InfoHub Logo

6  ا سىنىپ وقۋشىسى:  وكتيابريات گۇلدەن

تاقىرىبى: ماتەماتيكا عىلىمىنىڭ شىعۋ تەگى جانە عالىمدارى

عىلىمي جوبا جەتەكشىسى:  سادىكوۆ ابيلگازى احمەتجانوۆيچ

پاۆلودار

2015-2016 وقۋ جىلى

مازمۇنى:

عىلىمي جوبا ماقساتى:

ماتەماتيكانىڭ شىعۋ تەگى

ماتەماتيكانىڭ جان – جاقتى دامۋى

ۇلى ماتەماتيكتەر

قورىتىندى

قولدانىلعان ادەبيەت ءتىزىمى

كىرىسپە.

ماتەماتيكا عىلىمداردىڭ ىشىندە ەڭ ەرتە شىققان، ونىڭ تاريحي عاسىرلار تۇكپىرىندە  جازۋ مەن سىزۋ جوق كەزىندە باستالعان. ادامزات تاعىلىنىڭ  دامۋ ءداۋىرىنىڭ  تابالدىرىعىن اتتاپ باسقان زاماندا «ارتىق»، «كەم»، «ۇلكەن»، «كىشكەنە» ۇعىمدارى تۋعان. زاتتاردى ساناۋدان 1،2،3،4،5....ت.س.س ناتۋرال سانداردى جازۋعا، نارسەلەردىڭ مولشەرىن ءوزارا سالىستىرۋعا، جىل مەزگىلدەرىن اجىراتۋعا ءماجبۇر ەتكەن.

ەڭ العاشقى ساندار، ياعني سيفرلار ب.ز.د 2 مىڭجىلدىقتا پايدا بولعان. تاريح جاعىنان كەلسەك، سانداردىڭ ەجەلگى ۆاۆيلوندا قولدانعانى ايقىندالادى. وسىلاي ماتەماتيكا سالاسى ودان ءارى قاراي دامي ءتۇستى. قانشاما عالىمدار ءوز شىعارمالارىن ەسەپ ارقىلى وشپەس مۇرا قىلىپ قالدىرعان.

عىلىمي جوبا ماقساتى:

تاقىرىپتى تاڭداۋ سەبەبىم:

• جەر شارىندا قانشا قىزىق ءپان جانە ونىڭ عالىمدارى بار، سوننىڭ ىشىنەن تاڭداپ العان ءپان بۇل ماتەماتيكا ءپانى. بۇل ءپان ەرتە عاسىردان كەلە جاتقان ءپان جانە ونىڭ قانشاما اتاقتى عالىمدارى بار. سولاردىڭ ماتەماتيكاعا قوسقان ۇلەسى مەن ءومىرى تۋرالى بايانداپ بەرەمىز.

وزەكتىلىگى:

• قازىرگى وقۋشىلار ماتەماتيكانى تەك مەكتەپ باعدارلاماسى بويىنشا ءبىلىم الادى، ال، ماتەماتيكانى تەرەڭدەتىپ وقۋعا قىزىعۋشىلىعى تومەندەپ بارادى. سوندىقتان دا، سول قىزىعۋشىلىقتى وياتىپ جانە دامىتۋ  ءۇشىن «ماتەماتيكا عىلىمىنىڭ شىعۋ تەگى جانە عالىمدارى» اتتى عىلىمي جوبانى باستاپ وتىرمىز.

ماقساتى:

• بۇگىنگى ءبىزدىڭ كەلىپ وتىرعان سەبەبىمىز، وسى وتىرعان بارشا حالىققا ماتەماتيكا تاريحىنان تاتىمدى دۇنيەلەردى تارتىمدى قىلىپ جەتكىزۋ، ماتەماتيكا  پانىنە دەگەن قىزىعۋشىلىقتى ارتتىرۋ؛

ماتەماتيكانىڭ شىعۋ تەگى.

