InfoHub Logo

قاراعاندى وبلىسى، جەزقازعان قالاسىنداعى

«№ 21 جالپى ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەبى» كمم

جوعارى ساناتتى، قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى

ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى: ەگيزبايەۆا ساۋلە حاميتوۆنا

 

عىلىمي – زەرتتەۋ جۇمىسىمەن اينالىسۋشى 8 «ۆ» سىنىپ

وقۋشىسى شامۋراتوۆ اسحات

عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ جەتەكشىسى

قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى: ەگيزبايەۆا ساۋلە حاميتوۆنا

سەكسيا: قازاق ادەبيەتى

ماقساتى:

• مۇحتار شاحانوۆ ليريكاسىن، اقىن ولەڭدەرىنىڭ مازمۇنى مەن ءپىشىنىن، ونىڭ ليريكاسىنداعى ءداستۇر مەن جاڭاشىلدىقتى وقىپ ۇيرەنۋ.

مىندەتتەرى:

• مۇحتار شاحانوۆتىڭ كىتاپتارىمەن تانىسۋ
• مۇحتار شاحانوۆ ليريكاسىنداعى ءداستۇر مەن جاڭاشىلدىق تۋرالى وقىپ ۇيرەنۋ.
• اقىن ولەڭدەرىنىڭ مازمۇنى مەن ءپىشىنى تۋرالى ويلاردى وقىپ ۇيرەنۋ.
• اقىن تۋرالى ايتىلعان عالىم، دوكتور، پروفەسسور ويلارىمەن تانىسۋ.

نىسانى:

• مۇحتار شاحانوۆ ولەڭدەرى.

ءپانى:

• قازاق ادەبيەتى.

بولجام:

• ەگەر ءبىز مۇحتار شاحانوۆ ولەڭدەرى تۋرالى وقىپ بىلسەك، وندا اقىن ولەڭدەرىنىڭ وزىنە ءتان ەرەكشەلىكتەرى مەن كوپتەگەن سىرلارىن اشار ەدىك.

ناتيجەسى:

• ىزدەنۋ ناتيجەسىندە مۇحتار شاحانوۆ ولەڭدەرىندەگى ءداستۇر مەن جاڭاشىلدىقتى، اقىن ولەڭدەرىنىڭ مازمۇنى مەن ءپىشىنى تۋرالى بىلەمىز.
• اقىن تۋرالى ايتىلعان عالىم، دوكتور،پروفەسسور ويلارىمەن تانىسىپ بىلەمىز.

جوسپار

ءى. كىرىسپە

ءىى. نەگىزگى ءبولىم

1. م.شاحانوۆ ليريكاسىنداعى ءداستۇر مەن جاڭاشىلدىق ماسەلەسى

2. اقىن ولەڭدەرىنىڭ مازمۇنى مەن ءپىشىنى جايلى ويلار.

ءىىى. قورىتىندى

ءىV. زامانداستار پىكىرلەرى.

V. پايدالانىلعان ادەبيەتتەر

 

كىرىسپە

ولەڭ - قاسيەتتى دە كيەلى ءسوز.وسى ءبىر اۋىز ءسوزدىڭ استارىندا قانشاما – ماعىنا جاتىر دەسەڭىزشى. تولعاقتى وي، تەرەڭ تەبىرەنىسپەن ءدۇريا دۇنيەنىڭ ءتورت قۇبىلىسىنان سىر تارتىپ، تۇتاس ءبىر ءداۋىر بەينەسىن اشىپ قانا قويماي تاڭعاجايىپ كەلەشەكتىڭ تاماشاسىن بولجاي السا، ونان اسقان كەرەمەت قانە. ال وسىنىڭ التىن كىلتى ىسپەتتى اقىندىقتىڭ جۇگى دە اۋىر. ونى بەلى قابىسپاي بيىككە تىك كوتەرۋ تارىقپاس تالابى بار تۋما تالانتقا عانا ءتان. سول عانا حالىق اڭساعان ارماننىڭ، حالىق ويى مەن حالىق قيالىنىڭ بارومەترى بولا الادى. سول عانا ءوز قوعامنىڭ ءوز ءداستۇرىنىڭ ايناسى بولۋعا لايىق. جەر جۇزىندەگى سان الۋان قۇبىلىستاردى سۇلۋ سوزبەن ورنەكتەيتىن، جىرىندا ءسابي كۇلكىسىندەي سىڭعىر بۇلاقتىڭ نازى بار، جۇزىندە انا مەيىرىمىندەي ارايلى تاڭنىڭ اجارى ايشىقتانا كورىنگەن پوەزيانىڭ قۇدىرەتتىلىگى دە، مىنە وسى. ەگەر دانىشپان سىنشى بەلينسكييدىڭ سوزىمەن ايتساق ... بۇكىل الەم، گۇل، بوياۋلار، دىبىستار، بار جاراتىلىس، بارلىق ءومىر –پوەزيا دۇنيەسى، وسى قۇبىلىستارداعى قۇپيا قۋات، ولارعا تىرشىلىك، ويناقى ءومىر بەرەتىن سىرلار پوەزيانىڭ تەتىگى مەن جانى. پوەزيا - الەمدىك ءومىردىڭ قان تامىرىنىڭ سوعۋى، سول ءومىردىڭ قانى مەن وتى، جارىعى مەن وتى.

شەتسىز دە شەكسىز دالادا اشىق اسپان، تىڭداۋشىسى تولاعاي تاۋلار مەن جازيرا جايلاۋ بولعان قازاق حالقى اۋەلدەن-اق ولەڭ مەن ونەردى ەنشىلەپ وسكەنى ءمالىم. نەبارى توكپە شايىرلار مەن سۋىرىپ سالما سۇڭعىلا اقىندار ونەر قۇدىرەتى مەن تامسانتىپ وتكەن ءوز حالقىن. اپتا ەمەس، ايلاپ تولعاسا دا بىتپەيتىن كوركەم شەجىرەلەر كومەيدەن كۇمبىرلەتىپ، تىلدەن توگىلىپ جاتقاندا شالقار ساحارانىڭ ءار بۇتاسى مەن ءتۇبىرىنىڭ ءوز تىلسىمىنان شىم-شىم ىرعاق تارتىپ، سىر شەرتپەس پە ەدى ! ءشوپ ۇستىندە ءجىپسي جۇيتكىپ، باۋىرى جازىلا تۇسكەن بايگە اتىنداي ارقالى اقىنداي القالى توپتا جىر مارجانىن توككەندە بويىندا قانى قىزىپ، قىرانداي شاڭق ەتىپ سىلكىنبەس دالا پەرزەنتى بولار ما ەدى ! سول اقىن حالىق، باتىر حالىق بولعان ەلدىڭ بۇگىنگى جاس تۇلەك ۇرپاعى بابالاردىڭ قاسيەتتى ونەرىن قاستەرلەپ، داستۇرىنەن ءنار الىپ، ونى ۋاقىت ەلەگىمەن ەلەپ-ەكشەپ، بارعان سايىن جانعىرتا، قۇلپىرتا تۇسۋدە. بۇل شىنايى شىندىق.

حالىق ءوزىنىڭ ءوسۋى جولىندا بۇرىنعى كوركەم مۇرانى ءبىلىپ، يگەرۋى ارقىلى جيناقتاعان ونەرپازدىق تاجىربيەنىڭ ناتەجەسىندە تۆورچەستۆالىق ءداستۇر قالىپتاسادى. ءداستۇر ونەردىڭ وسىپ-وركەندەۋىنىڭ نەگىزىندە دامىپ جەتىلەدى. ويتكەنى، ونەردىڭ كوزى حالىقتىڭ دانالىعى مەن رۋحاني  كۇش-قۋاتىندا جاتىر. ال جاڭالىق دەيتىنىمىز، سول ءداستۇردىڭ زاڭدى دامۋى ناتەجەسىندە پايدا بولعان جەمىسى.

