ءماشھۇر ءجۇسىپ يسلام دىنىنە قانداي ەڭبەك ءسىڭىردى؟
ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەي ۇلى (1858-1931) بەس جاسىندا اۋىل مولداسىنان ساۋاتىن اشادى. ءماشھۇر ءجۇسىپ ودان سوڭ يسلام عىلىمىنىڭ ءنارىن شاشقان «كوكiلتاش» مەدرەسەسىندە ءبىلىم العان («كوكiلتاش» مەدرەسەسى قازاقدالاسىنداعى كوپتەگەن ازاماتتاردىڭ ءدىني ساۋات اشۋىنا ايتارلىقتايۇلەس قوسقان. وسى مەدرەسەنى اياقتاعاننان كەيىن بىرنەشە جىل بالا وقىتۋمەن اينالىسادى. ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەي ۇلىنىڭ ارتىندا قالدىرعان شىعارمالارى13 تومدىق جيناق بولىپ جارىق كوردى. ءدىن تۋرالى ءماشھۇر ءجۇسىپ «شايتاننىڭ ساۋداسى»، «سوقىر، ساڭىراۋ جانە جالاڭاش»، «جارتى نان حيكاياسى»، «ءماشھۇردىڭ 46 جاسىندا سويلەگەنى»، ت. س. س. ۇگىت ولەڭدەر جازدى. يسلام ءدىنىنىڭ ءمانى حاقىندا وسىنداي كوركەم تۋىندىلار جازۋمەن بىرگە ءماشھۇر ءجۇسىپ ءدىننىڭ اقيقات ەكەنىن دالەلدەپ، عىلىمي ەڭبەكتەر دە جازعان. وسى ورايدا «رۋح»، «ءناپسى» ۇعىمدارىن: «ادامنىڭ دەنەسىندە ىشكەن-جەگەن قورەكتىڭ عايىپتىلىعىنان، بارىپ تۇرعان تازاسىنان جيىلىپ ءبىر ارناعا توپتالىپ، جۇرەكتە ءبىر رۋح جاسالادى. مۇنىڭ اتىن: «رۋح حايۋانى» - دەيدى. سونداي بولاتىندىعى ءۇشىن قازاق جۇرتى تاماق ىشەردە: «جۇرەك جالعايىق، جان شاقىرايىق»دەيدى. بۇل سوزدەردىڭ ءمانىسى تاماق كۇشىنەن جيىلىپ بولاتۇعىن نارسە ەكەن. قۇدايدان كەلگەن جان باسقا، بۇل باسقا» دەپ تۇسىندىرەدى.
عۇلاما اقىن ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيەۆ ەڭ الدىمەن يسلام ءدىنىنىڭ ەتيكالىق، مورالدىك، ديداكتيكالىق ماسەلەلەرىن زور بىلگىرلىكپەن جىرلاعان ءسوز زەرگەرى. اقىننىڭ ولەڭدەرىندەگى قوزعالاتىن ماسەلەلەرى ادامگەرشىلىك، يماندىلىق، جۇماق پەن توزاق جانە رۋحاني بايلىققا نەگىزدەلگەن. ءوز جۇرتىنا رۋحاني بايلىقتىڭ جەمىسىن، يماندىلىق ءدانىن سەۋىپ، ونى ءارى قاراي دامىتۋ ءار ازاماتتىڭ پارىزى. حالىقتى ونەربىلىمگە ۇندەپ، ادامدىقتى، يماندىلىقتى تۋ ەتىپ ۇستاۋعا شاقىرعان ءماشھۇر ءجۇسىپ ولەڭدەرى دە ءار قيلى قىرىنان كورىنەدى.
ءماشھۇر ءجۇسىپ ولەڭدەرىنىڭ باستى ماسەلەسى يماندىلىققا، ادامگەرشىلىككە، ادىلەتتىلىككە، ادالدىق پەن اقيقاتقا، ەڭبەكقورلىققا ۇندەگەن. ءماشھۇر ءجۇسىپ ءوزىنىڭ ولەڭدەرىندە شىعىس ادەبيەتىنىڭ مول مۇراسىن پايدالانا ءبىلدى. اقىن ورتاعاسىرلىق اراب، پارسى ءتىلىن جەتىك ءبىلۋى ناتيجەسىندە سول كەزدە ايتىلعان ءماندى ويلاردى وزىنشە ورىستەتىپ، قازاق ادەبيەتىندە باسقا ەشكىمگە ۇقسامايتىن وزىندىك ارنا قالىپتاستىردى. ول ادەبيەتكە دەگەن يسلام اسەرىن كەڭ ءتۇسىنىپ، ونى ءوز شىعارمالارىندا جان-جاقتى كورسەتە ءبىلدى. اقىن بۇحاردا، قوقان، سامارقاند، تاشكەنتتە بارعان ساپارلارىندا سول كەزدەگى مۇسىلمان الەمىنىڭ باي قازىناسىمەن تەرەڭ تانىسىپ، سودان تۇيگەن ويلارىن قاعاز بەتىنە ءتۇسىردى
ءماشھۇر ءجۇسىپ مۇرالارىنان حاناعا قۇقىق نەگىزدەرى مەن ءماترۋديدىڭ ءدىني تانىمىن، ياساۋيدىڭ ار تۋرالى ىلىمىنە تەرەڭ مەڭگەرگەن، قازاق مۇسىلماندىق نەگىزدەرىنىڭ تاريحي ساباقتاستىعى جالعاۋشى دانا ەكەندىگىن تانۋعا بولادى.
