ماتەرامەن قوشتاسۋ
1
ءوزىنىڭ بىتپەيتىن دە قويمايتىن تىزبەگى قاتارىندا، ءوز رەتىمەن تاعى ءبىر كوكتەم كەلىپ جەتتى، ماتەرا ءۇشىن، وسى اتپەن اتالاتىن ارال مەن دەريەۆنيا ءۇشىن بۇل ەڭ سوڭعى كوكتەم ەدى. تاعى دا شاتىر-شۇتىر جارىلىپ، الاپات ءبىر كۇشپەن جاعالاۋعا قاتپار-قاتپار مۇزدى قات-قاباتتاپ ءۇيىپ، سەڭ ءجۇرىپ ءوتتى دە، انگارا مۇز ساۋىتىن سىلكىپ تاستاپ، ەركىن كوسىلىپ، اشىق-جارقىن جالتىراپ، جويقىن ءبىر اعىنعا اينالدى. تاعى دا جوعارعى ءمۇيىستىڭ ۇشكىر تۇمسىعىن سيپاي، ەكى جاققا لىقسي اققان سۋ شۋىلى ەستىلە بەرەدى، تاعى دا جەر بەتى مەن اعاش-اعاشتى قۋالاپ، جاسىل جالىن لاپىلداي جونەلدى، العاشقى جاڭبىر قۇيىپ-قۇيىپ ءوتتى دە، قارلىعاشتار مەن سۇر قارلىعاشتار ۇشىپ كەلە باستادى، سازداقتاعى باقالار ويانىپ، تىرشىلىككە قۇشتارلىعىن سەزدىرە، كەشكە سالىم جاعالاي باقىلدايتىن بولدى. مۇنىڭ ءبارى سان رەت بولعان، جالعاننىڭ ءاربىر جارىق كۇنىنەن وزىپ كەتپەي، نە قالىپ قويماي، ءماتورا دا سان رەت تابيعاتتا بولىپ جاتاتىن وزگەرىستەر لەگىندە جۇرگەن، مىنە، قازىردە جۇرت باقشا ەكتى — ءبىراق تۇگەل ەمەس: ءۇش سەميا وتكەن كۇزدە كوشىپ، ءار ءتۇرلى قالالارعا كەتىپ قالعان، ال تاعى ءبىر ءۇش سەميا دەريەۆنيادان بۇلاردان دا بۇرىن، الگى ءبىر قاۋەسەتتىڭ راس ەكەنى انىقتالعان ءبىرىنشى جىلى جىرىلىپ شىعىپ كەتكەن بولاتىن. بۇرىنعى ادەتپەن ەگىن دە سالدى — ءبىراق ەگىستىكتەر تەگىس قامتىلمادى: وسى ماڭدى، ارالدىڭ جاقىن-جۋىق جەرىن جىرتقانى بولماسا، وزەننىڭ ارعى بەتىندەگى اڭىزعا تيمەدى. باقشاداعى كارتوپتى دا، ءسابىزدى دە بيىل ءبىر مەزگىلدە ەكپەي، اركىم قولى قالت ەتكەن كەزدەرى، قالاي بولسا، سولاي eگe سالدى: ەندى ءقازىر كوپتەگەن كىسىلەر ارالارىندا سۋى مەن تاۋى بار، ون بەس شاقىرىم جەر ايىرىپ تاستاعان ۇيدە بىردەي تۇرىپ، ءبولىنىپ-جارىلىپ جۇرگەنى ءماتورا دا سول بۇرىنعى مەكەن سياقتى، وزگەرىپ تە كەتكەن سياقتى: قورا-جايلار ورىن-ورنىندا تۇر، تەك ءبىر اعاش ءۇي مەن مونشانى بولشەكتەپ، وتىنعا جاراتتى، بارشا تىرشىلىك ازىرگە بۇرىنعى قام-قاراكەتىمەن اۋرە، بۇرىنعىشا قورازدار شاقىرىپ، سيىرلار موڭىرەيدى، شابالانىپ يتتەر ۇرەدى، ال ءبىراق دەريەۆنيا سولىپ بارادى، تۇبىنەن كەسىلگەن اعاش ءتارىزدى سولىپ بارا جاتقانى، تامىرى ءۇزىلىپ، داعدىلى تىرلىكتەن ارىلعانى انىق. ءبارى دە ورىن-ورنىندا ءبىراق ءبىر ءتۇرلى بەيتانىس: قالاقاي