InfoHub Logo

قازىرگى عىلىم مەن تەحنيكانىڭ دامۋىنداعى جاڭا ەسەپتەر مەن ماسەلەلەر ماتەماتيكالىق ويدىڭ تەرەڭدەپ، ءبىلىمنىڭ كوپتەگەن سالالارىندا جاڭا تەوريا، جاڭا باعىتتىڭ پايدا بولۋىن قاجەت ەتەدى. ناۋقاستىڭ دياگنوزىن جورامالداۋ، وقيتىن اۆتومات جاساۋ، تاكسونوميا ەسەبى، وندىرىستىك جاعدايدى جورامالداۋ، كورۋ وبرازدارىن بايقاپ ءبىلۋ، سويلەمنىڭ ماعىناسىن ايىرۋ جانە ت.ب. ءبارى دە ءبىر عانا ايىرىپ تانۋ تەورياسىنىڭ قولدانىلۋى. بۇل تەوريا جانە سوعان ساي ماتەماتيكالىق اپپارات ازىرگە جاسالىنعان جوق. دەگەنمەن بۇل حح عاسىرداعى عىلىم مەن تەحنيكانىڭ كۇردەلى ماسىلەلەرىنىڭ ءبىرىن شەشۋ ءۇشىن توپولوگيالىق يدەيالارعا، فۋنكسيونالدىق اناليز بەن ماتەماتيكالىق ستاتيستيكاعا نەگىزدەلگەن ءارتۇرلى تاسىلدەر ۇسىنىلدى.

ناقتى عىلىمدار (اعىلش. Exact sciences) - ساندىق ءدال زاڭدىلىقتاردى زەرتتەيتىن جانە قايتالاناتىن ەكسپەريمەنتتەر مەن قاتاڭ لوگيكالىق پايىمداۋلارعا نەگىزدەلگەن گيپوتەزالاردى تەكسەرۋدىڭ قاتاڭ ادىستەرى قولدانىلاتىن عىلىم سالالارى.

ناقتى عىلىمدارعا ماتەماتيكا، فيزيكا، حيميا، ينفورماتيكا، سونىمەن قاتار بيولوگيانىڭ كەيبىر بولىمدەرى كىرەدى. بارلىق رەسمي عىلىمدار ءدال، ال جاراتىلىستانۋ عىلىمدارى ءوز بولىمدەرىنىڭ ەداۋىر بولىگىندە ءدال بولا وتىرىپ، رەسمي ەمەس. ناقتى عىلىمدار ىرگەلى دە، قولدانبالى دا بولۋى مۇمكىن.

ناقتى عىلىمدار، ادەتتە، گۋمانيتارلىق عىلىمدار مەن الەۋمەتتىك عىلىمدارعا قاراما-قايشى كەلەدى، ال ولاردىڭ اياسىندا ناقتى عىلىمداردىڭ تاسىلدەرىنە ءادىسنامالىق سايكەس كەلەتىن بولىمدەر مەن باعىتتار بار (اتاپ ايتقاندا ەكونوميكا، لينگۆيستيكا، پسيحولوگيا، الەۋمەتتانۋ) (مىسالى، ەكونومەتريكا، كورپۋس لينگۆيستيكاسى، تانىمدىق مودەلدەۋ، ستاتيستيكالىق الەۋمەتتانۋ).ماتەماتيكانىڭ فيلوسوفياسى مەن ءادىسناماسى جونىندەگى كوپتەگەن قازىرگى ەڭبەكتەردە وسى كەزدەگى عىلىمي-تەحنيكالىق ءبىلىمدى قارقىندى ماتەماتيكالاندىرۋ بارىسىندا تەوريالىق جانە قولدانبالى ماتەماتيكانىڭ اراقاتىناسى تۋرالى كوزقاراستىڭ وتە كۇشتى وزگەرگەندىگى بايقالادى. مىسالى، كەيبىر جۇمىستاردا ءبىزدىڭ زامانىمىزدا بۇل ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى شەك جويىلىپ كەلەدى، دەمەك ماتەماتيكالىق پاندەرردى تەوريالىق جانە قولدانبالى دەپ ءبولۋ شىندىققا ساي كەلمەيدى؛ قازىرگى بارلىق ماتەماتيكاعا قولدانبالىلىق ءتان، ويتكەنى بارلىق ماتەماتيكالىق پاندەر عىلىم مەن تەحنيكادا قولدانىلادى دەلىنەدى.