ليريكا جانرىنىڭ سىر-سيپاتى، تابيعاتى جايىندا ويلاساق، بۇل جانردىڭ جانارى ءسونىپ كورگەن ەمەس. ول اتام زاماننان بەرى ىنتىقتىعىمەن ىنتىقتىرىپ كەلەدى. تىم ارى كەتپەي اريستوتەل زامانىنان بەرگىنى قاراپ وتسەك تە، ليريكا ادەبيەتتىڭ ءۇش سالاسىنىڭ ءبىرى سانالاتىنىن بىلەمىز. سودان بەرى ليريكا تۋرالى ايتىلىپ كەلەدى، ءبىراق ءالى دە ايتۋعا بولادى.

ادامزات ءوزىنىڭ دامۋ تاريحىندا قانداي ساتىلاردان، قانداي قوعامدىق تاريحي داۋىرلەردى باستان كەشسە، سولاردىڭ ىنعايىمەن ليريكا دا وزگەرىپ، ۇرلەنىپ، جاڭارىپ وتىرعان.

قالىپتاسقان ۇعىم بويىنشا، ليريكادا اۆتوردىڭ دۇنيەگە كوزقاراسى، قاتىسى، ونىڭ سەزىمىن، ويىن، كوڭىل-كۇيىن، ىنتا-ىقىلاسىن سۋرەتتەۋ، بەينەلەۋ ارقىلى كورسەتەدى. ءبىراق كەز كەلگەن تۇيسىك پەن اسەر ليريكالىق شىعارما تۋدىرا المايدى.

قاي جانر بولماسىن-ادامنىڭ مىنەز-قۇلقىن، كۇيىنىش-سۇيىنىشىن سۋرەتتەپ قانا قويمايدى، سول ارقىلى سول كەزدىڭ شىندىعىن سۋرەتتەيتىنىن كورەمىز. ليريكا-اقىننىڭ ءبىر ساتتە جالت ەتكەن نۇرلى ويى، جارق ەتىپ تۇتاس كورىنگەن ىشكى سىرلى دۇنيەسى. مۇحتار تۆورچەستۆوسىن ءبىر جانر تۇرعىسىندا سىيعىزىپ تالداۋ، قالامگەردىڭ وزىندىك قولتاڭباسىن ايقىنداي المايدى. ونىڭ ويلى ليريكالىق تۋىندىلارى، شاعىن باللادالارى مەن پوەمالارى كىمدى دە بولسىن ەلەڭدەتپەي قويعان ەمەس.

دەگەنمەن، جوبا كورعاۋ جۇمىسىمىزدا اقىننىڭ ليريكالىق ولەندەرىن تالقىلاپ، تالداۋ نەگىزىندە مۋحتار اقىندىعىنىڭ كەيبىر ماسەلەلەرىن پايىمداپ، ازداپ بولسىن جۇيەلى وي ايتۋعا تالپىندىق.

الدىمەن اقىن جايلى جازىلعان عىلىمي زەرتتەۋلەر مەن ماقالالارعا نازار اۋدارايىق.

مۇحتار شاحانوۆ جايلى پىكىرلەر العاش رەت رەسپۋبليكالىق گازەت-جۋرنالداردا جارىق كوردى.″جۇلدىز″جۋرنالىنىڭ 1974 جىلعى №9 سانىندا د.ستامبەكوۆتىڭ ″جىر ءيىرىمى″ اتتى ماقالاسى شىقتى. سىنشى اقىننىڭ ليريكا جانرىنداعى جەتىستىكتەرىمەن بىرگە العاشقى ولەڭدەرىندە كەزدەسكەن كەيبىر كەمشىلىكتەرىنە توقتالعان. مىسالى: ″جاندى مۇنعا ءجىبىتىپ″ ،″ۆوكزال مەن ۆوكزال اراسىندا ءجۇرىپ، الىستان ادام كۇتۋى″ جانە ت.ب. ءسوز تىركەستەرى.

ە.شايمەردەنوۆ 1978 جىلعى ″لەنين تۋى″ گازەتىندەگى ″ادامگەرشىلىك تاقىرىبىنداعى ولەندەر″ماقالاسىندا م.شاحانوۆتىڭ وسى مازمۇنداس ولەڭدەرىنە شولۋ جاسادى. اقىننىڭ تاقىرىپ تاڭداۋ قاسيەتى باسا كورسەتىلدى. 1983 جىلى ″قازاق ادەبيەتى گازەتىندە ك.احمەتوۆانىڭ مەزگىل قوڭىراۋلارى″اتتى اۋقىمدى ماقالاسى جارىق كوردى. اقىن مۇحتارعا  جاساندى قىسىم مەن شارتتىلىقتان، ەرەكشەلىكتەن، جايداقتىقتان، اۋىزەكى اڭگىمەگە لايىق قارا بايىرلىقتان ساقتانۋ كەرەكتىگىن ەسكەرتەدى.

ەندى كولەمدى زەرتتەۋلەرگە توقتالايىق. 1984 جىلى  جالىن باسپاسىنان ″ءسوزستاننىڭ″  بەسىنشى كىتابى وقىرمان قاۋىمنىڭ قولىنا ءتيدى. جيناققا ءا.نۇرشايىقوۆتىڭ ″جول ىزدەيمىن ءالى ەشكىم باستاماعان″...دەگەن ماقالاسى ەنگەن. اۆتور م.شاحانوۆ جايلى بىلگىسى كەلەتىن كوپ وقىرماننىڭ ءبىرى – ايگۇلگە جاۋاپ رەتىندە وقۋشىلاردى اقىننىڭ ءومىربايانى جانە تۆورچەستۆولىق ءوسۋ جولىمەن تانىستىرادى. ماقالادا قىزعىلىقتى جازىلعان ءومىرباياندىق دەرەكتەرمەن قوسا، كەي ولەڭدەرىنىڭ شىعۋ تاريحى دا باياندالعان.

س. سەيىتوۆتىڭ “ولەڭ ولكەسىندە” دەگەن كىتابىندا دا مۇحتار ولەڭدەرىنە از دا بولسا ءماندى شولۋلار جاسالعان. سىنشى-عىلىم “وسىنداي الۋان-الۋان جاقسى اقىندار كوبەيسىن” دەپ وي قورىتادى.

“جالىن” باسپاسىنان 1984 جىلى جارىق كورگەن عالىم-سىنشى ب.كارىبايەۆانىڭ “تالاپ دەڭگەيى” اتتى ادەبي سىن ماقالالار جيناعىندا م.شاحانوۆتىڭ ليريكالىق ولەندەرىنە ءبىرقىدىرۋ تالداۋ جاسالىپ، اقىن شىعارمالارىنداعى ءداستۇر مەن جاڭاشىلدىق ماسەلەلەرى ءسوز بولدى.

اقىن جايلى پىكىر تاۋسىلمايدى. قورىتا ايتساق، زەرتتەۋشىلەرىمىز اقىن تالانتىنا قۋانا قول سوعىپ، بولاشاعىنان ۇلكەن ءۇمىت كۇتەدى.

ليريكا جانرىن وركەندەتۋدە م.شاحانوۆ تىڭعىلىقتى ەڭبەك ءسىڭىرىپ ءجۇر. حالىق ءومىرىنىڭ تەرەڭ شىندىعىن ايقىن دا ادەمى بەينەلەگەن تالاي-تالاي تۋىندىلارى قالىڭ جۇرتشىلىقتىڭ رۋحاني سەرىگى بولۋىمەن قاتار، ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدىڭ التىن قورىن ۇزدىكسىز مولايتىپ وتىرادى.

ليريكا جانرىن وركەندەتۋدە م.شاحانوۆ تىڭعىلىقتى ەڭبەك ءسىڭىرىپ ءجۇر. حالىق ءومىرىنىڭ تەرەڭ شىندىعىن ايقىن دا ادەمى بەينەلەگەن تالاي-تالاي تۋىندىلارى قالىڭ جۇرتشىلىقتىڭ رۋحاني سەرىگى بولۋىمەن قاتار، ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدىڭ اتىن قورىن ۇزدىكسىز مولايتىپ وتىرادى.

م.شاحانوۆ ليريكا جانرىنىڭ بارلىق تۇرىنە قالام تارتىپ جۇرگەن اقىن. گەتەنىڭ: “وزىنە دەيىنگى ايتىلعاندى ايتىلماعانداي ەتىپ قايتالاۋ” دەگەنى سياقتى، مۇحتاردىڭ دا تاڭداعانى بۇرىننان ءمالىم – ماحاببات، تابيعات، ادامگەرشىلىك، ازاماتتىق مورال تاقىرىپتارى بولا تۇرا، اقىن اتالعان تاقىرىپتارعا جاڭا مازمۇن، تىڭ ورنەك ەنگىزگەن.