ماتەماتيكانىڭ شىعۋ تەگى جانە دامۋ بارىسى ۇزاق مەرزىمگە سوزىلدى. اريفمەتيكانىڭ ءوزى دەربەس عىلىم رەتىندە بىرىتىندەپ قالىپتاسقانىمەن، ونىڭ نەگىزگى سان ۇعىمى وتە ەرتەدە، تاريحقا دەيىنگى زاماندا،ساناۋ قاجەتتىلىگى تۋعان كەزدە پايدا بولعان. گەومەتريانىڭ باستاپقى قاراپايىم ۇعىمدارى تابيعاتتى باقىلاۋ، تىكەلەي پراكتيكالىق ولشەۋ تاجىريبەلەرىنەن الىنعان. ماتەماتيكانىڭ باستاپقى ماعلۋماتتارى بارلىق حالىقتاردا بولعان:

كونە مىسىر ماتەماتيكاسى

كونە مىسىر  الەمدەگى ەڭ بايىرعى مادەنيەت وشاقتارىنىڭ ءبىرى. ءنىل وزەنىنىڭ ەكى جاعالاۋىنا ورنالاسقان بۇل ەل ب.ز.ب. 3200ء-شى جج ءبىرتۇتاس مەملەكەت بولىپ بىرىكتى. ءنىل وزەنى ءار جىلدا تاسىپ، جاعالاۋداعى ەگىستىك جەرلەردى شايىپ كەتىپ وتىرعان، تاسۋ مەزگىلى اياقتالعان سوڭ تۇرعىنداردىڭ جەرىن قايتا ولشەپ ءبولۋ كەرەك بولادى، ۇزاق جىلعى جەر ولشەۋ تاجىريبەسىنىڭ ارقاسىندا گەومەتريا عىلىمى پايدا بولعان (گەومەتريا – گرەكشە ءسوز، گەو — جەر، مەترو — ولشەۋ دەگەن ماعىنا بەرەدى).

ب.ز.ب. 2900-شى جج كەيىن پاتشالارىنىڭ مازارى رەتىندە كونە مىسىرلىقتار كوپتەگەن الىپ پيراميدالاردى تۇرعىزا باستاعان. پيراميدالاردىڭ قۇرىلىسىنا قاراي وتىرىپ، سول كەزدەگى كونە مىسىرلىقتاردىڭ گەومەتريا مەن استرونوميانى از بىلمەگەنىن اڭعارۋعا بولادى. مىسالعا، پيراميدا تابانى مەن ءبۇيىر بەت اۋدانى اراسىنداعى قاتىناس پەن تابانىنداعى بۇرىشتاردى اتاۋعا بولادى.

قازىرگى كەزدەگى كونە مىسىر ماتەماتيكاسى تۋرالى زەرتتەۋلەر نەگىزىنەن، سول كەزدەگى موناحتار جازۋى جانە رۋني جازۋىمەن جازىپ قالدىرعان ەكى كىتاپقا سۇيەنەدى: ءبىرى لوندوندا (1858 جىلى اعىلشىن جيناۋشىسى رايند تاۋىپ، ءوز مەنشىگىنە العان، سوندىقتان كوبىنەسە رايند پاپيرۋسى (جوعارعى سۋرەتتەگىدەي) دەپ اتالادى، ول پاپيرۋس ب.ز.ب. 1700 جىلعا جاتادى، بۇل ماسكەۋ پاپيرۋسىنا قاراعاندا ۇلكەنىرەك). ەندى ءبىرى موسكۆادا ساقتاۋلى. «ماسكەۋ پاپيرۋسى» دەپ اتالادى.

پاپيرۋستار 9 ع.-دان باستاپ مۇلدە قولدانىلمايتىن بولعان، ونىڭ ورنىنا قاعاز پايدالانىلادى.

قاعاز ەڭ العاش، بۇدان 2000 جىل بۇرىن، قىتايدا شىققان، ونى چاي لۋن دەگەن ادام ويلاپ شىعارعان دەپ جازىلادى جۇڭگو تاريحنامالارىندا.

قاعاز جاساۋدى قىتايلاردان ورتالىق ازيا حالىقتارى ۇيرەنگەن. 7 ع. سامارقاندتا قاعاز ءوندىرىسى بولعان. وسىدان ارابتار ۇيرەنگەن، ولار ارقىلى ەۋروپاعا تاراعان.

كونە مىسىردىڭ ەرتەدەگى ارىپتەرى سۋرەت پىشىندەس ارىپتەر بولعان، سوڭىنان رەتكە كەلتىرىلىپ دەموتيكالىق جازۋ پايدا بولعان. وسى ەكى كىتاپتان باسقا دا كىتاپتار تەرىگە، تاستارعا ويىلىپ جازىلعان، ولار ءقازىر دۇنيەنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە ساقتاۋلى. ەكى كىتاپتىڭ جازىلعان ۋاقىتتارى شامامەن ب.ز.ب. 1850-1650 جج. سايكەس كەلەدى.