«ءدىن» ۇعىمىن ءماشھۇر ءجۇسىپ حالىقتىڭ رۋحاني بولمىسىمەن، بىلىك – تانىمىمەن ساباقتاس الىپ قارايدى. حالىقتىڭ بەلگىسى – سول ەلدىڭ رۋحاني تانىمدىق، ساناسىنىڭ ەڭ جوعارعى مادەني تىرىكتەرىنە سانالاتىن ءتىل، ءدىن، دىلدەن الىستاۋى. ال ەل-جۇرتتىڭ سول ۋاقىتتا ايرىقشا رۋحاني كۇيزەلىس كەزىڭىن باستاپ كەشىرگەنى ەش تالاسسىز شىندىق.
ءدىندى، ونىڭ ىشىندە يسلام ءدىنىن سارالاعان ءماشھۇر ءجۇسىپ «شايتاننىڭ ساۋداسى"، سوقىر، ساڭىراۋ جانە جالاڭاش"، »جارتى نان حيكاياسى"، »ءماشھۇردىڭ 46 جاسىندا سويلەگەنى تاعى دا سول سياقتى تۋىندىلارى بۇل يدەيانى وزىندىك بەينەلەۋ قۇرالدارى كومەگىمەن كوركەم، اسەرلى جەتكىزەدى قولعا الۋ مەن قاتار جاقسى، تۇسىنىكتى ماعىنا دا جەتكىزە بىلگەن بىردەن ءبىر جازۋشى.
ءماشھۇر ءجۇسىپ كەڭەستىك جۇيە تۇسىندا «ۇلتشىل، "ءدىنشىل اقىن"» رەتىندە سانالدى. ونىڭ كەيىن جىر-ولەڭدەرىن ناسيحاتتاۋ تارماق مۇلدەم وقۋعا تىيىم سالىندى. ۇزاق ۋاقىت بويى ونىڭ ءدىني شىعارمالارى مۇلدەم وقىلۋقالدى. ال قازىرگى تاڭدا قاراپ تۇرسام، ءدىني ىلىمىنە بارىنشا تەرەڭدەتىپ، قوعامىنىڭ وڭ-تەرىسىن «كوزىنىڭ اشىقتىعىمەن"ءتۇيسىنىپ، ءوز زامانىنىڭ كەم-كەتىگىن جازۋ-سىزۋمەن تولتىرۋعا ، كەلەشەككە ءىز قالدىرعان، مۇرا قالدىرعان بار بىلىكتىلىگىن سالعان، كەرەمەت جاقسى دۇنيە قالدىرعان ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەي ۇلىنىڭ جازبا دەرەكتەرىنىڭ تاريحي ماڭىزدىلىعىنىڭ زور ەكەنىن بايقالعان بولادى.
وماربەكوۆ داۋلەت ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى ءدىنتانۋ ماماندىعىنىڭ ستۋدەنتى
جەتەكشىسى قازۇۋ، اعا وقىتۋشىسى تۋنگاتوۆا ۇ. ا.
You Might Also Like
-
ارداقتى اعايىن! ءقادىرلى قوناقتار! قىمباتتى قۋانىش يەلەرى! قازاقتا «بالالى ءۇي – بازار، بالاسىز ءۇي – قۋ مازار» دەگەن قاناتتى ءسوز بار. كوكتەگى جاڭا ءبىر جۇلدىز جارقىراعانداي، ا...
-
اباي دا تەك ءدىني سانا قالىپتاستىرۋعا، ءدىني ادام تاربيەلەۋگە ۇمتىلعان ەمەس، ول ادامگەرشىلىكتى ادام، تولىق ادام، كاميلي ينسان مودەلين جاساۋعا، تاربيەلەۋگە تالپىنعان تۇلعا. الايدا بۇل دەگەن ءسوز ءبىز جا...