باسىنىپ، قاۋلاپ ءوسىپ، قالىڭداي تۇسكەن، قاڭىراپ قالعان ۇيلەردىڭ تەرەزەلەرىنەن تىرلىك نىشانى سەزىلمەيدى، اۋلا-اۋلانىڭ قاقپالارى اڭقيىپ اشۋلى تۇر — ولاردى ەسكى ادەتپەن جاۋىپ-اق قويادى، ءبىراق بەلگىسىز ءبىر بالەكەت: سولاردان وكپەك جەل اڭىراي سوقسىن، قاقپالار سىقىرلاپ، تارس-تارس سوعىلىپ تۇرسىن دەپ، ولاردى قايتا-قايتا اشىپ كەتەدى؛ شارباقتار مەن دۋالدار قيسايىپ، قورالار مەن قويمالار، باستىرمالار قارايىپ، ازىپ-توزا باستادى، ءار ءتۇرلى سىرىقتار مەن تاقتايلار ءراسۋا بولىپ، شاشىلىپ جاتىر — ءالى دە ۇزاق ۋاقىت جۇرت مۇقتاجىنا جاراسىن دەپ، وقتىن-وقتىن وڭدەپ-جوندەپ، ۇقساتىپ قوياتىن ۇسىناقتى قولدىڭ بۇلاردان ۇرىككەنى قاش-شان. كوپتەگەن ۇيلەر اكتەلمەگەن، جينالماعان، جارتىكەشتەنىپ قالعان، ولاردىڭ بۇلىنگەن-تىرنالعان كۇڭگىرت بۇرىش-بۇرىشى جالاڭاشتانىپ، ءبىراز زاتتارى جاڭا تۇرعىن-جايعا اكەتىلگەن، كەيبىر دۇنيە-مۇلىك ءبىر قاجەتكە جارار دەپ وسىندا قالدىرىلعان، ويتكەنى بۇل اراعا ءالى تالاي سوعىپ، كۇيبەڭ-كۇيبەڭ ۋاق-تۇيەكتى ىستەمەك كەرەك. ال ءقازىر ءماتورادا تۇراقتانىپ، تەك شالدار مەنەن كەمپىرلەر عانا قالدى، ولار بۇكىل تىرلىك كوزىن ساقتاپ، دەريەۆنيا قۇلازىپ بوس قالماسىن دەپ، باۋ-باقشا مەن ءۇي-جايلارعا كوز قاراق بولىپ، مال جايىپ، بالالاردى باعىپ-قاعىپ ءجۇر. كەشكە سالىم ولاردىڭ ءبارى ءبىر جەرگە باس قوسىپ، جايىمەن اڭگىمە-دۇكەن قۇرادى — سونداعى ايتاتىندارى ءبىر عانا نارسە: ەندى نە بولىپ، نە قويادى دەگەن، ولار ۇلكەن جاڭا پوسەلكە سالىنىپ جاتقان انگارانىڭ ارعى بەتىنە، ون جاعالاۋعا قاۋىپتەنە ءبىر-بىر قاراسىپ قويىپ، ءجيى-جيى اۋىر كۇرسىنىسەدى. ول جاقتان قيلى-قيلى قاۋەسەتتەر جەتىپ جاتادى.
وسىدان ءۇش ءجۇز جىلدان اسا ۋاقىت بۇرىن وقشاۋ ارالعا قونىستانباقشى بولعان ءبىرىنشى مۇجىق بۇدان ارتىق جەردى تابا المايتىنىنا انىق كوزى جەتكەن، كورەگەن دە ءماتتاقام ادام بولسا كەرەك. ارال بەس شاقىرىمنان ارتىعىراق جەرگە اششى ىشەكتەي جىپ-جىڭىشكە بولىپ شۇباتىلماي، وتەك تارىزدەنىپ تالپيىپ جاتىر — مۇندا ەگىستىككە دە، ورمان-توعايعا دا، باقا-شاياندى سازداققا دا جەتەتىن جەر بار، ال تومەنگى جاقتاعى تايىز، قيسىق وزەكتىڭ ارعى جاعىنان ءماتوراعا جاقىنداي ءجۇزىپ كەلىپ، باسقا ءبىر ارال توقتاعان، جۇرت ونى بىردە پودموگا، بىردە پودنوگا دەپ اتاپ كەتكەن. پودموگاسى — تۇسىنىكتى: ءوز جەرىندە جەتىسپەگەن