ءقازىردىڭ وزىندە-اق ايىرىپ تانۋ تەورياسىن قۇرۋ جانە ونى نەگىزدەۋ ناتيجەسىندە جاڭا فيلوسوفيالىق پروبلەمالار دا تۋىنداپ وتىر. پوتەنسيالدىق فۋنكسيالارعا نەمەسە اۆتوماتتى جىكتەلۋىنە نەگىزدەلگەن وبرازداردى ايىرىپ تانۋ ادىستەرى جيناقتالىپ، ونىڭ ءارتۇرلى الگوريتمدەرى جاسالىپ، كەيبىر فۋنكسيالاردىڭ شەكتەلۋى ەكستريمۋمدارى انىقتالدى.

ماتەماتيكالاندىرۋ ءار ءتۇرلى كورىنىستە ءار ءتۇرلى عىلىمداردا پايدا بولادى، فيزيكا جانە ماتەماتيكا اراسىندا ەرەكشە ءوزارا قاتىناس تۇزىلەدى. ەگەر كلاسسيكالىق فيزيكادا باستاپقىدا سايكەس كەلەتىن ماتەماتيكالىق اپپارات كەيىنىرەك قۇرىلىمداناتىن ءتيىستى پروسەستەردىڭ تەورياسى پايدا بولسا، وندا قازىرگى زامانداعى فيزيكا جاڭا تەورياعا سايكەس ماتەماتيكالىق اپپاراتتى جاسايدى. باسقاشا ايتقاندا، قازىرگى زامانداعى تەوريا ابستراكتىلى ماتەماتيكا-لىق قۇرىلىمداردا فيزيكالىق ماعىنانى انىقتايدى. ماتەماتيكالىق ادىستەردى پايدالانۋ تەوريالىق بيولوگيانى جاساۋعا مۇمكىندىك بەردى، حيميانى ماتەماتيكالاندىرۋ ورگانيكالىق سينتەز مۇمكىندىكتەرىن ماڭىزدى ارتتىردى، گەوگرافيادا ماتەماتيكانى قولدانۋ ونى تابيعات تۋرالى جەتەكشى عىلىمداردىڭ توپتارىنا جەتەلەدى. ماتەماتيكالاندىرۋ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە گۋمانيتارلىق بەيىندەگى (ەكونوميكالىق ماتەماتيكا، ماتەماتيكالىق سوسيو-لوگيا جانە ت.ب.) عىلىمداردا بەلسەندى پايدالانىلۋدا.

سونىمەن وبرازداردى ايىرىپ تانۋ پروبلەماسى جاڭا ماتەماتيكالىق تەوريانىڭ دامۋىنا، قالىپتاسۋىنا جاعداي جاسادى. وسىنداي جاڭا پاندىك زەرتتەۋلەر بۇرىننان بەلگىلى كلاسسيكالىق ماتەماتيكا تەورياسىن ءارى قاراي دامىتا وتىرىپ، جاڭا كۇردەلى جالپىلاۋلار جاساۋدا ماتەماتيكادا شىن مانىندەگى عىلىمي ريەۆوليۋسيا جاسالدى. قازىرگى كيبەرنەتيكا، ەسەپتەۋ تەحنيكاسى، روبوتوتەحنيكا، ينفورماتيكا، بيوتەحنولوگيا، نانوتەحنولوگيالىق ماتەماتيكا ءبىلىمنىڭ قارقىندى دامۋىنا، ءبىلىمنىڭ ماتەماتيكالانۋىنا كۇشتى اسەرىن تيگىزىپ، تەوريالىق جانە قولدانبالى ماتەماتيكانىڭ اراقاتىناسىن قاتتى وزگەرتىپ وتىر.

ماتەماتيكا فيلوسوفياسى، ءبىر جاعىنان، فيلوسوفيا ءبولىمى، باسقا جاعىنان-ماتەماتيكانىڭ جالپى ادىستەمەسى بولىپ تابىلادى. ونىڭ نەگىزگى ماسەلەلەرى-ماتەماتيكانىڭ ءمانىن، ونىڭ ءپانى مەن تاسىلدەرىن، ماتەماتيكانىڭ عىلىمداعى جانە مادەنيەتتەگى الاتىن ورنىن انىقتاۋ. ماتەماتيكا فيلوسوفياسىنىڭ تاسىلدەرى- رەفلەكسيۆتى، پروەكتيۆتى، ءنورماتيۆتى. ماتەماتيكا فيلوسوفياسى ماتەماتيكانى بولجامدى باعدارلاۋ قىزمەتىن اتقارادى.

