋ ادىسىمەن ونىڭ وزىندىك ەرەكشە سيپاتىنا ارقاۋ بولادى. ارحەولوگيا ىلىمىندە قابىلدانعان جالپى پىكىر بويىنشا تاس ءمۇسىن پىشىندەرى مەنگيرلەر مەن انتروپومورفتىق ستەلالاردان باستاۋ الىپ، باس بەينەسىنە كوبىرەك كوڭىل بولىنەتىن جارتىلاي تۇلعالىق ستاتۋيالارعا اۋىسادى. سكيف-ساق ونەرىندەگى تاس مۇسىندەردىڭ كەيبىر سەمانتيكالىق انىقتاۋلارىمەن زەرتتەۋ-شىلەردىڭ پىكىرلەرى سايكەس كەلمەيدى.

1)  قايتىس بولعان پاتشانىڭ بەينەسى (تاس مۇسىندەردىڭ سكيف-ساق ميفولوگياسىنداعى پاتشالاردىڭ شىنايى كيىمدەرى مەن جاۋىنگەرلىك كيىمدەرىنىڭ بەلگىلەرىنە سايكەس كەلۋى).

2) تايپا قولباسشىلارى («ەسكەرتكىشتىك»، مەموريالدىق تۇسىنىكتەمە).

3) قۇداي ساناتىنداعى كەيىپكەر وبرازى، سكيفتەردىڭ ميفتىك اتا-بابالارى (كەيبىر تاس مۇسىندەردەگى فاللوس بەينەسىن ايقىنداۋ).

زەرتتەۋشىلەردىڭ باسىم كوپشىلىگى وسى كەزەڭدەگى مۇسىندەردىڭ مونۋمەنتالدى ءبىرتۇتاستىعىن العا تارتا وتىرىپ، ميفتىك كەيىپكەر وبرازى تۇسىنىكتەمەسىن جاقتايدى. تاس مۇسىندەردىڭ كوركەمدىك ءادىسى ەكى ءتۇرلى قىزمەت اتقارادى: انتروپومورفتىق (ادام تۇلعاسىن بەينەلەۋ)، كوسموگونيالىق (ادام دەنەسىن ءۇش بولىككە ءبولۋ): باس، دەنە، اياق بولىكتەرى، الەم قۇرىلىمى: اسپان جەر، جەر استى (توزاق).

سوڭعى ايتىلعان قىزمەت ءتۇرى «اناتوميالىق»، نەمەسە «تۋلعالىق» قۇرالدارمەن ايقىندالعان كەڭىستىكتىك، عارىشتىق مودەلدى انىقتايدى (الەمدى ادامنىڭ عارىشتىق دەنەسى رەتىندە تانۋ). سكيف-ساق ونەرىندەگى تاس باعانداردىڭ بۇنداي انتروپومورفتانۋ ءادىسى، ولاردىڭ ومىرشەڭدىگىن تۇسىندىرەدى.

سكيف، ساق، يۋەچجي، سارمات، ءۇيسىڭ عۇن تايپالارى ەرتە كەزەڭدەگى كوشپەلىلەر تايپالارى. بۇل ءداۋىردىڭ ەڭ باستى ولجاسى ب.ز.د. 1-م.ج. باسىندا تەمىردىڭ پايدا بولۋى. تەمىر ءوندىرىس سيپاتىنا اسەر ەتىپ، تاس پەن قولا ماتەريالدارىن الماستىرادى. ساق ەتنومادەنيەتىنىڭ ورتاق ەسكەرتكىشتەرىنە ورتالىق قازاقستانداعى قورعاندار تاسمولا مادەنيەتى، جەتىسۋ جەرىندەگى ەسىك، بەسشاتىر قورعاندارى، شىعىس قازاقستانداعى شىلىكتى قورعاندارى، وڭتۇستىك قازاقستانداعى ءۇيقاراق، تاعىسكەن قورعاندارىن جاتقىزادى. قازاقستان تەرريتورياسىنداعى ساق تايپالارى اندرونوۆتاردىڭ تىكەلەي گەنەتيكالىق جانە مادەني مۇراگەرلەرى   رەتىندە   قابىلدانادى.

---