نارسەنى وسى ارادان الىپ وتىرعان، ال نەلىكتەن پودنوگا بولعانىن — قۇدايدىڭ ءتىرى جانى تۇسىندىرە الماس ەدى، ونى ەندى ءقازىر تۇسىندىرە المايتىنى بەس ينەدەن بەلگىلى. بىرەۋدىڭ ءتىلى بۇرالىپ كەتكەن شاقتا شىققانداعى، سولاي اتالىپ كەتكەن شىعار، ال ءتىل جارىقتىققا ءسوز نەعۇرلىم قيتۇرقى، قىزىق بولسا، سوعۇرلىم سۇيكىمدى كورىنەدى. وسى ءبىر وقيعادا، قايدان شىققانى بەيمالىم، تاعى ءبىر ەسىم — بوگودۋل بار، سەڭدەلىپ وزگە ءبىر ولكەدەن كەلگەن شالدى، الگى ءبىر ءسوزدى حوحولداردىڭ مانەرىنە سالىپ، بوگودۋل دەپ اتاپ كەتكەن. ءبىراق بۇل ارادا وسىناۋ لاقاپ اتتىڭ نەدەن شىققانىن جورامالداپ ايتۋعا بولادى ايتەۋىر. ءوزىن پولياكپىن دەيتىن شال ورىستىڭ بوعاۋىز ءسوزىن جاقسى كورەتىن؛ شاماسى، وسى اراعا كەلگەن ساۋاتتى كىسىلەردىڭ ءبىرى، ونىڭ ءسوزىن تىڭداعاننان كەيىن، ءبىرتۇرلى نالىڭقى كەيىپپەن: بوگودۋل (قۇدايدى قارعاعان) دەسە كەرەك، ال، دەريەۆنيانىڭ كىسىلەرى مۇنى الدە ۇقپادى ما، الدە ءتىلىن ادەيى بۇرىپ، بوگودۋل دەپ وزگەرتىپ جىبەردى مە — كىم بىلگەن. تاپ وسىلاي بولدى ما، الدە بولمادى ما، انىق-قانىعىن كەسىپ ايتۋ كيىن، ءبىراق وسىنداي ءبىر بولجام وزىنەن-وزى سۇرانىپ-اق تۇر.
دەريەۆنيا ءوز ومىرىندە تالاي قۇقايدى كورگەن. ەجەلگى زاماندا مۇنى جاناپ، انگارانى جوعارى بويلاي، يركۋت بەكىنىسىن سالۋ ءۇشىن قابا ساقال قازاقتار ءجۇرىپ وتكەن، ەكى جاققا بىردەي ەرسىلى-قارسىلى اعىلىپ جاتاتىن ساۋدا ادامدارى بۇل قىستاققا قونالقاعا كەلىپ وتىرعان؛ سۋ ۇستىنەن ايدالعانداردى الىپ كەلە جاتىپ، كەمە تۇمسىعىنان ەل-جۇرتى بار جاعالاۋدى كورىپ، بۇلار دا بۇرىلاتىن بولعان: مازداپ وت جاعىپ، وعان وسى ارادان اۋلانعان بالىقتان قارما-سورپا جاساعان. ارالدى باسىپ العان كولچاكشىلار مەن ەكى جاق جاعالاۋدان دا قايىقتارعا وتىرىپ، تىكە شابۋىلعا شىققان پارتيزاندار اراسىندا ەكى كۇن بويى قىرعىن سوعىس بولىپ، كۇركىرەپ وتكەن. كولچاكشىلاردان ءماتورادا، جالاڭاش ءمۇيىستىڭ جوعارعى شەتىندە اعاشتان قيىپ سالىنعان ۇزىن باراك قالدى، سوڭعى جىلدارى وندا جادىراعان جازدىڭ جىلى-جايلى كۇندەرىندە، تاراقان تارىزدەنىپ، بوگودۋل قارت تۇرىپ جاتىر. دەريەۆنيا وزەن تاسىپ، ارالدىڭ جارتىسى سۋ استىندا قالعانىن دا، ال پودموگانىڭ ۇستىنەن — ول جايپاق تا تەگىس بولعان — يىرىمدەنىپ، بۋىرقانىپ تاسقىن اققانىن دا، وت پەن ءورتتى دە، اشتىق پەن تالاۋ-توناۋدى دا كورگەن.