ماتەماتيكالاندىرۋ (گرەك. mathema - ءبىلىم) – عىلىم جۇيەسىندە قالىپ-تاسقان عىلىمي بىلىمدەردىڭ بارلىق سالالارىنا ماتەماتيكالىق ادىستەردىڭ ەنۋى. ماتەماتيكالىق ءتىلدىڭ پايدالانۋ تيىمدىلىگى جالپى عىلىمي سياقتى جەكە عىلىمي مىندەتتەردى شەشۋدە تانىمنىڭ تۇجىرىمدامالىق ادىستەردىڭ ءبىرى رەتىندە ماتەماتيكالىق اپپاراتتىڭ ەرەكشە ءرولى تۋرالى كۋالاندىرادى. بۇل رەتتە ماتەماتيكا تەك باسقا عىلىمدارعا عانا ۇسىنىلمايدى، فورمالدى تۇرلەندىرۋ ءۇشىن قۇرال رەتىندە ۇسىنىلادى، ءبىراق ارنايى عىلىمداردا كەڭ قولدانىسقا يە بولادى، ونىڭ پايدالانۋى ناقتى عىلىمعا ابستراكسيالاۋ جانە قورىتىندىلاۋدىڭ نەعۇرلىم جوعارى دارەجەگە ءوتۋىن بىلدىرەدى. 
ماتەماتيكالاندىرۋ ءار ءتۇرلى كورىنىستە ءار ءتۇرلى عىلىمداردا پايدا بولادى، فيزيكا جانە ماتەماتيكا اراسىندا ەرەكشە ءوزارا قاتىناس تۇزىلەدى. ەگەر كلاسسيكالىق فيزيكادا باستاپقىدا سايكەس كەلەتىن ماتەماتيكالىق اپپارات كەيىنىرەك قۇرىلىمداناتىن ءتيىستى پروسەستەردىڭ تەورياسى پايدا بولسا، وندا قازىرگى زامانداعى فيزيكا جاڭا تەورياعا سايكەس ماتەماتيكالىق اپپاراتتى جاسايدى. باسقاشا ايتقاندا، قازىرگى زامانداعى تەوريا ابستراكتىلى ماتەماتيكا-لىق قۇرىلىمداردا فيزيكالىق ماعىنانى انىقتايدى. ماتەماتيكالىق ادىستەردى پايدالانۋ تەوريالىق بيولوگيانى جاساۋعا مۇمكىندىك بەردى، حيميانى ماتەماتيكالاندىرۋ ورگانيكالىق سينتەز مۇمكىندىكتەرىن ماڭىزدى ارتتىردى، گەوگرافيادا ماتەماتيكانى قولدانۋ ونى تابيعات تۋرالى جەتەكشى عىلىمداردىڭ توپتارىنا جەتەلەدى. ماتەماتيكالاندىرۋ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە گۋمانيتارلىق بەيىندەگى (ەكونوميكالىق ماتەماتيكا، ماتەماتيكالىق سوسيولوگيا جانە ت.ب.) عىلىمداردا بەلسەندى پايدالانىلۋدا.

كەز كەلگەن عىلىمداردىڭ ماتەماتيكالانۋىنىڭ العاشقى باستاماسى زەرتتەلىپ وتىرعان قۇبىلىستىڭ ءدال تاڭبالىق مودەلىن قۇرىپ، جەتە زەرتتەپ انىقتاۋدى قاجەت ەتەدى. سوندىقتان ءبولىنىپ الىنعان بولمىستى مولشەرلىك جاعىنان ءدال ماتەماتيكالىق مودەلدەۋسىز زەرتتەۋ مۇمكىن ەمەس، ءتىپتى قازىرگى عىلىمداردىڭ تابىستى دامۋىدا دا مۇمكىن بولماس ەدى. ماتەماتيكا مەن باسقا عىلىمداردىڭ ارەكەتتەسۋ پروسەسى ولاردىڭ تاريحي دامۋ بارىسىندا جاڭا تەوريالىق ءبىلىمنىڭ (ماتەماتيكالىق كيبەرنەتيكا، ماتەماتيكالىق ەكونوميكا، ماتەماتيكالىق بيولوگيا، باسقارۋدىڭ ماتەماتيالىق تەورياسى جانە ت.ب.) پايدا بولۋىنا، عىلىمنىڭ ۇعىمدىق اپپاراتتارىنىڭ وزگەرۋىنە، توەريالىق بىرىگۋگە، سينتەزدەۋگە جەتكىزەدى.