         اقىن ولەڭدەرىن وقىپ وتىرعاندا ول كوپتەگەن تاقىرىپتى اتتاپ ءوتىپ، ءومىردىڭ بۇگىنگى كۇنىن كەلەسى كۇنمەن جالعاۋ مۇمكىن ەمەستەي كورىنەدى. ءسوز بارىسىندا سىنشى س.اشىمبايەۆتىڭ: “م.شاحانوۆ پوەزياسىندا ادامگەرشىلىك، مورال ماسەلەسى ورىندى قويىلىپ ءجۇر” – دەگەن پىكىرىن ايتا كەتكەن ءجون بولار. وسى تاقىرىپتاعى “شاپاعات”، “توقشىلىق” اتتى تۋىندىلارى سوۆەت ادامىنا لايىقتى ادامگەرشىلىكتى مەڭزەيدى. ماحاببات ليريكالارى ابستراكت ۇعىمنان ەمەس، وقيعادان ءوربيدى. “عاشىقتىق عالاماتى” ولەڭى وسى پىكىردىڭ دالەلى.

         اقىن ولەڭدەرىنىڭ ءبىر قاسيەتى – كوڭىل كۇي، تابيعات دەپ اتالاتىن ليريكا تۇرلەرىنىڭ جاندى وبرازبەن جىمداسىپ كەتۋى.

         جوبا جۇمىسىمىزدا ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن ونى مىناداي ەكى بولىمنەن قۇرىپ، قاراستىرماقپىز.

         ءى ءبولىم: م.شاحانوۆ ليريكاسىنداعى ءداستۇر مەن جاڭاشىلدىق.

         ءىى ءبولىم: اقىن ولەڭدەرىنىڭ مازمۇنى مەن ءپىشىنى جايلى ويلار.

 

م.شاحانوۆ ليريكاسىنداعى ءداستۇر مەن جاڭاشىلدىق ماسەلەسى

         حالىق پوەزياسىنىڭ ءداستۇرى - ومىرشەڭ قۇبىلىس. حالىقتىڭ عاسىرلار بويى جاساپ، ساقتاپ كەلگەن اقىندىق داستۇرلەرى جاڭا زاماندا بىردەن جوعالىپ، نە وزگەرىپ كەتپەك ەمەس. ويتكەنى پوەزيا، ونىڭ قالىپتاسقان ءداستۇرى – سول حالىقتىڭ قانى مەن ءتانى ءتارىزدى. ءاربىر حالىقتىڭ پوەزياسى مەن پوەزيالىق ءداستۇرى ارقىلى ونىڭ قانداي حالىق ەكەنىن تانۋعا، بىلۋگە بولادى. ەندەشە پوەزيا ءوزىنىڭ الدىنداعى داستۇردەن قول ۇزبەۋى قاجەت. جاڭاشىلدىقتىڭ ءوزى سودان باستالادى. گوركييدىڭ «حالىق اۋىز ادەبيەتىنەن ۇيرەنۋ كەرەك» - دەگەن پىكىرى وسىعان وراي ايتىلعان. ولاي بولسا، بۇگىنگى پوەزيا كەشەگىنىڭ جالعاسى «حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ» جەتىلگەن، شىڭدالعان، ءالى شىڭدالا بەرەتىن ءتۇرى. شىنىندا دا، XV – XVIII عاسىرلاردا عۇمىر كەشكەن بۇقار،  شال اقىنداردىڭ قازاق ولەڭىنە سالىپ كەتكەن كەستەلەرى اباي تۇسىندا جاڭا ساپا بەرەدى ەمەس پە. ودان بەرىدەگى قازاق پوەزياسى اباي ولەڭدەرىندەگى ءداستۇردى شولۋمەن تىنباي، ونى يسكۋسستۆو دارەجەسىنە كوتەرەتىن جاعدايعا جەتسە، س.سەيفۋلليننەن و.سۇلەيمەنوۆكە دەيىنگى كۇللى قازاق پوەزياسى سوۆەت داۋىرىندەگى پوەزيالىق جاڭا ءومىر، جاڭا تۇرمىس زاڭدارىمەن وزگەرىپ، جاڭالانعانىن دالەلدەدى.

بۇگىندە اقىندارىمىز قازاق پوەزياسىنداعى ءداستۇر مەن جاڭاشىلدىققا ءوز ۇندەرىن قوسىپ، قازىرگى ءومىردىڭ ادەبي بەينەسىن تۇتاس كورسەتۋگە تالاپ جاساپ وتىر.

بۇگىنگى اقىندار اراسىنان تاقىرىبىمىزعا ارقاۋ بولىپ وتىرعان مۇحتار شاحانوۆ ولەڭدەرى كوپشىلىككە ويلىلىعىمەن، وقىرمان ويىمەن توعىسۋىنىڭ ساتتىلىگىمەن كوزگە ءتۇسىپ ءجۇر. اقىن ولەڭ جازۋ كەزىندە دوكتور ءا.تاجىبايەۆتىڭ: “ءبىزدىڭ ءومىردى ءوزىمىز تانىعانىمىز از، ونى وزگەگە تانىتۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن ءومىردىڭ نەگىزگى تەندەنسياسىن اقىن تىلىمەن قاناتتى جىرعا اينالدىرۋىمىز كەرەك” – دەگەن پىكىرىن ەسكە الىپ وتىراتىنداي اسەر قالدىرادى. سەبەبى م.شاحانوۆتىڭ قاي ولەڭىن الساق تا “عاشىقتىق عالاماتى”، “سەنىم پاتشالىعى”، “اي تۋىپ كەلەدى” تاربيەلىك ءمانى زور. وقۋشى اقىن ولەڭدەرىن تەك قىزىقتاپ وقىپ شىقپايدى، ودان ءومىردىڭ قىرى مەن سىرىن تۇيسىنەدى، ولەڭدەگى كەي كەيىپكەردىڭ قىلىعىنا قىزىعىپ ۇقساعىسى كەلسە، كەيبىرەۋىنەن جيىركەنەدى.

“پەرزەنت جىرى” ولەڭىندە تۋعان جەرگە، وتانعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك كوزقاراسىندا پەرزەنت اتىنان وي تاستايدى. تۋعان جەردىڭ كىمگە بولسا دا ىستىق ەكەنى بەلگىلى. الايدا، ول، كىمدى، نەنى بولسا دا جاتىرقامايدى وزىندەگى بار بولمىسىن سەنىڭ ءومىر سۇرۋىڭە جاعداي جاساعان. وسىنىسىمەن دە ول ىستىق، وسىنىسىمەن دە ول تۇسىنگەن، تۇيسىنگەن ادامنىڭ شابىتىن قايراپ جاتادى. ول ۇشى-قيىرسىز كەڭ دە، قاتال تالاپ قوياتىنى، اعات كەتسەڭ اياماي جازالايتىنى دا بار. ول ۇلى ما، كىشى مە، كارى مە، جاس پا – وعان ءبارى ءبىر، جىككە بولمەيدى، الالامايدى. سول ءۇشىن دە ول ىستىق، سوداي ادىلدىگى ءۇشىن دە قالتقىسىز ىنتىعاسىڭ، ساياسىندا بولعىڭ كەلەدى.

“سامولەتتاعى وي” اتتى ولەڭى دە ءساتتى جازىلعان تۋىندى. اقىن تۋعان جەرگە ءارى بيىكتەن، ءارى قاشىقتان قاراي وتىرىپ، تۋعان جەردەگى بولىپ جاتاتىن زاتتار مەن قۇبىلىستاردىڭ ەلەۋسىز بايقالماي، تانىلماي قالىس قالاتىن ەرەكشەلىكتەرىن جەڭىل، ۇتىمدى تۇردە جەتكىزگەن.

الىستان ءبىر قاراعاندا كوزىڭ توياتىن، جاقىن كەلىپ سويلەسە  قالساڭ، پىكىر الالىعى كورىنىپ تۇراتىن كەيبىر ارامىزداعى ازاماتتاردى تانۋ ءۇشىن جازىلعان ولەڭ ەكەنى بەلگىلى.