جالپى ەل سياقتى، دەريەۆنيانىڭ تاپ-تۇيناقتاي توبە باسىندا، الىستاعى ەكى وزەكتىڭ ەكەۋىنەن دە انىق كورىنەتىن، شاعىن عانا شىركەۋى بولاتىن؛ وسى ءبىر شىركەۋدى كولحوز ۇيىمداسقان كەزدەرى قويماعا لايىقتاپ جوندەگەن-دى. شىنىندا دا، ءپىرادار پوپ بولماعاندىقتان مۇنداعى ءدىني قىزمەت ودان بۇرىن توقتاپ قالعان ەدى، ءبىراق مۇنارا باسىنداعى كرەست سو كۇيى قالا بەرگەن، ال كەمپىر-سامپىرلار تاڭسارىدەن وعان قاراپ ءيىلىپ تاعزىم ەتىپ جاتاتىن. سوسىن كرەستى دە ۇشىرىپ ءتۇسىردى. جوعارعى مۇيىستەگى، ادەيى قازىلعانداي بولىپ كورىنەتىن وزەك باسىندا ديىرمەن بار-تۇعىن، ول باس پايداسى ءۇشىن وزگەلەر ءدانىن تارتپاعانىمەن، ەشكىمگە جالىنباي ءوز استىعىن تارتۋعا كامىل جەتۋشى ەدى. سوڭعى جىلدارى بۇرىنعى ەسكى تەپسەنگە اپتاسىنا ەكى رەت سامولەت كەلىپ قوناتىن دا، جۇرت قالاعا ما، اۋدانعا ما، اۋەمەن ۇشىپ بارۋعا داعدىلانىپ كەتكەن-دى.
حوش، سونىمەن، دەريەۆنيا وزەننىڭ سول جاعالاۋىندا، جار باسىنداعى اتا قونىسىنان قوزعالماي، وزگە مەكەن-جايلارمەن قارىم-قاتىناس جاساپ، قادىم زاماننان قاسىندا ءجۇرىپ، قورەك تاپقان سۋدى قالاي قارسى الىپ، ۇزاتىپ سالسا، زۋلاعان جىلداردى دا سولاي قارسى الىپ، شىعارىپ سالىپ، ەلدەن وزباي، كوشتەن قالماي، تىرلىك ەتىپ جاتتى. اققان سۋدىڭ شەت-شەگى جوق بولىپ كورىنەتىنى سەكىلدى دەريەۆنيا دا ماڭگى جاسايتىن ءتارىزدى: ولاردىڭ بىرەۋىنىڭ نان-تۇزى تاۋسىلسا، ەكىنشىلەرى تۋىپ جاتتى، ەسكى ءۇي-جايلار توزىپ، قۇلاپ، جاڭالارى قيىلىپ، سالىنىپ جاتتى. بىردە، ايدىڭ-كۇننىڭ امانىندا، دەريەۆنيانىڭ شارۋاسى دا ءبىتىپتى، كۇنى دە تاۋسىلىپتى، دەگەن سۋىق حابار جەتكەنشە، ول نەبىر ناۋبەت پەن قيلى-قيلى زاماندى باسىنان وتكەرىپ، ءۇش ءجۇز جىلدان اسا ۋاقىت عۇمىر كەشىپتى، وسى ۋاقىت ىشىندە جوعارعى ءمۇيىستىڭ شاماسى، جارتى شاقىرىمداي جەرىن سۋ شايىپ كەتكەن بولار-اۋ. انگارانىڭ تومەنگى جاعىنان ەلەكتر ستانسياعا ارناپ، بوگەت سالىپ جاتىر، بۇدان وزەن مەن وزەكشەلەردىڭ سۋى كوتەرىلىپ، جايىلادى دا، كوپتەگەن جەردى، ونىڭ ىشىندە، ارينە، ەڭ الدىمەن ءماتورانى باسىپ قالادى. ەگەر تاپ وسىنداي بەس ارالدى قاباتتاپ، ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرىن قويسا دا، ءبارى ءبىر، ولاردىڭ توبەسى كورىنبەيدى، بۇدان كەيىن شىجانداي ەل-جۇرتتىڭ بۇرىنعى قونىسىن تابا المايسىڭ. كوشۋگە تۋرا كەلەدى. مۇنىڭ ءوزى ءىس جۇزىندە سولاي بولاتىنىنا، قاراڭعى حالىقتى قورقىتىپ كەلگەن دۇنيەنىڭ اقىرزامانى وسىناۋ دەريەۆنيا ءۇشىن شىنىمەن-اق جاقىن قالعانىنا سەنۋدىڭ ءوزى قيىن ەدى. العاشقى سىبىستان كەيىن ارادا ءبىر جىل وتكەن سوڭ، كاتەرمەن نارىق كوميسسياسى كەلىپ، ءۇي، قورا-جايلاردىڭ توزعان-توزباعانىن انىقتاپ، ولاردىڭ اقشاسىن بەلگىلەدى. ەندى ءماتورانىڭ تاعدىر-تالايىنا كۇمان كەلتىرۋگە بولماي قالدى، ول ەڭ اقىرعى جىلدارىندا جانسەبىلدەنىپ جاتقان-دى. وڭ جاعالاۋدىڭ ءبىر جەرىنەن سوۆحوزعا ارنالىپ، جاڭا پوسەلكە سالىنىپ جاتسا كەرەك، جاقىن جەردەگى، ءتىپتى موينى قاشىق جەردەگى كولحوزداردىڭ ءبارىن سوعان اپارىپ ۇيىستىرادى ەكەن-داعى، قالعان قوقىر-سوقىرمەن اۋرە بولماس ءۇشىن ەسكى دەريەۆنيالاردىڭ ءبارىن ورتەپ جىبەرەتىن كورىنەدى.