سول كىتاپتا («ماسكەۋ پاپيرۋسى») جانە دە شەڭبەردىڭ اۋدانىن ەسەپتەۋدى دە كورسەتكەن: ديامەترىنىڭ ء-ىن الىپ تاستاعاننان كەيىن كۆادراتتاعان. ەسەپتەۋ ناتيجەسىندە π=3. 1605 بولىپ شىققان. «ماسكەۋ پاپيرۋسىندا» جازىلعانى بويىنشا ولار دۇرىس ءتورت جاقتىڭ كولەمىن ەسەپتەۋدى بىلگەن. قورىتا كەلگەندە كونە مىسىرلىقتار كوپتەگەن ناقتىلى تاجىريبەلەر توپتاعان، ءبىراق ونى ءبىر تۇتاس تەورياعا اينالدىرماعان.

اراب ماتەماتيكاسى

ورتا عاسىرداعى ورتا شىعىس، سولتۇستىك افريكا جانە يسپانيا سىندى مۇسىلمان مەملەكەتتەرىندەگى اراب جازۋى ارقىلى جازىلعان ماتەماتيكالىق شىعارمالاردى ايتادى. اراب ماتەماتيكاسىنىڭ دامۋىنا ارابتار عانا ەمەس، پارسىلار، سۇريانيلەر، ت.ب. ۇلەس قوستى. بۇل شىعارمالار قولجازبا تۇرىندە وسى كۇنگە جەتكەن، ولار الەمنىڭ ءار تۇكپىرىندەگى كىتاپحانالاردا ساقتاۋلى تۇر.

8 ع. باستاپ 9 ع-دىڭ ورتاسىنا دەيىن ءال-مانسۇر حاليف باعداتتا ىشىندە تەلەسكوپ پەن كىتاپحاناسى بار «دانالىق ءۇيىن» (ارابشا: بيت الحكمة Bait al-Hikma) اشىپ، وعان سول كەزدەگى ءسۇريا، ءۇندىستان ت. ب مەملەكەتتەردەن عالىمداردى جينايدى، بۇل كەزەڭ نەگىزىنەن باسقا تىلدەگى ماتەماتيكالىق شىعارمالاردى اۋدارىپ، ونى ۇيرەتۋ كەزەڭى دەپ ايتۋعا بولادى. ەڭ الدىمەن ەۆكليد «گەومەتريانىڭ باستامالارى»، ودان كەيىن ءۇندى ماتەماتيگى براحماگۋپتا ەڭبەگى اراب تىلىنە اۋدارىلادى. سودان باستاپ ارحيمەد، اپوللونيۋس، ديوفانت، پتولەمەي سىندى ەرتەدەگى گرەكتىڭ ۇلى ماتەماتيكتەرىنىڭ شىعارمالارى ىركەس-تىركەس اراب تىلىنە اۋدارىلدى. بۇل داۋىردەگى اتاقتى ماتەماتيك ال-حورەزمي بولدى. ول تەك اۋدارمامەن اينالىسىپ قانا قويماي، سونىمەن بىرگە «حورەزمي اريفمەتيكاسى» (كوپتەگەن كىتاپتاردا «Liber Algoritmi» دەپ اتالىنىپ جۇر)، «ءال-جابر ءۋا-ل-مۇقابالا» ت. ب اتتى اتاقتى كىتاپتارى بار. قازىرگى كەزدەگى ماتەماتيكانىڭ ماڭىزدى ءبىر سالاسى بولىپ تابىلاتىن الگەبرانى وسى ال-حورەزمي ەنگىزگەن.

IX-عاسىردىڭ ورتاسىنان XIII ع-عا دەيىن اراب ماتەماتيكاسىنىڭ گۇلدەنۋ ءداۋىرى دەپ قاراۋعا بولادى. وسى كەزەڭدە باعدادتا، بۇحارا، قاھيرا جانە يسپانيانىڭ كوردوۆا جانە تولەدو قالالارىندا كوپتەگەن عىلىمي زەرتتەۋ ورتالىقتارى پايدا بولدى، بۇل داۋىردەگى اتاقتى ماتەماتيكتەردەن باتاني، ءابۋ-ۋافا، كاراچي، ءال-بيرۋني، ومار حاييام، ناسىرەددين تۋسي، باننالاردى اتاۋعا بولادى.

اراب ماتەماتيكاسىنىڭ نەگىزگى جەتىستىكتەرىنەن، اريفمەتيكا جاعىندا: وندىق ساناۋ جۇيەسى، جازباشا ەسەپ، دارەجەگە كوتەرۋ، ءبىرىز قاتارلاردىڭ قوسىندىسىن تابۋ فورمۋلاسىن زەرتتەگەن.