 “ءبىر تەگىس بوپ كورىنەدى جىرالار،

تەرەڭىندە جىلانى بار ۇرالار.

 بايقالمايدى ءاجىم-اجىم قىراتتار،

 قىرات كوزىن جارىپ شىققان بۇلاقتار”

         وسى شۋماقتاعى جىلانى بار ۇرا دا، ءاجىمدى قىراتتار دا، مولدىرەپ جاتقان بۇلاقتار دا ءوز ورنىندا قولدانىلىپ تۇرعان سياقتى بولىپ كورىنگەنىمەن، اقىننىڭ مەڭزەپ وتىرعانى ادامدار اراسىنداعى كورىنىس ەكەنى داۋسىز.  جالپى اقىننىڭ اقىندىق قۋاتىن تانىتۋى ونىڭ اقىن ەكەنىن ايتىپ كەۋدە قاعۋىنان ەمەس، جازعان ولەڭىنىڭ تىلگە جەڭىلدىلىگى، ويىن ءدوپ جەتكىزۋى، فيلوسوفيالىق قورىتۋى، ءتىلىڭنىڭ ۇشىندا تۇرعاندى ءارى قاراي جالعاستىرۋى جۇزەگە اسقاندا عانا ونىڭ اقىندىعىن ەرىكسىز مويىندايسىڭ، ونى قۇرمەت تۇتاسىڭ. مۇحتار ولەڭىندە وسىنداي ەرەكشەلىكتەر كوپتەپ تابىلادى. كوركەم ءماندى، قۇندى ءسوز قۇنارلى ويدان عانا تۋادى. سول سەبەپتى اقىننىڭ ءتىل ەرەكشەلىگىنە، ولەڭ قۇرىلىسىنا، شەبەرلىگىنە كوبىرەك توقتالايىق. اقىن ويىن جەتكىزۋدە الۋان ءتۇرلى امال-تاسىلدەردى قولدانادى. «قاراسپان قىپشاقتارى» تۋىندىسىندا مىناداي جولدار بار:

            جەر استىنان كوز جىبەرىپ سوناۋ الىس كۇندەرگە،

            مەنىڭ اتا-بابالارىم ۇيىقتاپ جاتىر بۇل جەردە،

       نەمەسە،

            ال، ارىستىڭ ويلى وزەنى ويعا شومىپ نە ءتۇرلى،

            سول جىلدارعا قارعىس ايتىپ كۇرسىنەتىن سەكىلدى

       تاعى ءبىر جەرىندە،

            اتا-باباڭ قۇم استىنان قۇلاق ەتىپ قياقتى،

            سەنىڭ ءاربىر قيمىلىڭدى تىڭداپ جاتقان سياقتى،-

دەپ اتا-باباڭ «جەر استىنان كوز جىبەرۋى»، «ويلى وزەننىڭ ويعا شومۋى»، «جىلدارعا قارعىس ايتىپ كۇرسىنۋى»، «قۇم استىنان قۇلاق ەتكەن» اتا-بابا بەينەسى كوز الدىمىزعا جاندى سۋرەت اكەلەدى. اقىننىڭ قيال كوزى، فانتازيا كۇشى، سۋرەتكەرلىك قابىلەتى اشىپ تۇر.

     ءسوز ونەرىنىڭ باسى- حالىق تۆورچەستۆوسى، فولكلور بولسا، مۇحتار دا ۇلتتىق ءسوز ونەرىنە كوپ ۇڭىلگەندىگىن بايقاتادى. اقىن حالىقتىڭ اۋىز ەكى سويلەۋ تىلىندە قولدانىلاتىن تۇراقتى بەينەلى ءسوز تىركەستەرىن ساتىمەن پايدالانىپ وتىرادى. مىسالى:

         كوڭىلىنىڭ كۇنى جوقتاردان،

         تابانىنىڭ ءبۇرى جوقتاردان،

         جۇرت ونسىز دا زارداپ شەگىپ جاتقاندا،

         شالالىقتان ەل نەسىبى شاشىلار – دەگەن ءتارىزدى جاڭا تىڭ تىركەستەن تۋعان ماقال سوزدەر دە ۇشىراسىپ قالادى.

         ادامدى ارمان وسىرەدى

         ادامدى ارمان اسىرايدى

         «وسە بەردى توسكە شاۋىپ، تورگە ورلەي»،

         ەرتە، ەرتە، ەرتەدە،

         وتىراردا

         سەن ەر جەتكەن ولكەدە – دەگەن تىركەستەر كەز-كەلگەن ەرتەگىنىڭ باسىندا ايتىلا بەرەتىن حالىقتىق ۇلگىنىڭ كورىنىسى ەكەنى ايان.

      كەيدە مۇحتار ولەڭدەرى فولكلورلىق سارىنىمەن قاناتتى ويلارعا ۇلاسىپ جاتادى.

          ادامدار الاسارادى،

          نامىسى كىرلەگەندە...             

 نەمەسە

          ەنجارلىق جەتىپ كەلەدى،

          ەرلىگىڭ قالعىعاندا...

           «...تاياز سۋ دا ەركە وزەنمەن جارىسقان

            تىم جارقىراپ كورىنەدى الىستان»

ءسوز زەرگەرىنىڭ كەيدە شىعىستىڭ پوەزياسىنا ەلىكتەيتىن ساتتەرى دە بارشىلىق.

      اڭىزعا قۇرىلسا دا، شىندىققا تۇتاستاي جاقىن «ارمان» اتتى باللاداسىندا سوناۋ ىقىلىم زاماندا ءومىر سۇرگەن شىعىستىق عۇلاما ءال-فارابي مەن ساۋداگەر دويىلدىڭ ەكى ءتۇرلى كوزقاراسىن سۋرەتتەۋدە شىنايى شىعىستىق ءومىردىڭ كەلبەتىن كوز الدىمىزعا اكەلەدى.

مىسالى، مەدرەسە ءۇيى، باسىنا سالدە وراعان اق ساقالدى دانا قاريا، يت ولگەن جەردەگى مەكەن مىسىر، باعدات ەلدەرىنىڭ ەكى شاكىرتكە كوز تىگۋى ت.ب. جايتتەردى سۋرەتتەۋىمەن اقىننىڭ شىعىستىق ءومىردىڭ ەرەكشەلىگىن جاقسى بىلەتىندىگىن بايقاۋعا بولادى. الايدا، شاحانوۆ نەگىزىنەن جاڭاشىل اقىن. ونىڭ بۇل قاسيەتىن، جاڭاشىلدىعىن پوەتيكالىق تىلىنەن اڭعارامىز.

         ادەبي ءتىلدى اجارلاۋمەن، قۇبىلتۋمەن قاتار، كەرەك جاعدايدا ايشىقتاي بىلگەن دە ءجون. م.شاحانوۆتىڭ ءسوزدىڭ اسەرلىلىگىن كۇشەيتۋ ءۇشىن ءجيى قولدانعانى – قايتالاۋ. ونىڭ جاي قايتالاۋ، ەسەپ قايتالاۋ سياقتى تۇرلەرى اۆتور تۋىندىلارىندا مولىنان كەزدەسەدى.

    مىسالى جاي قايتالاۋ:

         ۇيىقتاپ جاتىر. ءتىپتى كوزىڭ سەنبەس ەدى قاراساڭ،

         ۇيىقتاپ جاتىر قولتىعىنا نايزا قىسقان قارا شال.

نەمەسە:

         كەۋدەسىنە كەڭ دالا سىيعان ەدى،

         كەڭ دالانىڭ مارتتىگىن جيعان ەدى.

ەسەپ قايتالاۋ:

         -ەگەر ولاي ەتپەسە،

         ەستاي، ەستاي بولا ما!

         ەستاي، ەستاي بولا ما!

نەمەسە:

         باعالاساڭ ماحابباتتى باعالا،

         باعالاساڭ ماحابباتتى باعالا!

          اقىننىڭ شاعىن ولەڭدەرىنەن باستاپ كوسىلمەلى داستاندارىنا دەيىن ايرىقشا بايقالاتىن ەرەكشەلىك – ولەڭگە ءتان ەركىن كوسىلۋ مەن حالىق ولەڭدەرىنە ءتان شەشەندىكتىڭ قازىرگى ءومىر ورەسىنە ساي پىكىر تۇيىندەۋ، استارلى ويلارعا مەڭزەۋ ىڭعايىنداعى پوەزيا ۇلگىلەرىمەن شەبەر ۇلاسۋى.