ەندى تەك اقىرعى جاز عانا قالدى؛ كۇزدە سۋ كوتەرىلە باستايدى.
2
ءۇش كەمپىر ساماۋرىندى ورتاعا الىپ، بىردە شىنىاياققا شاي قۇيىپ، ونى اسىقپاي ءىشىپ، ۇندەمەي قالسا، سالدەن كەيىن قايتادان ەنجار، قاجىعان كەيىپپەن، جەلىسى بوساعان ءالسىز اڭگىمەنى ساراڭ بىرەر سوزبەن ساباقتاپ قويادى. ولار كەمپىرلەردىڭ ەڭ كارىسى — داريانىڭ ۇيىندە وتىرعان؛ قاريالاردىڭ ەشقايسىسى ءوز جاسىنىن نەشەدە ەكەنىن دالمە-دال بىلمەيتىن؛ ويتكەنى سو تۋعان كۇنى بۇلاردى شوقىندىرعان كەزدە جازىلعان شىركەۋ قاعازىندا قالعان، ونى كەيىن ءبىر جاققا الىپ كەتسە كەرەك — ەندى ونىڭ ءىز-تۇزىن تابۋ مۇمكىن ەمەس. وزدەرىنىڭ جاسى جايلى كەمپىرلەر مىناداي ءبىر كەپتى ايتاتىن:
— قىز-اۋ، سەن تۋعان كەزدە مەن ۆاسكانى، ءىنىمدى، ارقالاپ جۇرەتىنمىن. بۇل — داريانىڭ ناستاسياعا ايتقانى.— مەن ول كەزدە ەسىمدى بىلەتىنمىن، ۇمىتقان جوقپىن،
— قالاي دەسەڭ دە، سەن مەنەن ەسەبى، ءۇش جاستاي عانا ۇلكەن شىعارسىڭ.
— بەتىم-اۋ، ءۇش جاسى نەسى! مەن كۇيەۋگە شىققاندا، سەن كىم ەدىڭ — ارتىنا ءبىر قاراشى! سەن وندا كويلەكسىز، جالاڭاش زىرلاپ جۇرەتىنسىڭ. مەنىڭ قالاي شىققانىم، ءوزىڭ ويلانشى، ەسىڭدە شىعار.
— ءيا، ەسىمدە.
— سولاي دە. ماعان تەڭەلۋ قايدا ساعان! سەن مەنىڭ قاسىمدا قايدا، ءالى سولقىلداعان جاسسىڭ.
ءۇشىنشى كەمپىر سيما بۇلاردىڭ باياعى زاماندا بولعان ەستەلىكتەرىنە ارالاسا المايدى، ول ءبىر تاعدىردىڭ كەزدەيسوق جەلى ايداپ، وسىدان ون جىلداي بۇرىن ءماتوراعا كەلگەن كىرمە كىسى-تۇعىن، ءوزى ءماتوراعا انگارا دەريەۆنياسى پودۆولوچنايادان كەلگەن-دى؛ ول و جەرگە سوناۋ تۋلا تۇبىندەگى ءبىر مەكەننەن كەلىپ جەتكەن سەكىلدى، وزىنە سالساڭ، موسكۆانى ەكى رەت — سوعىسقا دەيىن جانە سوعىس كەزىندە كورىپتى. بۇعان دەريەۆنياداعىلار: ءوزىن كورمەگەن، تەكسەرىپ بىلمەگەن نارسەگە ونشا سەنە بەرمە، دەگەن ەجەلگى ادەتتەرى بويىنشا، كۇلە قارايتىن بولدى. ەگەر بۇلاردىڭ بىردە-بىرەۋى كورمەسە، قايداعى ءبىر قاڭعىباس كەمپىر سيما موسكۆانى قالاي كورگەن؟ ونىڭ ىرگەسىندە تۇرعانىنان نە پايدا؟