InfoHub Logo

قازاقتىڭ كەڭ-بايتاق ولكەسىندە ءبىلىم ءىسىنىڭ پايدا بولىپ، دامۋ تاريحى دا ءوزىنىڭ ىلكى باستاۋلارىن سوناۋ ەرتە زامانداردان الادى. قازاقستان جەرىندە، اسىرەسە، ونىڭ وتىرىقشى اۋداندارىندا ورتا عاسىرلىق ەرتە داۋىرىندە-اق كوپتەگەن مەكتەپتەر مەن مەدرەسەلەر، ءدىني ءبىلىم بەرەتىن ورتادان جوعارى وقۋ ورىندارى جۇمىس ىستەي باستاعانى تاريحتان بەلگىلى. قازاق قوعامىنداگى ءبىلىم بەرۋ ءىسى «قازاقتىڭ تۇڭعىش ۇستازى» رەتىندە تانىلعان ى. التىنسارين ەسىمىمەن تىعىز بايلانىستى. قازاق دالاسىندا ى. ءالتىنساريننىڭ اعارتۋشىلىق قىزمەتى مەن يدەيالارى بۇگىندە پەداگوگيكا سالاسىنىڭ عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىسىنا اينالدى. ۇلتتىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن زامان تالابىنا ساي، ميسسيونەرلىك اعارتۋ-وقۋ ءىسىنىڭ نەگىزگى زاڭدىلىقتارىن قابىلداي وتىرىپ، قازاقستاندا حالىق اعارتۋ ءىسى جاڭا جولعا ءتۇستى.

ەلىمىز ەگەمەندىك العاننان كەيىن ءبىلىم نەگىزدەرىن دەموكراتيالىق، ينتەگراسيالىق پرينسيپتەرگە ورايلاس ءار بالانىڭ جەكە-دارا ەرەكشەلىكگەرى مەن قابىلەتتەرىن ەسكەرە وتىرىپ، وقىتىپ، تاربيەلەۋ تالاپ ەتىلدى. وسى جايتتار ۇلت مەكتەپتەرىنىڭ جاڭا باعدارلامالارىنان ەلەۋلى ورىن الدى. ارناۋلى ءبىلىم سالالارىنا يكەمى بار بالالارعا ارنالعان ليسەي، گيمنازيا، كوللەدج، مەدرەسەلەر سياقتى مەكتەپتىڭ جاڭا تۇرلەرى ۇيىمداستىرىلدى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى زاڭدارى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋسياسىنا نەگىزدەلدى. وسى زاڭ جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ وزگە دە نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتىلەرىنە سايكەس مەملەكەتتىك ساياسات پرينسيپتەرى ايقىندالادى. قازىرگى وسكەلەڭ تالاپتارىنا ساي جاستارعا ءبىلىم جانە تاربيە بەرۋ، ولاردى جان-جاقتى دامىتۋ - قوعام الدىندا تۇرعان باستى مىندەتتەردىڭ ءبىرى. ءبىلىم بەرۋ - بۇل قوعام مۇشەلەرىنىڭ ادامگەرشىلىك، ينتەلەكتۋالدىق مادەني دامۋىنىڭ جوعارى دەڭگەيىن جانە كاسىبي بيلىكتىلىگىن قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعان تاربيە بەرۋ مەن وقىتۋدىڭ ۇزدىكسىز پروسەسى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا جاستارعا ءبىلىم بەرۋ پروسەسى حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق سالت-داستۇرىنە، مادەنيەتىنە، ەكونوميكاسىنا جانە ساياسي ومىرىنە نەگىزدەلىپ ىسكە اسىرىلدى. زاڭدا كورسەتىلگەن ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ نەگىزگى مىندەتتەرى:

- جەكە ادامنىڭ رۋحاني جانە كۇش-قۋات مۇمكىندىكتەرىن اشۋ، ادامگەرشىلىك پەن سالاۋاتتى ءومىر سالتىنىڭ بەرىك نەگىزدەرىن قالىپتاستىرۋ، ءاربىر ادامدى دامىتۋ ءۇشىن جاعدايلار جاساۋ؛ 

- ازاماتتىقتى، ۇيەلمەننىڭ، حالىقتىڭ، قوعامنىڭ جانە مەملەكەتتىڭ الدىنداعى جەكە ادامنىڭ قۇقىلارى مەن مىندەتتەرىن ۇعىنۋدى، سونداي-اق رەسپۋبليكانىڭ مادەني، قوعامدىق ەكونوميكالىق جانە ساياسي ومىرىنە قاتىسۋ قاجەتتىگىن تاربيەلەۋ؛ 

- رەسپۋبليكا تۇرعىندارىنا جالپى جانە كاسىپتىك ءبىلىم الۋ ءۇشىن مۇمكىندىكتەر جاساۋ؛

- قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتى مەن ءسالت-داستۇرىن وقىپ-ۇيرەنۋ ءۇشىن جاعدايلار جاساۋ.