         اقىننىڭ «ايەلدەر» اتتى ولەڭىنەن دە جاڭالىق سەرپىنىن بايقاۋعا بولادى. ءسوزىمىز جالاڭ بولماس ءۇشىن ولەڭنىڭ ەكى شۋماعىن مىسالعا كەلتىرەيىك:

       نە تولقىتسا سونىڭ مۇڭىن تارتارسىڭ...

       اۋرۋحانا اۋلاسىندا سىتىرلاتىپ كارتاسىن

       جانارىندا ءازىل ويناپ جاراستى،

       ماعان ءبىر قىز بال اشتى:

• ناۋقاستان با ەرىنىڭىز كەزەرگەن

جازىلاسىز،

نالىماڭىز بەكەر ءسىز.

ايتسە دە ايەل قاۋىمىنا ەجەلدەن

نەمقۇرايدى قارامايدى ەكەنسىز.

• بارەكەلدە،
• وركەن جايسىن تالابىڭ.

ساۋەگەيى سەن بوپ جۇرمە قالانىڭ

بۇل بەتىڭمەن سىعانداردى جۇمىسسىز

قالدىرارسىڭ، قاراعىم، - دەگەن ولەڭنىڭ ۇيقاس ەرەكشەلىگى مويىن بۇرعىزباي قالدىرمايدى. العاشقى سويلەمدى وقىعاندا باسقا جولدارىن وقىماي-اق تولىق تۇسىنەسىڭ جانە ماسەلەنىڭ قۋانىشتى جاعداي ەمەس ەكەنىن دە سەزىنەسىڭ. ولەڭدى ەكى شۋماق دەپ ايتۋعا سىيعىزا المايمىز، ويتكەنى ءبىرىنشى ءتورت جولدان كەيىن وي اياقتالماي قالادى دا، جالعاسىن كۇتەسىڭ. وسى ەكى شۋماقتاعى ۇيقاس تا، بۋىن سانى دا بىردەي ەمەس، اينىمالى، ءبىراق ماعىناسىن كەتىرىپ، ۇركىپ تۇرماي بىتە قايناسىپ تۇر.

 

اقىن ولەڭدەرىنىڭ مازمۇنى مەن ءپىشىنى جايلى ويلار

اقىننىڭ مۇحتار پوەزياسىن ءتۇسىنىپ قولداپ، سونشاما، جىلى پىكىر ايتۋى، كوڭىل اۋدارۋى – بارىمىزگە ورتاق ابىروي. ەۆگەنيي ەۆتۋشەنكونىڭ قازاق حالقىنىڭ ءبىر پەرزەنتىنە كوڭىل ءبولىپ، ۇلكەن ارەناعا شىعۋىنا ىقپال جاساعانىنا ءبىز ريزامىز. ۇلى ورىس حالقى ە.ەۆتۋشەنكونىڭ اۋدارمالارى ارقىلى م.شاحانوۆ شىعارمالارىمەن تانىسۋدا “سامولەتتەگى وي”، “وزەندەر”، “دوستىق تۋرالى” ت.ب. ۇلتتىق ونەردىڭ وركەن جايۋىنا ينتەرناسيوناليستىك دوستىقتىڭ يگى اسەر ەتۋىنىڭ ءبىر كورىنىسى.

                            باقىتسىزدىق دەپ كىم ايتتى ساعان

                            تۇلپاردى سۇرىنبەيدى – دەپ

                            اساۋدى مىنىلمەيدى – دەپ،

                            اق كويلەك كىرلەمەيدى – دەپ،

                                      قارا ەشكى مۇجىگەن اعاش

                                      قايتادان گۇلدەنبەيدى – دەپ،

                                      كىم ايتتى ساعان.

                                      جۇرتتىڭ ءبارى شىندىقتى قالايدى – دەپ،

                                      بيىكتى ارداقتايدى – دەپ،

                                      اسىلدى قورلاتپايدى دەپ...

         تاپ-تازا شىندىق! وسى دالەلدەرگە كىمنىڭ قانداي تالاسى بار. ەندەشە، جۇرتتىڭ شىن جۇرەكتەن قول سوعاتىنى اقىننىڭ شىندىققا ەش بۇكپەسىز تۋرا قارايتىن باتىلدىعىنان بولار. اقىننىڭ تازا ليريكالىق تابيعاتىنىڭ كۇردەلەنۋى سەبەبىنەن ونى تاقىرىپتىق  جاعىنان توپتاۋ كەزىندە دە وسىلايشا توپتاپ قاراستىرۋعا بولار ەدى.

         الايدا، قاي ۋاقىتتا بولسىن، شىن تالانتقا تۇتاستىق ءتان. م.شاحانوۆتىڭ ولەڭدەرىندە دە كوڭىل-كۇي، ماحاببات، تابيعات ليريكالارى جىمداسىپ، تۇتاسىپ كەتەدى ەكەن.

         شىن كوركەم تۋىندىنى فورما مەن مازمۇنعا بولە المايتىنىمىزدى بەلينسكييدەي ءدال تۇيگەن ەشكىم جوق. قازاق ادەبيەت تانۋ عىلىمىندا بۇل ماسەلەگە بەلينسكييشە قاراپ، باعالاپ كەلە جاتقان سىنشى-عالىم م.قاراتايەۆ: 

         “مىناۋ مازمۇن، مىناۋ فورما – دەپ وڭاي اجىراتاتىن شىعارمالار بار. ولار: جاسىق شىعارمالار. ولاردىڭ نيەتى جاقسى بولعانىمەن، ءتىلى سولعىن، سيۋجەتى بولبىر، شۇبالاڭ، حاراكتەرى شىقپاعان شىعارمالار بولادى. ال جاقسى شىعارمالاردىڭ فورماسى مەن مازمۇنىن اجىراتۋ قيىننىڭ قيىنى” – دەگەن ەدى. مۇحتار ولەڭدەرى وسى پىكىردىڭ دالەلى. مىسالى: “وتان” اتتى ولەڭىندە:   

ءىسىم ازداۋ بولسا دا ءالى ماندىقتان،

                   جەل ەتىنە ەگىلگەن ەرەن تالداي

                   گۇلدى ىزعاردان قالقالاپ كەلەم تالماي،

                   قانشاما رەت جالىن جاستى قورعاپ قالدىم زورلىقتان.

                   سەنىڭ ويسىز ۇلدارىڭنىڭ كەي كەزدە

                   ماعان ءتىسىن قايرايتىنى سوندىقتان.

ولەڭ ءومىردىڭ وزىنەن تۋىپ تۇر. ءسوز كۇشى مەن مازمۇنىن اجىراتا المايمىز. ولەڭدەگى:

                            كوك مايسالى ونەر  تاۋىن شاڭعىتقان

                            كۇرەس اشتىم جالىنسىزعا قۋلىقپەنەن جاندى ۇتقان ،- دەگەن جولدار جاڭا پوەتيكالىق ۇعىم. اقىندى جۇرتتىڭ ىستىق قابىلداۋىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى - ولەڭدەرىندەگى فورما مەن مازمۇننىڭ اجىراماي، ايتپاق ويىن وتكىر تىلمەن جەتكىزۋىندە. وسى “وتان” ولەڭىندەگى:

                            ءار كەز سەنى جالعاندىقتان قورعاۋعا

باقىتتىمىن كۇشىم جەتىپ تۇرسا ەگەر، - دەگەن ەكى جول

ولەڭنىڭ بارلىق ليريكالىق جۇگىن كوتەرىپ تۇر. قاراپايىم سوزدەرى ارقىلى اۆتور قانداي ۇلى نيەتىن جەتكىزگەن!

       ال، «وزەندەر» ولەڭى ارقىلى، ادام تاعدىرىن وزەنمەن سالىستىرىپ، جاستاردى ءومىرىن بوسقا وتكىزبەۋگە ۇندەيدى.

                 ءان تۋادى مۇراتتان،

                 وي تۋادى سۇراقتان.

                 نەبىر ۇلكەن وزەندەر باستالادى بۇلاقتان.