عىلىمداردىڭ ناقتى سفەراسىن ماتەماتيكالاۋ دارەجەسى ءارتۇرلى، سوندىقتان ماتەماتيكا مەن باسقا عىلىمداردىڭ ءوزارا اسەرلەسۋ پروسەسى ناقتى تاريحي مانگە يە بولادى .

قازىرگى زامانعى الەمدەگى ءبىرقالىپتى ەمەس قۇبىلىستار مەن پروسەستەردى تانۋ عىلىمي زەررتەۋدىڭ «كلاسسيكالىق ەمەس» ادىستەرىن كەڭ ويلاستىرۋدى جانە تاسىلدەردىڭ جاڭا پاراديگمالارىن مەڭگەرۋدى تالاپ ەتەدى. ابستراكسيالاردىڭ كونسەپتۋالدىق جۇيەسىن سونداي-اق بۇل الەمنىڭ كۇندەلىلىگىنە جانە ساپالىق جاڭارۋىنا ساي تانىم تاسىلدەرىن قالىپتاستىرۋ ماتەماتيكاداعى ريەۆوليۋسيالار مەن كومپيۋتەرلىك ريەۆوليۋسيانى جۇرگىزۋدىڭ نەگىزىندە مۇمكىن بولادى. قازىرگى ۋاقىتتا وي ەڭبەگىن قول ەڭبەگىمەن قيسىنداستىرۋ ساپالى جاڭا كۇۋگە جەتتى جانە ول ماتەماتيكالىق ەكسپەريمەنتتىڭ (مە) كومەگىمەن قوعامنىڭ عىلىمي جانە تەحنيكالىق جۇمىستارىندا ىسكە اسىرىلۋدا.

فيلوسوفيالىق ويلانۋدىڭ تاعى ءبىر دەڭگەيى ەكسپەريمەنتتىڭ ماتەماتيكالىق تەورياسىنىڭ (ەمت) دامۋىمەن بايلانىستى. بۇل كەزدەيسوق وبەكتىلەر الەمنىڭ كۇردەلىلىگىن «ءتۇسىندىرۋ» جانە ساپالىق جاڭالىعىمەن، ولاردى تانۋ تاسىلىمەن بايلانىستى جالپى عىلىمي سيپاتتاعى جاڭا مەتودولوگيالىق تەورياعا ءتان. بۇنى زەرتتەۋ فيلوسوفتاردىڭ، ماتەماتيكتەردىڭ، كيبەرنەتيكتەردىڭ، ينجەنەرلەردىڭ، تەحنولوگتاردىڭ، كونسترۋكتورلاردىڭ جانە كوپتەگەن باسقا مامانداردىڭ بىرلەسكەن ەڭبەگىمەن جۇرگىزىلەدى.

ماتەماتيكالىق ەكسپەريمەنت جۇرگىزۋ ادام مەن ەلەكتروندىق ەسەپ ماشيناسىنىڭ (ەەم) بىرلەسىپ زەرتتەلەتىن نىساننىڭ ماتەماتيكالىق مودەلىن جاساۋ مەن پايدالانۋعا نەگىزدەلەدى. ونىڭ قۇرامداس بولىكتەرى بولىپ ەسەپتەۋ نەمەسە ماشينالىق ەكسپەريمەنت، اناليتيكالىق ەسەپتەۋ، كوپ جاقتى مودەلدەۋ (وڭدەۋ) سانالادى.

ماتەماتيكالىق ەكسپەريمەنتتىڭ ءمانى – ونداعى دەدۋكسيا، ەكسپەريمەنت، ماتەماتيكالىق مودەل جاساۋ جانە يميتاسيا (ەلىتەۋ) سياقتى ينتەللەكتۋالدىق قۇرالداردىڭ تۇتاس بىرلىكتە بولۋىندا. عىلىمنىڭ ءپانارالىق قوزعالىسىندا ول ءبىزدىڭ قاراستىرىپ وتىرعان ادام مەن كومپتەر بايلانىسىنىڭ سىزىقسىز جۇيەسىن تۇرعىزۋدى، تالداۋدى جانە ونىڭ ماتەماتيكالىق مودەلىن پايدالانۋدى ءتۇسىنۋ مۇمكىندىگىمىزدى قالاي ىسكە اسىرا الاتىنىمىزبەن بايلانىستى .

ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ، فيلولوگيا جانە الەم تىلدەرى فاكۋلتەتىنىڭ 1-كۋرس ماگيسترانتى شاريپبەكوۆا مادينا؛ جەتەكشىسى - ف.ع.ك.، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ دوسەنتى دانات جاناتايەۆ

---