XIV ع-دان سوڭ XV عاسىرداعى ءامىر تەمىردىڭ سامارقاندتاعى تەلەسكوپ مەن سوندا زەرتتەۋمەن اينالىسقان ال-كاشيدى ايتپاعاندا، بۇكىل اراب ماتەماتيكاسىنىڭ قۇلدىراعان كەزەڭى بولىپ تابىلادى. 12 عاسىردان باستاپ، اراب ماتەماتيكاسى سولتۇستىك افريكاداعى جەرورتا تەڭىزى جاعالاۋ ارقىلى وتەتىن مادەني جولدارى ارقىلى يسپانيا مەن ەۋروپاعا تاراعان. اسىرەسە وندىق ساناۋ جۇيەسى مەن جازباشا ەسەپ، ەۆكليدتىڭ «گەومەتريا باستامالارى» كىتابىنىڭ اۋدارما نۇسقاسى ت. ب. بۇلار بۇكىل ەۋروپانىڭ، ءتىپتى دۇنيە ءجۇزىنىڭ ماتەماتيكاسىنىڭ دامۋىنا وراسان زور ىقپال ەتكەن. بىراك، اراب ماتەماتيكاسىنىڭ كەرەمەت تۋىندىلارى لاتىن تىلىنە اۋدارىلىپ ەۋروپاعا تاراماعان، تەك 19-عاسىردان كەيىن اراب ماتەماتيكاسى رەتتەلىپ ءبىر جۇيەگە كەلتىرىلە باستاعان. اراب ماتەماتيكاسى ەرتەدەگى گرەكتىڭ، ءۇندىستاننىڭ، قىتايدىڭ، شىعىس پەن باتىستىڭ ماتەماتيكالىق جەتىستىكتەرىن پايدالانىپ جانە ولاردى ءبىر قالىپقا ءتۇسىرىپ ەۋروپاعا تاراتقاندىقتان مادەنيەتتىڭ قايتا گۇلدەنۋى كەزەڭىندە ماتەماتيكا كەرەمەت دامىدى، سوندىقتان دا اراب ماتەماتيكاسى الەمدىك ماتەماتيكا تاريحىندا ويىپ تۇرىپ ورىن الادى.

ورتا عاسىرلار ماتەماتيكاسى

ماتەماتيكا عىلىمىنىڭ كىندىگى دە، تۇساۋىدا كەسىلگەن جەرى ەرتەدەگى شىعىس(جۇڭگو، ءۇندى). ونان كەيىن، ول ۆاۆيلون مەن ەگيپەت، گرەكياعا اۋىسادى. گرەكيا ماتەماتيكتەرى ماتەماتيكانى ءوزىنىڭ ناتيجەلەرى مەن تۇپكى قاعيدالارىن لوگيكالىق قورتىندى ارقىلى كەلتىرىپ شىعاراتىن دەدۋكسيالىق عىلىمعا اينالدىردى. گرەكتەر اسىرەسە باستاپقى گەومەترياعا جاتاتىن ماسەلەلەردى تۇگەل زەرتتەدى دەۋگە بولادى.

جاڭا زاماننان ىلگەرى 47 ج. ريم اسكەرلەرى گرەكيانى باسىپ الىپ الەكساندريا پورتىنداعى مىسىر كەمەلەرىن ورتەگەندە، ءورت كىتاپحانانى دا شارپىپ، ناتيجەدە ەكى جارىم عاسىر بويى جيناپ ساقتاعان كىتاپتار مەن 500 مىڭ پارشا قولجازبا كۇيىپ تۇگەيدى. 4 ع. حريستاندار گرەكيا پۇتحانالارىن ورتەگەن كەزدە سەراپيس پۇتحاناسىنداعى 300 قولجازبا كۇيىپ تۇگەيدى.

مىنە وسىنداي تاريحي سەبەپتەردەن، ءارى گرەك ماتەماتيكاسىنىڭ وزىندەگى ولقىلىقتار سەبەبىنەن، ەجەلگى گرەكيا ماتەماتيكاسى توقىرايدى. وسىعان بايلانىستى بۇكىل ەۋروپادا عىلىم دامىماق تۇگىل، ۋاقىتىسىندا بولعان عىلىمداردىڭ وزدەرى جوعالىپ، ەۋروپانى قارا تۇنەك باسادى. اقىل بەرگەن عاسىرلاردىڭ ورىنىنا مىڭ جارىم جىل بويى ۇزدىكسىز سوزىلعان ويانبايتىن ۇيقىعا باتقان «اقىل-وي» عاسىرلارى كەلدى. ادامزات تاريحىندا مۇنان ۇلكەن، بۇدان عالامات اۋىرتپالىق بولعان جوق.