                 ءبىراق سونىڭ بارلىعى جەتە المايدى تەڭىزگە

                 تەڭىزگە جوعالتادى ءوزدى-وزىن، تۇسەدى دە كوپ ىزگە

                 ءومىر كەيدە تىم قاتال، ءومىر كەيدە تۇيىقتاۋ

                 نەبىر اساۋ-اسىعىس، شۋلى وزەندەر اق تارلان

                 اعىپ-اعىپ بارعاندا، قۇمعا ءسىڭىپ جوق بولعان

                 جولسىزدىق پەن ءجونسىزدى جالىقتى كوز كورۋدەن

                 قۇتقار اناۋ وزەندى قۇمعا ءسىڭىپ ولۋدەن.

         ويدى تابۋدان ونى جۇرەككە قۇيۋ قيىن. وسى قيىندىقتاردى يگەرە وتىرىپ، اقىن وزىنە-وزى زور جاۋاپكەرشىلىك ارتقان.

     م.شاحانوۆتىڭ تاعى ءبىر باللاداسى «توقشىلىق» دەپ اتالادى. شىعارمانىڭ كوتەرىپ وتىرعان نەگىزگى ماسەلەسى ومىرمەن ماڭگى جالعاس تاقىرىپ – ادامگەرشىلىك. قولدا باردى قادىرلەمەۋشىلىكتى، قوي ۇستىندە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان التىن زاماندا وز-وزىنەن تويىنىپ اسقىنۋدى سىناپ، تيەسىلى ۇكىمىن بەتكە ايتادى. بويىنا دارحان دالانىڭ كەڭدىگىن جيناعان باكىر بابا قاسيەتتى ناندى سىيلاماعان كەلىنى قۇرىسىن دەپ، ءوز ساۋساعىن ءوزى كەسەدى. بالاسىن جاس جارىنان ەرىكسىز ايىرادى.

         اكە شەشىمى قاتال. ويتكەنى، كەشەگى اياۋسىز ايقاس جىلدارىندا تىرشىلىكتىڭ ءنارى ناندى حالىق قالاي باعالاعان ەدى. باكىر قارت «كەنەت كەلىنىنىڭ، جولدىڭ جيەگىندە جاتقان ناندى تەۋىپ وتكەنىن كورىپ»، ۇلكەن رەنىشكە سوعۋى كىمدى بولسىن وي سوقپاعىنا جەتەلەيدى. ءبىر ءتىلىم نان، ءبىر تىستەم شاقپاق قانت وزەگى تالىپ، ەڭبەكتەن، اۋىر سوعىستان قاجىعان ادامعا ءال-قۋات بەرگەن جوق پا ەدى.

           ءيا، كەز كەلگەن توقشىلىقتىڭ ارعى تەگى جوقشىلىق

           اسقان زورلىق بار ما ءبىراق، باردى قادىرلەمەۋدەن

           اتتەڭ كەيدە بىزگە سونى ويلاتپايدى توقشىلىق.

           ادامزاتقا ءقاۋىپتى جاۋ-اسقىنۋ،

           ونىڭ بىزدەن اۋلى قاشىق دەسە دە،

           كەشە عانا كوز الدىمدا كوشەدە،

           ناندى تەۋىپ وتە شىقتى جاس سۇلۋ.

           توقشىلىقتىڭ كۇيىسى مە مىنە بۇل.     

توقشىلىقتىڭ كەرۋەنىن تارتقان تارلان ديحان باكىر بابا نان ءدامىن، نان ءيىسىن جەتە سەزىنبەي جۇرگەندەرگە وي سالۋ ءۇشىن دە ءوزىن-وزى اياماعان. مۇنداي اسقانعا، ادەپسىزدىككە جانى توزبەگەن. كوپشىل قارتتىڭ بۇل سياقتى قاتال مىنەزىنە ريزا بولامىز. بەيسەن اتا مەن باكىر بابانىڭ بويىنداعى كەلەر ۇرپاق ۇلگى الارلىق زيالى قاسيەتتەر كىمنىڭ دە بولسىن جۇرەگىنە ىستىق ۇيالايدى.

     «ءبىز ادەبي شىعارمانى مورالدىك جانە قوعامدىق اسەر كۇشى قانشالىقتى نەگە ۇيرەتەدى، قايدا نۇسقايدى، مىنە وسى تۇرعىدان باعالاۋعا ءتيىسپىز» دەيدى ا.ۆ.لۋناچارسكيي.

اۆتوردىڭ اقىندىق تۇلعاسىن ايقىنداي ءتۇسۋ ءۇشىن ونى ڭ وزىمەن ۇزەڭگىلەس كەيبىر اقىندارمەن بايلانىسىن، سوندا كورىنىس بەرەتىن كەيبىر ەرەكشەلىگىن قاراستىرايىق. شاحانوۆ ولەڭدى ويلى سيۋجەتكە، باللاداعا قۇراتىن دارىندى ارىپتەس وتەجان نۇرعالييەۆپەن تۆورچەستۆولىق تابيعاتى جاعىنان ۇقساس، مۇنى ءبىر عانا «جىلدارعا ساپار» باللاداسىن وقۋ ۇستىندە كوز جەتكىزدىك. جاڭا عانا ءسوز ەتكەن «توقشىلىق» باللاداسىمەن قاتار الىپ سالىستىرايىق. ەكى شىعارمانىڭ دا باستى تۇلعاسى حالىق مولشىلىعىن جاساۋشى ديحان.ءبىرى – ىرعالعان اق بيدايدىڭ باپكەرى باكىر بابا بولسا، ەندى ءبىرى – بالداي ءتاتتى قاۋىن يەسى ساعىندىق اتاي. مىنەز جاعىنان بىر-بىرىنەن اينىمايتىن ەكى شالدىڭ قولىنان كەلگەنىنشە ءتىرى پەندەگە جاقسىلىق جاساي بىلەتىن اسقان مەيىرىمدىلىگى، جان بالاسىنا وزدىگىنەن ءسوز ايتپايتىن «قوي اۋزىنان ءشوپ الماس» مومىندىعى بار بولاتىن. ءبىراق كەزى كەلگەندە ەكەۋى دە قاتال ەكەن. مىسالى، باكىر بابا ناندى تەۋىپ وتە شىققان كەلىنىنە كەشىرىممەن قاراۋدى ارتىق ساناپ مورت كەتسە، ساعىندىق اتاي «قاۋىن اڭدۋعا كەلگەن» التى جاسار بالانى دا اياماستاي. تەلمىرە قاراعان قارشاداي بالاعا ءبىر دوربا قاۋىندى ۇستاتىپ جىبەرۋگە ساعىندىق اتايدىڭ كۇش-قادىرى جەتپەيدى ەمەس، ول ودان دا جوعارى ادامگەرشىلىكتى، جاس جەتكىنشەكتىڭ بولاشاق تاربيەسىن ويلايدى. بالالىق ۇرلىقتىڭ ۇلكەيمەسىنە كىم كەپىل. اتاي وسىدان سەسكەنىپ، وعان قاتتى ءمان بەرەدى. كولحوز قاۋىنىن ۇرلاپ ساتقاندارعا دەگەن ايىقپاستاي اشۋى دا جوق ەمەس. ول سوندىقتان دا قاتال، مەيىرىمسىز بولىپ كورىنەدى.

                سونداي-سونداي شالدار بولدى اۋىلدا،

                بەل شەشپەيتىن داۋىل مەنەن جاۋىندا.

                شال ولەتىن ... سەنتيابردە ... ءبىر تۇستىك،

                سونان كەيىن تۇسكەن جوقپىز قاۋىنعا – دەگەن جولدار كوڭىل ديدارىنا جىپ-جىلى ليريكالى مۇڭ ۇيالاتادى.