—موسكۆا، ءسىرا، كىم كورىنگەندى جىبەرە بەرمەيتىن شىعار. سيما بۇعان اشۋلانبايدى، وزەۋرەمەيدى، تەك ۇندەمەي قويا سالادى، ال ءبىرازدان كەيىن سول ءسوزىن قايتا ايتادى، سول ءۇشىن ول «موسكوۆيشنا» دەگەن لاقاپ اتقا يە بولدى. سيما — مۇنتازداي تاپ-تازا، . ۇقىپتى كەمپىر ەدى، ەپتەپ قارا تانيتىن، وزىندە اندەر جيناعى بولاتىن، كەيدە ءبىر كوڭىلى سوققان كەزدەرى سو جيناقتان تالاي قىز تاعدىر تۋرالى ۇزىن ىرعاقتى ءبىر مۇڭلى اندەردى سوزىپ وتىرىپ الاتىن. سونشا سەرگەلدەڭگە ءتۇسىپ، سوعىستا كىندىك قانى تامعان جەرىن تاستاپ، جان دەگەندە جالعىز قىزىن — ول دا مىلقاۋ — تۋىپ، ەندى قارتايىپ قالجىراعان شاعىندا بارماقتاي نەمەرەسىمەن جالعىز قالىپ، ونى قاشان، قالاي ەل قاتارىنا قوساتىنى بەيمالىم بولسا — بۇ بايعۇستىڭ دا قاتىگەز تاعدىر تالقىسىن كورگەنى، تەگى، راس بولسا كەرەك. ءبىراق سيما ءقازىر دە، ەكەۋى بىر-بىرىنە ەس بولاتىن، كىرىن جۋىپ، اۋقاتىن ازىرلەپ، بەرىپ وتىراتىن ءبىر شالدى تابۋدان ءۇمىتىن ۇزبەيدى. تەك وسى سەبەپتەن عانا كەمپىر ءبىر كەزدە ءماتوراعا تاپ بولعان: ماكسيم اتايدىڭ سوياۋداي سوپايىپ جالعىز قالعانىن ەستىگەسىن، ول ادەپ ءۇشىن مەرزىمدى ۋاقىتتى توسىپ وتىردى دا، و كەزدەگى مەكەنى پودۆولوچنايانى تاستاپ، باقىتتى كوكسەپ ارالعا اتتانعان. ءبىراق باقىتى قۇرعىر الاقانعا قونا قويمادى: ماكسيم اتاي قاسارىپ كونبەدى، سيمانى ءالى جەتە بىلمەيتىن قاتىندار وعان قول ۇشىن بەرمەدى؛ اتايدىڭ ەشكىمگە كەرەگى بولماسا دا، وزدەرىنىڭ اتايى، ونى اپارىپ، بوتەن بىرەۋدىڭ باۋىرىنا سالا سالۋعا قيمادى. بارىنەن بۇرىن ماكسيم اتايدى ۇركىتكەن سيمانىڭ مىلقاۋ قىزى ۆالكا بولسا كەرەك، ول كەزدە و قىز كىسىنىڭ قۇيقاسىن شىمىرلاتاتىن ءبىر اششى داۋىسپەن وكىرىپ، ۇدايى بىردەڭەنى قىڭقىلداپ سۇراي بەرەتىن جىندى كەشتەۋ بويجەتكەن ەدى. وسى ءبىر ءساتسىز قۇدالىق جونىندە اۋىل ادامدارى: «سيما شالدى قالاپ كەپتى، ءبىراق ونى جاناپ ەتتى»— دەپ كەلەكەلەپ ءجۇردى، ءبىراق سيما بۇعان قىنجىلمادى. ول قايتادان پودۆولوچناياعا كەتپەدى، تومەنگى جاقتاعى بوس قالعان شاعىن ۇيگە كىرىپ الدى دا، سول بەتىمەن ءماتورادا قالىپ قويدى. باقشا سالىپ، ورمەك قۇرىپ، ءار ءتۇرلى جىرتىلعان شۇبەرەكتەن، ءجۇن-جۇرقادان الاشا توقىپ، جوق-جىتىكتىڭ كۇنىن كوردى. شەشەسىمەن بىرگە تۇرعان كەزدە ۆالكا كولحوز جۇمىسىنا بارىپ ءجۇردى.