شىعىس ماتەماتيكاسى 5 ع-دان 15 ع-عا دەيىنگى مىڭ جىلدان استام ۋاقىت ارالىعىندا ەسەپتەۋدىڭ اسىرەسە استرونوميانىڭ قاجەتىنەن شۇعىل دامىدى، بۇرىنعى گرەكيا ماتەماتيكتەرىنىڭ كوپشىلىگى فيلوسوف بولسا، كەيىنگى شىعىس مادەنيەتىنىڭ كوبىنىڭ استرونوم بولۋى مىنە وسى سەبەپتەن بولسا كەرەك.

ءۇندى  ماتەماتيكاسى:

ماتەماكتيكا تاريحىندا، گرەكتەردىڭ مۇراگەرلەرى ءۇندىستانلىقتار دەلىنەدى. 200-جىلدان 1200 جىلعا دەيىن ءۇندىستان ماتەماتيكاسى جوعارى تولقىنعا كوتەرىلگەن ءداۋىر ەسەپتەلەدى. بۇل ءداۋىردىڭ باستاپقى مەزگىلىندە، ولار گرەكتەردەن گەومەتريانى ۆاۆيلوننان الگەبرانى ۇيرەندى. ءارى قىتايدان ۇلگى الىپ اريفمەتيكا مەن الگەبرانى ودان ارى دامىتتى.

ءۇندىستان استرونومياسى مەن استرونومياسىن ءداۋىر بيىگىنە كوتەرگەن عالىمدار: «اريابحاتيا» اتتى استرونوميالىق شىعارمانى اۆتورى اريابحاتيا (476-550) ونىڭ تريگونومەترياعا قوسقان ۇلەسى توتەنشە زور.

براحماگۋپتا (598-؟)، ول وتىز جاسىندا «اريفمەتيكادان لەكسيالار» جانە «انىقتالماعان تەڭدەۋلەردەن لەكسيالار» قاتارلى ارناۋلى تاراۋلاردى ءوزى ىشىنە العان، «براحما-سىبحۋتا-سيتحاندا» (براحمانىڭ تۇزەتىلگەن جۇيەسى) اتتى ايگىلى شىعارما جازعان. ەڭ العاش تەرىس ساندارعا ءتورت امالدى قولدانعان مىنە وسى براحما گۋپتا.

ماحاۆيرا (850-جىلدار) «ەسەپتەۋ جاۋھارى» اتتى شىعارنما جازعان، كەيبىر تاريحي دەرەكتەردەن قاراعاندا قىتايدىڭ ماتەماتيكاىلىق كىتاپتاىرىنان پايدالانعاندىعى ءمالىم.

جۇڭگو ماتەماتيكاسى:

ءحىىى عاسىرعا كەلگەندە شىعىس جۇڭگو، باتىس ورتا ازيا ، تاياۋ جانە ورتا شىعىس ەلدەرى مانعول بيلەۋشىلەرنىڭ قلدارىنا ءوتتى. وسى ەلدەر ارا بارىس-كەلىس، ساۋدا مادەنيەت اۋىسۋ ونان ارى كۇشەيۋدىڭ سىرتىندا يۋان پاتشالىعى داۋىرىندە مۇسىلماندار ەرەكشە مۇرساتتى جاعدايلاردى بولادى، وردادا ءار قايسى ولكە ايماقتاردا ساياسي، اسكەري، ەكونوميكا جانە عىلىم-تەحنيكا ورىندارىندا نەگىزگى باسقارۋ، مانعولداردان قالسا مۇسىلمانداردىڭ قولىندا بولادى. مۇسىلمان ەلدەرىنىڭ كوپتەگەن استرونوم-ماتەماتيكتەرى حان ورداسىنا كەلىپ جىلناما (كالەندار) جاساۋ قىزمەتىمەن شۇعىلداندى.

تاعى ءبىر تاريحي دەرەكتەردەن قاراعاندا، جاماليدين استرونوميالىق جەتى اسپاپتى جاساعان كەزدە اراب تىلىندەگى پتولەمەيدىڭ «استرونوميا جيناعى»مەن قاتار 3 ءتۇرلى عىلىمي كىتاپ اكەلدى دەلىنگەن.