حالىققا ءبىلىم بەرۋ ءىسىن دامىتۋدا پەداگوگيكالىق فاكتوردىڭ دا اسەرى بار. مىسالى، مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالار تاربيەسىن ەرتە باستان قولعا الىپ، ولاردى ءتيىستى دايىندىقپەن مەكتەپتە وقۋعا دايىنداۋ قاجەت. ول ءۇشىن بالالار باقشاسىندا تاربيە جۇمىسىنىڭ پروسەسىنە ناقتى پەداگوگاكالىق باسشىلىق جاساپ، ونىڭ بارىنشا ساپاسىن جانە ناتيجەسىن ارتتىرۋ تاربيەشىلەردەن، اتا-انالاردان، مەكتەپكە دەيىنگى مەكەمەلەر مەڭگەرۋشىلەرىنەن ۇلكەن پەداگوگاكالىق شەبەرلىكتى تالاپ ەتەدى. حالىققا ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ مىندەتتەرىن جۇزەگە اسىرۋ ءبىلىم بەرۋدىڭ مەملەكەتتىك ساياسات پرينسيپتەرىنە تاۋەلدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «ءبىلىم تۋرالى» زاڭى بويىنشا مىنا مەملەكەتتىك پرينسيپتەر باسشىلىققا الىنادى:

1. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ بارلىق ازاماتتارىنىڭ ءبىلىم الۋ قۇقىقتارىنىڭ تەڭدىگى،
2. ءاربىر ازاماتتىڭ ينتەلەكتۋالدىق دامۋى، پسيحيكالىق فيزيولوگيالىق جانە جەكە ەرەكشەلىكتەرى ەسكەرىلە وتىرىپ، حالىقتىڭ بارلىق دەڭگەيىندەگى تۇرعىندارىنىڭ بىلىمگە قول جەتكىزۋى؛
3. ءبىلىم بەرۋدىڭ زايىرلى سيپاتى؛
4. جەكە ادامنىڭ بىلىمدىلىگىن ىنتالاندىرۋ جانە دارىندىلىعىن دامىتۋ؛
5. ءبىلىم بەرۋ ساتىلارىنىڭ ساباقتاستىعىن قامتاماسىز ەتەتىن ءبىلىم بەرۋ پروسەسىنىڭ ۇزدىكسىزدىگى؛
6. ءبىلىم بەرۋ ۇيىمىنىڭ مەنشىك نىساندارى بويىنشا، وقۋ مەن تاربيەنىڭ نىساندارى، ءبىلىم بەرۋ باعىتتارى بويىنشا الۋان ءتۇرلى بولۋى؛
7. ءبىلىم بەرۋدى باسقارۋدىڭ دەموكراتيالىق سيپاتى جانە ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىنىڭ اكادەميالىق بوستاندىقتارى مەن وكىلەتتىلىگىن كەڭەيتۋ؛
8. ءبىلىم بەرۋدىڭ ىزگىلىكگى جانە دامىتۋشى سيپاتى؛
9. ءبىلىمنىڭ، عىلىمنىڭ جانە ءوندىرىستىڭ ينتەگراسيالانۋى؛
10. وقۋشىلاردى كاسىپتىك باعدارلاۋ؛
11. ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن اقپاراتتاندىرۋ.

ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىندا ساياسي پارتيالار مەن ءدىني ۇيىمداردىڭ ۇيىمدىق قۇرىلىمدارىن قۇرۋعا جانە ولاردىڭ قىزمەتىنە جول بەرىلمەيدى. ءبىلىم بەرۋ ءىسىن باسقارۋ مەملەكەتتىك-قوعامدىق سيپاتتا بولادى. رەپۋبليكادا ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى ونىڭ تومەنگى اتقارۋشى ورگاندارى قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى مەملەكەتتىك ساياساتىن جۇزەگە اسىرادى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «ءبىلىم تۋرالى» زاڭى نەگىزىندە ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ قۇرىلىمى ەكىگە بولىنەدى: جالپى ءبىلىم بەرۋ جانە كاسىپتىك ءبىلىم بەرۋ. كاسىپتىك ءبىلىم بەرۋدىڭ ءاربىر ساتىسىنداعى ءبىلىم بەرۋ مازمۇنى تيىسگى كاسىپتىك باعدارلامامەن بەلگىلەنەدى. مەكتەپكە دەيىنگى تاربيە وتباسىندا جانە مەكتەپكە دەيىنگى ۇيىمدا جۇزەگە اسىرىلادى. 5 جاستان باستاپ بالالاردى مەكتەپكە بارار الدىندا دايارلاۋ مىندەتتى جانە ول وتباسىندا، مەكتەپكە دەيىنگى ۇيىمدا نەمەسە مەكتەپتە جالپى ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارىنىڭ شەڭبەرىندە جۇزەگە اسىرىلادى. ول مەملەكەتتىك ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىندا تەگىن جاسالادى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارىنا مەملەكەتتىك وقۋ ورىندارىندا تەگىن ورتا ءبىلىم الۋعا كەپىلدىك بەرىلەدى. ورتا ءبىلىم الۋ مىندەتتى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن دامىتۋدىڭ 2010 جىلعا دەيىنگى باعدارلاماسى نەگىزىندە جالپى ورتا ءبىلىم ءۇش ساتىلى: باستاۋىش (1-5 سىنىپتار)، نەگىزگى (6-10 سىنىپتار) جانە جوعارى (11-12 سىنىپتار) جالپى ورتا ءبىشم بەرەتىن وقۋ ورنىندا كەزەڭ-كەزەڭمەن الىنادى.

جالپى ءبىلىم بەرەتىن ورتا مەكتەپتىڭ ماقساتى ادامگەرشىلىگى، ءار جاقتى دامىعان ءوزىنىڭ جانە قوعامدىق مۇددەلەردى ۇشتاستىرا بىلەتىن، حالىق مادەنيەتىن جەتىلدىرۋ ىسىندە ءوز ءۇلتى مەن جالپى ادامزات قازىناسىن ءتيىمدى پايدالاناتىن ادامدى تاربيەلەيدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى ازاماتتارىنا مەملەكەتتىك وقۋ ورىندارىندا تەگىن ورتا ءبىلىم الۋعا كەپىلدىك بەرىلىپ، ورتا ءبىتم الۋ مىندەتتەلىندى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 1999 جىلى قابىلدانعان «ءبىلىم تۋرالى» زاڭىندا تۇڭعىش رەت گامنازيا مەن ليسەيگە تۇسىنىك بەرىلىپ، ونىڭ مارتەبەسى، قۇقىقتىڭ نەگىزى ايقىندالدى. كاسىپتىك ورتا ءبىلىم كوللەدجدەردە، ۋچيليششەلەردە نەگىزگى، جالپى ءبىلىم بەرۋ بازاسىندا كونكۋرستىق نەگىزدە الىنىپ، جالپى ورتا ءبىلىم الۋمەن ۇشتاستىرىلادى جانە ول كاسىپگىك ورتا ءبىلىم الىپ شىعاتىن ماماندار دايارلاۋعا باعىتتالعان. سونىمەن، ءبىلىم مەن تاربيە بەرۋ — بۇل رەسپۋبليكا ازاماتتارىنىڭ قۇزىرەتىن جانە ادامگەرشىلىك، اقىل-وي، مادەني دامۋىنىڭ جوعارى دەڭگەيىن قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعان ۇزدىكسىز پەداگوگيكالىق پروسەسس. قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا جاستارعا ءبىلىم بەرۋ پروسەسى حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق سالت-داستۇرىنە، مادەنيەتىنە، ەكونوميكاسىنا جانە ساياسي ومىرىنە نەگىزدەلىپ ىسكە اسىرىلادى. رەسپۋبليكادا «ءبىلىم تۋرالى» زاڭدى جۇزەگە اسىرۋدىڭ ماڭىزدى جولىنىڭ ءبىرى — بولاشاق مۇعالىمدەردى مەكتەپتە حالىقتىق پەداگوگاكا نەگىزىندە جۇرگىزىلەتىن تالىم-تاربيە ىسىنە دايارلاۋ. بۇل باعىتتاعى باستى ماقسات - وقۋشىلاردى ادامگەرشىلىككە، يماندىلىققا تاربيەلەۋ بولىپ تابىلادى.

---