تاپ ءقازىر سيمانىڭ قاسىنا، بەس جاستاعى بارماقتاي نەمەرەسى، ۆالكانىڭ كولدەنەڭ تاپقان ۇلى كەلىپ سۇيكەنىپ تۇر. بالا شەشەسىنە تارتىپ مىلقاۋ بولمادى، ءبىراق قينالىپ از سويلەيدى، ءوزى اجەسىنىڭ ەتەگىنەن ايرىلمايتىن قورقاق تا كىسى-كيىك بولىپ ءوستى. كەمپىر بايعۇستار ونى اياپ، جانى اشىپ، ايمالاپ جاتادى — ول بولسا، سيماعا بۇرىنعىدان بەتەر جابىسىپ، قاريالارعا ءبىر ءتۇرلى بالاعا ءتان ەمەس ەستى كوزبەن كۇيىنە قاراپ، مونتيىپ ءبارىنىڭ. جاي-كۇيىن ءتۇسىنىپ تۇرعانداي بولاتىن.
— ماعان تاپ وسىلاي قارايتىن سەن كىم ەدىڭ سونشا؟— دەپ تاڭىرقايتىن داريا.— سەن مەنىڭ سىرتىمنان نەنى كورىپ تۇرسىڭ — اجالىمدى ما؟ مەن ونى سەنسىز دە بىلەمىن — قاراشى، بۇل ماقاۋدىڭ شەگەدەي قادالۋىن.
— ول ماقاۋ ەمەس،— دەيدى سيما رەنجىپ، كولكاسىن باۋىرىنا قىسا ءتۇسىپ.
— ماقاۋ بولماسا، نەگە ۇندەمەيدى؟
بايتى شايدان، باتىس بەتتەگى تەرەزەدەن تۇسكەن ەكىندىگە تاياعان كۇن شۇعىلاسىنان بويى بالقىعان كەمپىرلەر اڭگىمە تىنىنەن تاعى ايرىلىپ قالدى. قاسىندا وتىرعان سيمانىڭ توبەسىنەن قارايتىن، ۇزىن بويلى، تارامىس كەمپىر داريا ەكى ۇرتى وپىرايىپ، ىشىنە ءتۇسىپ كەتكەن، قاتال دا قۋقىل ءجۇزىن ستولدان الماي، الدەنەنى ماقۇلداعانداي باسىن يزەپ وتىر. ۇلعايعان جاسىنا قاراماستان، داريا كەمپىر وزىنشە ءجۇرىپ-تۇرىپ، قال-قادارىنشا قولىنان كەلەتىن جۇمىستى، ءۇي شارۋاسىنىڭ نەداۋىر ءىسىن تىندىرىپ جۇرەتىن. ەندى، مىنە، بالاسى مەن كەلىنى جاڭا قونىسقا كوشىپ كەتتى دە، اپتاسىنا ءبىر رەتتەن نەمەسە ءتىپتى ودان دا سيرەك قاتىنايدى، سول سەبەپتى دە بۇكىل قورا-جاي، بۇكىل باۋ-باقشا مۇنىڭ موينىندا، ال قورا-جايدا سيىر، باسپاق، قىستا تۋعان بۇقاشىق، توراي، تاۋىقتار مەن يت بار. راس، ەگەر كەمپىردىڭ ال-دارمەنى جەتپەي جاتسا نە سىرقاتتانىپ قالسا، كورشىسى ۆەرادان كومەك سۇرا دەپ قاتتى تاپسىرىلعان بولاتىن، ءبىراق ايتەۋىر ازىرگە، شۇكىرشىلىك، داريا بارشا ءىسىن ءوزى اتقارىپ ءجۇر.
يۋن ايىنىڭ تۋعانى وسى، الا كوبەڭ قىسقا تۇندەردىڭ تۇنجىراپ كەلىپ ءۇزىپ-ۇزىپ كەتەتىنى بولماسا، ءبىر مامىراجاي اشىق، شۋاقتى كۇندەر كەرۋەنى تۇتاسىپ جاتتى.