يۋان پاتشالىعى داۋىرىندە تاعى ءبىر مۇسىلمان ماتەماتيك ءارى سۋشىلىق ينجەنەرى ساكىش 1321-جىلى «تاسقىننان ساقتانۋ تۋرالى ماسىليحات» اتتى كىتاپ جازادى. ونىڭ بۇل كىتابىندا ءبىر بەلگىسىزى بار تەڭدەۋلەردەن پايدالانىپ، سۋ قۇرىلىسىنداعى توتەنشە كۇردەلى ەسەپتەردى شەشەدى.

قورىتا ايتقاندا، يۋان پاتشالىعى داۋىرىندە، جانە ودان كەيىنگى داۋىرلەردە يسلام ەلدەرىنەن نەشە جۇزدەگەن عۇلاما عالىم، استرونوم-ماتەماتيكتەر جىلنامالار مەڭگەرمەسىندە، راساتحانادا جۇمىس ىستەگەن. بۇلارمەن بىرگە كوپتەگەن ماتەماتيكالىق بىلىمدەردە كىرگەن. سولايدا ورتا عاسىرداعى يسلام ەلدەرى ماتەماتيكاسىنىڭ ەلىمىز ماتەماتيكاسىنىڭ دامۋىنا جاساعان ىقپالىن ءالى دە ىشكەرلەي زەرتتەۋگە تۋرا كەلەدى.

ۇلى ماتەماتيكتەر

ەسىمى دۇنيە جۇزىنە ءمالىم بولىپ، عىلىمي جانە مادەني مۇرالارى عاسىرلار بويى ارداقتالىپ، ۇرپاقتان-ۇرپاققا ءوتىپ كەلە جاتقان ارداگەر ازاماتتار تاريحتا اسا كوپ ەمەس. تاريح جازباسىندا، حالىقتىڭ رۋحاني قازىناسىندا ايتۋلىلاردىڭ ايتۋلىسى، جۇيرىكتەردىڭ جۇيرىگى عانا ماڭگى ۇيالاپ قونىس تەبەدى. مىڭ جىلدان ارتىق ۋاقىت وتسە دە، اتى اۋىزدان-اۋىزعا جاتتالىپ، ەڭبەكتەرى ۋاقىتتىڭ، مەزگىلدىڭ قاتىگەز سىنىنان مۇدىرمەي وتكەن، سول ادامزات ۇلدارىنىڭ، تاريح پەرزەنتتەرى اريستوتەل، ءابۋناسىر فارابي، احمەس،پيفاگور، ەۆكليد، ارحيمەد، ەراتوسفەن، ال-حورەزمي، فيباناچچي، گاليلەي.

اريستوتەل       

بۇل كىسىنىڭ ەسىمى حالىق اراسىندا بۇرىننان-اق بەلگىلى. ابايدىڭ «ەسكەندىر» پوەماسىنداعى قانقۇيلى، دۇلەي كۇش ەسكەندىردى توقتاتقان اريستوتەل اسقار تاۋداي اقىل يەسى رەتىندە تانىلادى. شىنىندا اريستوتەلدىڭ بارلىق حالىقتار، بارلىق ۇرپاقتار تاراپىنان ەرەكشە باعا الىپ، قوشەمەتكە بولەنۋى تەگىن ەمەس. ول ءوز زامانىندا ادام بالاسىنا كەرەك ءبىلىمنىڭ بارلىق سالالارى بويىنشا قالام تارتىپ، كەرەمەت عىلىمي تۇجىرىمدار جاساعان.

اريستوتەل كوپتەگەن ەڭبەكتەرىن ءومىرىنىڭ وسى كەزەڭىندە جازعان بولۋى مۇمكىن. ول تەك كەيبىر بولىكتەرى عانا ساقتالعان ديالوگتار جازعان. بىزگە كەلىپ جەتكەن ەڭبەكتەرىنىڭ كوبى «تراكتات» تۇرىندە ءوزىنىڭ شاكىرتتەرىنە ارنالعان وقۋ قۇرالى رەتىندە جازىلعاندىقتان كوپشىلىگى جالپى تاراتۋعا ارنالماعان. ونىڭ ەڭ ماڭىزدى ەڭبەكتەرى رەتىندە «فيزيكا»، «مەتافيزيكا»، «نيكوماحتىڭ ەتيكاسى»، «جان تۋرالى» جانە «پوەتيكا». بۇل ەڭبەكتەردىڭ اراسىندا وتە ماڭىزدى بايلانىستار مەن ۇندەستىكتەر بولسا دا، ولاردىڭ ءستيلى مەن تاقىرىپتارى جاعىنان ءارتۇرلى بولىپ كەلەدى.