 

 

اقىندار	مۇحتار شاحانوۆ	وتەجان نۇرعالييەۆ
باللادالارى	«توقشىلىق» باللاداسى	«جىلدارعا ساپار» باللاداسى
نەگىزگى كەيىپكەرلەرى	باكىر بابا	ساعىندىق اتاي
ماماندىقتارى	اق بيدايدىڭ باپكەرى	بالداي ءتاتتى قاۋىن ءوسىرۋشى باعبان
نەگىزگى وي	كەلىنىنىڭ ناندى تەۋىپ كەتۋىنە قاتال ۇكىم شىعارادى	قاۋىن ۇرلاۋعا كەلگەن التى جاسار بالانى ايامايدى
ۇقساستىقتارى	مىنەزدەرى ۇقساس، ەكەۋى دە مەيىرىمدى جان، ءبىراق جاس جەتكىنشەكتەردىڭ بولاشاعىن ويلاعاندىقتان دا قاتال، مەيىرىمسىز بولىپ كورىنەدى، ولارعا قاتاڭ تالاپ قويادى.

 

ەكى باللادانىڭ دا كوپشىلىككە ۇنايتىن ءبىر جەرى – جاقسىلىققا جانى اۋەس كوپتى كورگەن كونەكوز ءقادىرلى قارتتاردىڭ تولىققاندى بەينەسىنىڭ جۇپ-جۇمىر، ۇنامدى قالپىندا جانىڭا جاقىن كەلە العاندىعى بولسا كەرەك. ادام سەزىمىنە جاندى اسەر ەتەتىن ءتاتتى ولەڭ ەسىڭنەن شىقپايدى.

مۇحتار شاحانوۆ قىزمەت بابىمەن تۆورچەستۆولىق كومانديروۆكاسىنىڭ بىرىندە «تورعاي داپتەرىندە» ولەڭىن جازادى.

                 بۇلبۇلدارى بۋلىقپاي سويلەگەن جەر،

                 سارايلاردا سايگۇلىك ويناعان جەر،

                 ماي گۇلىندەي مازداعان مايدانگەرلەر،

                 قاپىلىستا مەرت بولعان قايران ەرلەر!

                 قايران ەرلەر قايتپاعان شەشىمىنەن

                 دالا داڭقى لاۋلاعان ەسىمىنەن

                 سەندەر شاۋىپ كىردىڭدەر تۋ كوتەرىپ،

                 جيىرماسىنشى عاسىردىڭ ەسىگىنەن.

ولەڭنەن ىستىق قاندى باتىر، ارىستان جۇرەكتى امانكەلدى اتى اتالماي-اق اتويلاپ تۇرعان سەكىلدى. «دالا داڭقى لاۋلاعان ەسىمىنەن» - دەگەن جولدار قانداي ءدۇبىرلى، مۋزىكالى بولسا، سونداي ادەمى وبرازدى.

 «تۇركىستان اڭىزى» اتتى باللاداسىنىڭ وقيعاسى جۇپ-جۇمىر، شاعىن دۇنيە. وقيعا تۇركىستاندا اتاقتى اقساق تەمىردىڭ امىرىمەن سالىنعان، ءبىراق وڭ قاناتىن ساۋلەتتەندىرۋ جۇمىسى اياقتالماي قالعان عيمارات جونىندەگى اڭىز توڭىرەگىندە ءوربيدى. باللاداداعى ۇستا جىگىت قانشاما ءانشى، شەبەر، كورىكتى بولعانىمەن، ونىڭ بويىندا ۇلكەن كەمشىلىك جاتىر. ول-ەرلىگىنىڭ، تاباندىلىعىنىڭ جوقتىعى. قۇراقسىز بۇلاق ءومىر سۇرگەنىمەن، ەرلىك مۇراتسىز ءومىر سۇرە الماق ەمەس. باللادانىڭ ءون بويىنان ەسىپ تۇرعان اسقاق يدەيا- جۇرەگىندە بايلاۋى جوق ادامنىڭ ۇلكەن ىسكە كەلگەندە وسالدىق جاسايتىندىعى، تايقىپ شىعا بەرەتىندىگى، جۇرەگىندە بايلاۋى جوق، ەرلىگى جوق ادامداردان قورقۋ كەرەك دەگەن لەبى بار.

مۇحتار شاحانوۆ پوەزياسىندا بەلگىلى تاقىرىپتاردىڭ ءوزى قايتالانعانىمەن اقىننىڭ وي ايتۋ ءداستۇرى بۇرىنعىلاردىڭ ەشقايسىسىنا ۇقسامايدى. اقىن وي، تولعاۋدىڭ پوەزيالىق جاڭا بەينەلەۋ تاسىلدەرىن ءار كىتابىندا-اق كورسەتىپ كەلەدى. ونىڭ ەسكى اڭىزدىق سارىنداردى ارقاۋ ەتە وتىرىپ، يدەياسىن بۇگىنگى كۇننىڭ مۇددەسىنە ءيىپ اكەلگەنى وقۋشىسىن باۋراپ الادى. مۇنداي كوركەمدىك ءداستۇر پوەزيامىزدا بۇرىن دا بار بولاتىن، ال مۇحتار ولەڭدەرىنىڭ ەرەكشەلىگى سول بار ءداستۇردى جاڭا ۋاقىتقا لايىقتاپ، جەتىلدىرە، دامىتا تۇسكەندىگىندە.

 

قورىتىندى

م.شاحانوۆتىڭ ليريكالىق ولەڭدەرىنىڭ ءداستۇر مەن جاڭاشىلدىعىن جانە اقىن ولەڭدەرىنىڭ مازمۇنى مەن ءپىشىنىن قاراستىرا وتىرىپ مىنانداي شەشىمگە كەلدىك.

         ا) م.شاحانوۆ - وزگە تۇگىلى ءوزىن قايتالامايتىن اقىن. “ءار ولەڭ - وزگە تۋىستارىنا تارتپاي تۋۋعا ءتيىستى پەرزەنت” – دەگەن اقىن ق.مىرزالييەۆتىڭ جالپى ولەڭگە قويعان ورىندى تالابى مۇحتار ولەڭدەرىندە ءوز مانىندە ورىندالىپ ءجۇر. ول ەشكىمگە ۇقساماي، بار قۋاتىن سارقا سانالى تۇردە ورگە ۇمتىلۋدى ماقسات ەتەدى.

         ءا) اقىن شىعارمالاردا ادام ساناسىن ساۋلەلەندىرىپ، جارىق تۇسىرەتىن تەرەڭ تۇيىندەۋ، وتكىر تىلمەن اسەرلى بەرىپ وتىرادى.

         ەندەشە، اقىندى جىر قۇمار جۇرتىمىزدىڭ وزدەرى سۇرانىپ، ىزدەنىپ ءجۇرىپ، وقيتىن سەبەبى – مۇحتار ولەڭدەرىندەگى وتكىرلىك.

         ب) اقىن جىرلارىنىن وزگەگە ۇقسامايتىن ۇلى قاسيەتتىڭ ءبىرى – شىندىقتى ەش بۇكپەسىز، شىنايى قالپىندا كورسەتۋگە كۇش سالاتىندىعىندا.

         ول ماحامبەت پەن ەستايدى ەسكە السا دا، قاسىم مەن تايىر تاعدىرىنا قايرىلسا دا، بۇگىنگى كۇننىڭ بەينەسىن جاساۋعا ۇمتىلسا دا شىندىقتى تابۋعا ۇمتىلادى. شىندىق جايلى جىرعا شولدەگەن كوڭىلدەرگە جول تارتادى.

         ۆ) م.شاحانوۆ – ماحابباتتى العاش تالانتقا تەڭەگەن اقىن – دەيدى سىنشى ب.كارىبايەۆا. اقىن تەك ماحاباتتى جىرلاپ، قورعاپ، قولداپ قانا قويماي جاستارعا ءومىردىڭ ءمانى ماحاببات ارقىلى كورىنەتىنىن دالەلدەيدى.

         گ) اقىن ولەڭدەرىندەگى تاعى ءبىر ەرەكشەلىك – وقۋشىسىمەن بەتپە-بەت وتىرىپ سىرلاسقانداي اسەر ەتۋى، ءوزى سۇراق قويىپ، ءوزى جاۋاپ بەرەدى.

         د) م.شاحانوۆ مونولوگ ۇلگىسىندە دە ولەڭ جازادى، بۇل ونىڭ داراشىلدىعىن تانىتادى. ادەبيەت تابىستارى جاقسى تۋىندىلارمەن ولشەنەدى دەسەك، مۇنداي شىعارمالار قاتارىنا وسىنداي داراشىلدىعىنان مۇحتار ولەڭدەرى دە ءسوزسىز ەنەدى.