اريستوتەل 1000

ارحيمەد (ب.د.د. 287 – 212 جج)

ەجەلگى گرەكيانىڭ ۇلى عالىمى، ماتەماتيگى، مەحانيگى. ول سيسيليا ارالىنداعى سيراكۋز قالاسىندا، تۋىپ سوندا ءومىر سۇرگەن .
گيدروستاتيكا ءپرينسيپىن اشقان ارحيمەد شومىلىپ جاتقان جەرىنەن تىر جالاڭاش اتىپ شىعىپ، سول كۇيىندە: «ەۆريكا»-دەپ ايقايلاپ، كونە ارالاپ جۇگىرمەمەن بەلگىلى. اسا كورنەكتى گرەك ماتەماتيگى بولعان ول پ سانىنىڭ 3 وندىق بەگىسىن، سفەرا بەتىنىڭ كولەمى مەن اۋدانىن ەسەپتەپ شىعارىپ، قارۋ ويلاپ تاپقان، تۇتقالار مەن بلوكتاردىڭ ءپرينسيپىن تۇسىندىرگەن. ول: «ماعان ۇزىن تۇتقا مەن تىرەۋ نۇكتەسىن بەرىڭدەرشى، سوندا مەن جەردى ورنىنان جىلجىتامىن»،-دەگەن.

ءال – حورەزمي                                                                                                                   

780 – 850 جج
اراب ماتەماتيگى  ءال – حورەزمي  ادامزات وركەنيەتىنىڭ دامۋىنا جانە قالىپتاسۋنى ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان، كونە وركەنيەتتەر تاعىلىمىنىڭ تال بەسىكتەرىنىڭ ءبىرى ەجەلگى حورەزم ەلىندەگى حيۋا قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن. ول - ايگىلى «شىعىستىڭ جەتى جۇلدىزىنىڭ» ءبىرى، الەمدىك قازىرگى الگەبرا عىلىمىنىڭ نەگىزىن سالۋشى رەتىندە بەلگىلى. ورتا عاسىرلىق ۇلى عالىم - ماتەماتيك، استرونوم (جۇلدىزشى)، تاريحشى

ماتەماتيكا بويىنشا ول جازعان ەكى كىتاپ بۇكىل الەمگە اراب سيفرلارى مەن ءنولدىڭ تاراۋىنا سەپتىگىن تيگىزدى. «اريفمەتيكا» جانە «الگوريتم» تەرميندەرى سول جاساعان سوزدىكتەردەن بىزگە كەلدى، ال الگەبرا ءسوزى ونىڭ «حيباس ءال – جابر ۋا-ل مۋكاباليا» كىتابى تاقىرىبىنىڭ ءبىر بولىگى بولىپ تابىلادى. ال گەوگرف رەتىندە سول كەزدەگى بەلگىلى الەمنىڭ تولىق كارتاسىن جاساۋعا كومەكتەستى.

ال-حورەزمي ءوزىنىڭ ۇرپاققا ولمەس مۇرا ەتىپ قالدىرعان تومەندەگىدەي 8 ءىرى كولەمدى شىعارمالاردىڭ اۆتورى بولىپ سانالادى:

1. ءۇندىستان اريفمەتيكاسى تۋرالى كىتاپ - كونە ءۇندىستان ەسەپتەرىنىڭ جانە امالدارىنىڭ تالدانۋىنا ارنالعان؛
2. الگەبرا (ال-دجابر) جانە المۋكابالانىڭ ەسەپتەۋلەرى تۋرالى قىسقاشا كىتاپ - الگەبرا عىلىمىنىڭ نەگىزگى قاعيدالارى مەن امالدارىن جيناقتاۋعا ارنالعان؛
3. استرونوميالىق تابليسالار (زيدج) – جۇلدىزنامالىق ەڭبەك، ياعني اسپان دەنەلەرىنىڭ، عالامشارلاردىڭ قوزعالىسىن زەرتتەۋگە ارنالعان ؛
4. جەر شارى بەينەسىنىڭ كىتابى - پلانەتامىزدىڭ جاعراپياسى، ياعني جەر بەدەرىن، ەلدەر مەن وزەن، كولدەردى، تاۋلار مەن شولدەردىڭ ورنالاسۋىن انىقتاپ، كارتاعا تۇسىرۋگە باعىتتالعان؛
5. استروليابيانىڭ كومەگىمەن جاسالاتىن زەرتتەۋ ادىستەرى تۋرالى كىتاپ؛
6. كۇن ساعاتتارى تۋرالى كىتاپ؛
7. ەۆرەيلەر ءداۋىرىنىڭ (پايعامبارلار ءداۋىرى) سيپاتى جانە ونىڭ مەيرامدارى تۋرالى تراكتات؛
8. تاريح كىتابى – ادامزات تاريحىنا ارنالعان تۋىندى.