         تاريحي شىندىقتى دالدىكپەن كورسەتىپ، ومىردەگى وزگەرىستەردى تولىق كوركەمدىكپەن بەينەلەۋ، ونىڭ ماڭىزدى-ماڭىزدى پروبلەمالارىن ءدوپ باسۋ، سول نەگىزىندە قوعام دامۋىنىڭ زاڭدىلىقتارىن دالەلدەۋ پارتيالىق كوزقاراسى تولىسقان سۋرەتكەردىڭ عانا قولىنان كەلمەك.

        

زامانداستار پىكىرلەرى

مەن ءۇشىن ولجاس پەن مۇحتار شاحانوۆتىڭ ورنى بولەك. حالقى دا سولاي قادىرلەيدى. اقىندىعىن ازاماتتىعى، ازاماتتىعىن اقىندىعى كوتەرگەن، ەلدىڭ ءسوزىن سويلەپ، جوعىن جوقتاعان، داۋلاسۋعا بار، ءبىراق جاۋلاسۋعا جوق، وسىنداي ۇلدارى بار، وسىنداي اقىندارى بار حالىقتا نە ارمان بار؟!

                                                                                                                     دىنمۇحامەد قونايەۆ  

 

باكۋدىڭ ەكى دراما تەاترىندا مۇحتار شاحانوۆتىڭ «سوكراتتى ەسكەرۋ ءتۇنى»  (شىڭعىس ايتماتوۆپەن بىرلەسىپ جازىلعان) جانە « شىڭعىس حاننىڭ پەندەلىك قۇپياسى» شىعارمالارى بويىنشا قويىلعان سپەكتاكلدەر زور تابىسپەن ءوتىپ جاتىر. بۇل اقىنىمىزدىڭ تەك تۇرىك دۇنيەسىندە عانا ەمەس، كۇللى الەمدىك پوەزيادا دا الار ورنى ەرەكشە ەكەنى بەلگىلى.

                              پولاد بيۋل-بيۋل-وگلى،

تۇرىك سوي ءتوراعاسى، ءازىربايجان رەسپۋبليكاسىنىڭ مادەنيەت ءمينيسترى

قۇدايىم ءار اقىنعا ءوز ۇلتىنا وسى مۇحتار شاحانوۆتاي ەڭبەك ەتۋدى جازسىن.

                                                                                                                                دجون ەشبەري

 

تابيعات بەرگەن اقىندىق  تالانتىڭا قوسا ەلىم دەپ ەڭىرەگەندە ەتەگى جاسقا تولاتىن ۇلى ازاماتى بولا الساڭ، حالقىڭ ءۇشىن  قۇدايدىڭ بەرگەنى ەمەس پە؟

مۇحتار شاحانوۆ – اقىندىق تولىمى تالانت پەن كۇرەسكەر ازاماتتىق قاسيەتتەردىڭ قورىتپاسىنان جارالعان ورەلى تۇلعا.

مۇحتاردىڭ 20 عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى قازاق حالقى دۇنيەگە اكەلگەن ايرىقشا قۇبىلىس ەكەنى سودان.

 

                                      سافۋان شايمەردەنوۆ

 

مۇحتار شاحانوۆ - ءوزىنىڭ اداسقاق دۇلەي ءداۋىرىنىڭ بەلسەندى ار-وجدانى. ونى بيلىك تۇعىرىنداعىلار باعالاي قويۋر ما ەكەن؟ ءبىراق مەن وسىنداي ازاماتتىڭ وزىمە جاقىن دوس ەكەنىن ماقتان ەتەمىن.

                                        راسۋل عامزاتوۆ

 

قالاي دەسەڭدەر دە ولاي دەڭدەر، مۇحتار شاحانوۆ – ۇلت مۇددەسىن قورعاۋشىلاردىڭ ەڭ الدىڭعى ساپىندا كەلە جاتقان قايسار، تۇلعالى ۇلى اقىن. كەشەگى جەلتوقسان كوتەرىلىسى كەزەڭىندە، ەل ەرگە، ەر جەرگە قاراعان سىن ساعاتتاردا سوناۋ ماسكەۋدەگى قىلىشىنان قان تامعان توتاليتارلىق جۇيەنىڭ الپاۋىتتارىنا باسىن بايگەگە تىگە وتىرىپ قارسى شىققان، ءسويتىپ ۇلتىمىزدى ۇلكەن ادىلەتسىزدىكتەن قورعاپ قالعان وسى جىگىت ەدى عوي. ارال قاسىرەتىنە كۇللى الەمنىڭ نازارىن بۇرعان دا – شاحانوۆ. ۇلتىمىزدىڭ ءىرىلى-ۇساقتى پروبلەمالارىنىڭ ماڭىندا ىلعيدا وسى اقىن كەلە جاتقان جوق پا؟ ءتىپتى قازىرگى وزدەرىڭ تويلاپ جۇرگەن «ناۋرىز» مەرەكەسىن دە كولبينمەن جاعالاسىپ ءجۇرىپ وسى بالا تىرىلتپەپ پە ەدى؟ ەلدىك مازمۇنداعى ەرەن ىستەرى ءۇشىن بۇل دارا ازاماتقا دۇرىستاپ العىس تا ايتپاپپىز-اۋ. العىس  تۇگىلى ونىڭ الەم يۋنەسكو مويىنداعان شىعارمالارى توڭىرەگىندە ءوز ىشىمىزدەگى كەيبىرەۋلار جالدامالى جازعىشتار ارقىلى داۋ داماي ۇيىمداستىرىلىپ، كەدەرگى جاساۋمەن كەلەدى. ەندى ءتىل ماسەلەسى اۋقىمىندا «ەرتەڭ ۇلت بوپ قالامىز با، قالمايمىز با؟» دەگەن زارلى كۇدىك الدىمىزدى وراعان ساتتە تاعى دا شاحانوۆ ورنىنان كوتەرىلدى. بۇل ىستە دە ءبىز ونى قولداماساق ۇتىلاتىنىمىز ايقىن. ويتكەنى ونىڭ تۇيسىگى – تازا اقىندىق پايىم پاراسات پەن ۇلتتىق ساناعا تەرەڭ تامىر جىبەرگەن، جالعاندىققا جانى قاس شىنشىل تۇيسىك.

 قاسىم قايسەنوۆ

 

شاحانوۆ پوەماسىنا يۋنەسكو تاراپىنان ەرەكشە نازار اۋدارىلۋىنىڭ باستى سەبەبى قازىرگى كەزەڭدەگى ورتا ازيا قوعامدىق – فيلوسوفيالىق ويلاۋ دەڭگەيىنىڭ جاڭا بەلەستەرگە ارتقاندىعىنان عانا ەمەس، وسى دارا اقىن تۋىندىسىنىڭ بۇگىنگى الەمدىك پوەزياداعى جانا بيىكتىك رەتىندە مويىندالۋىنا جانە ونىڭ ءوز سانا تۇيسىگى ارقىلى حح عاسىر تۋدىرعان كەلەڭسىزدىكتەرگە باتىل كۇرەس اشۋىندا جاتسا كەرەك.

   حانس-پەتەر ديۋرر

                                    نوبەل سۆيلىعىنىڭ لاۋرياتى

 

اشىق ايتار بولساق، بۇگىنگى ءوز زامانداستارى اراسىندا ەۋروپادا شاحانوۆقا تەڭ كەلەر اقىن جوق.

                                                                                                                 روبەرتو چيۋلي

 

شاحانوۆتىڭ «وركەنيەتتىڭ اداسۋى» - نازىز شىنشىل رۋحاني دابىلدار ەپوپەياسى، ول – ورتالىق ازيادان ويانعان دومالاق نايزاعايداي باتىس ەۋروپا كەڭىستىگىندەگى قارا تۇنەك ويلاردى سەلك ەتكىزدى.

                                                                                  فريدريح حيدسەر

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر

1. مۇحتار شاحانوۆ  «ەۆەرەستكە شىعۋ»، اتامۇرا 2003 ج.

2. مۇحتار شاحانوۆ  «زابلۋجدەنيە سيۆيليزاسيي»، استانا 2003 ج.

3. قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى جۋرنالى № 5، 2010 جىل

4. عالامتوردان الىنعان مالىمەتتەر

---