ءابۋ ناسىر ءال-فارابي

(اراب.: أبو نصر محمد الفارابي ‎) ءابۋ ناسىر مۇحامماد يبن تارحان يبن ۋزلاع ءال-فارابي (870 - 950 ج. ش.) - الەمگە ايگىلى ويشىل، فيلوسوف، سوسيولوگ، ماتەماتيك، فيزيك، استرونوم، بوتانيك، لينگۆيست، لوگيكا، مۋزىكا زەرتتەۋشىسى. ءابۋ ناسىر ءال-فارابي — تۇركى ويشىلدارىنىڭ ەڭ اتاقتىسى، ەڭ ءماشھۇرى، “الەمنىڭ 2-ۇستازى” اتانعان عۇلاما.

اريفمەتيكانىڭ نەگىزگى ۇعىمى سان. ءفارابيدىڭ ءتۇسىندىرىلۋى بويىنشا، سان وبەكتيۆتى اقيقات نارسەلەردىڭ سەزىپ-تۇيسىنۋگە بولاتىن، ياعني «كوزبەن كورىپ، قولمەن ۇستاۋعا» بولاتىن جاقتارىن ەلەۋسىز قالدىرىپ، تەك سانالۋعا، ەسەپتەلۋگە ءتيىستى قىرلارىن بەينەلەيدى.

ءفارابيدىڭ ايتۋىنشا، تەوريالىق اريفمەتيكا ءۇش تاراۋدى قامتيدى: 1) سانداردىڭ بىر-بىرىنە قاتىسسىز جەكە-دارا قاسيەتتەرىن قاراستىراتىن تاراۋ (جۇپ جانە تاق ساندار، كەمەل، جازىق، ت.ب. ساندار تەورياسى)؛ 2) سانداردىڭ بىر-بىرىنە قاتىستى قاسيەتتەرىن قاراستىراتىن تاراۋ (تەڭدىگى، تەڭسىزدىگى، قاتىناسى، پروپورسيا، ءوزارا جاي ساندار، ەسەلى ساندار، ت.ب.)؛ 3) ساندارعا امالدار قولدانۋ.

قورىتىندى:

قورتىندىلاي كەلگەندە ۇلى ماتەماتيكتەر ماتەماتيكانى دامىتۋدا ادامزاتتى عاجايىپ جاڭالىقتارمەن ءالى تالاي قۋانتادى. عىلىم تاريحىنا كوز سالعاندا ادامزاتتىڭ اسىل پەرەزەنتتەرى اشقان ۇلى جاڭالىقتارعا توقتالماي وتە المايمىز، ويتكەنى باسقالار مەن سالىستىرعاندا بۇلاردىڭ ويلارى وراسان زور. تالانتتارى ەرەكشە بيىك تۇرادى. بۇلاردىڭ عىلىمي يدەيالارى بولاشاققا ءوزىنىڭ نۇرىن شاشادى.

قولدانىلعان ادەبيەت ءتىزىمى:

1. ل. م. فريدمان. ۋچيتەس ۋچيتسيا ماتەماتيكە. موسكۆا. «پروسۆەششەنيە» 1985.
2. س. ح. سيراجدينوۆ، گ.پ. ماتۆييەۆسكايا. ال- حورەزمي- ۆىدايۋششييسيا ماتەماتيك ي استرونوم سرەدنيەۆەكوۆيا. موسكۆا. «پروسۆەششەنيە»، 1983.
3. گ.ي. گلەيزەر. يستوريا ماتەماتيكي ۆ شكولە. IX-X كلاسسى. موسكۆا. «پروسۆەششەنيە» 1983.
4. س.ح. سيراجدينوۆ، گ.پ ماتۆييەۆسكايا ليۋدي ناۋكي.  موسكۆا. «پروسۆەششەنيە» 1983.
5. ب.ۆ.گنەدەنكو. ماتەماتيكا ۆ سوۆرەمەننوم ميرە. موسكۆا. «پروسۆەششەنيە» 1980.

---