سۋ ورتاسىنداعى ارالدا ىستىق اپتاپ دەگەنىڭ بولمايدى. سامال-سەبەز سايابىرلاپ، دامىل تاپقان قوڭىر كەشتەردە كۇن بويى قىزعان جەر بۋسانىپ، جىلى بۋ تاراتىپ، توڭىرەك ماۋجىراي، راقات-شاراپاتقا بولەنىپ، تامىلجىعان تىنىشتىق-تىنىم ورنايدى، بۇرىنعىدان بەتەر قويۋلانىپ، جاڭعىرا-جاسارا تۇسكەن جاسىل دۇنيە، شالقىعان سۋ ۇستىندە بۇرىنعىدان بەتەر بوي تۇزەپ، بيىكتەي تۇسكەن ارال كوز الدىندا قۇلپىرىپ، جايناپ تۇرادى، تاستان-تاسقا سەكىرىپ، كوڭىلدەنە اندەتىپ، مولدىرەپ اعىپ جاتقان انگارا — مىنە، وسىنىڭ ءبارى ماڭگى مىزعىماس ءبىر بەرىك دۇنيە بولىپ كورىنەر ەدى دە، كىسى ەشتەڭەگە دە: بۇل ارانى، سۋ باساتىنىنا دا، وزدەرىنىڭ كوشىپ، اعايىنمەن ايرىلىسىپ كەتەتىنىنە دە سەنبەيتىن. ال مۇنىڭ ۇستىنە ەگىن مەن باقشا كوگى تەبىندەپ ءوستى، مەزگىلىندە جاڭبىر جاۋىپ، مەزگىلىندە جىلى كۇندەر كەلىپ جەتتى؛ بىتىك ەگىن كەپىلىندەي بولعان وسى ءبىر سيرەك كەزدەسەتىن كەلىسىم مەن ۇيلەسىمگە، .جۇرت اڭساعان جازدىڭ بىرتە-بىرتە باياۋلاپ بارىپ جادىراپ جايما شۋاقتانۋى كەلىپ قوسىلدى...
— تاڭەرتەڭ تۇرامىن دا، ۇيقىمدى اشار-اشپاستان، الگى بالە ەسىمە ساپ ەتە تۇسەدى... وي، جۇرەگىم قاپ-قاتتى بولىپ، جۇرمەي قالادى،— دەپ باياۋلاتادى ناستاسيا كەمپىر.— جاراتۋشى يەم-اي!.. ال ەگور ەگىلىپ جىلايدى، جىلايدى كەلىپ. مەن ونى جۇباتىپ: «ەگور، سەن جىلاما، قوي ەندى»— دەيمىن، ال ول ماعان: «مەن نەگە جىلامايىن، ناستاسيا، نەگە جىلامايىن؟!»—دەيدى. ءوستىپ جۇرەگىم تاستاي بولىپ ءۇي ءىشىن جينايمىن. كۇيبەڭدەپ ءجۇرىپ قاراسام، قىبىرلاپ داريا جۇرەدى، ۆەرا جۇرەدى، دومني دا جۇرەدى — سوسىن جۇرەگىم ءسال جۇمسارىپ، قىسۋىن قويادى. ۇيرەنىپ كەتەمىن. بالكىم، ءبىزدى تەك قورقىتىپ قانا قوياتىن شىعار، ەشتەڭە ىستەمەس،— دەپ ويلايمىن.
— ءبىزدى ءجون-جوسىقسىز قورقىتىپ قايتەدى؟— دەيدى داريا.
— قورىقپايتىن كىسى قالماسىن دەيدى-داعى.
ناستاسيا، ەگور ەكەۋى سوقا باسى سوپايىپ مۇلدە جالعىز قالعاننان كەيىن (ەكى ۇلى سوعىستان قايتپادى، ءۇشىنشىسى تراكتورىمەن قوسا مۇز ويىلىپ، سۋعا باتىپ كەتتى، قىزى قالادا راكتان قازا تاپتى) ناستاسيانى ازداپ شالىق شالدى، ءوزىنىڭ شالى تۋرالى قايداعى جوق ايانىشتى، دەرتتى بىردەڭەلەردى ايتاتىندى شىعاردى: بىردە ءيىس ءتيىپ، ءولىپ قالا جازدادى، ارەڭ ايىقتىردىم دەسە، ەندى بىردە ءتۇنى بويى ايقايلاپ، ويبايلاپ شىقتى، ويتكەنى ونى بىرەۋ ىشىنەن قىلعىندىراتىن كورىنەدى دەيدى، تاعى بىردە جىلادى، «ەكى كۇننىڭ ءجۇزى بولدى، مىنە، كوز جاسى بەتىن جۋىپ، ەڭىرەپ جىلاي بەرەدى» — دەيدى، ءبىراق ەل-جۇرت ەگور اتانىڭ وڭايلىقپەن كوزىنە جاس المايتىنىن جاقسى بىلەدى. اۋەلگى كەزدە شال كەمپىرىن ۇيالتىپ تا، قورقىتىپ تا، اقىل ايتىپ، الدارقاتىپ تا كوردى، ءبىراق وعان ەشبىر ەم قونبادى، سوسىن شال الەكتەنۋىن قويدى. باسقا ءىستىڭ بارىندە دە كادىمگى ەس-اقىلى ءبۇتىن ادام سياقتى، ءبىراق وسى ماسەلەگە كەلگەندە، ءبىر تەتىگى ءبۇلىنىپ قالعاندايىن، ومىردە مۇلدە بولماعان، ءتىپتى بولۋعا ءتيىستى دە ەمەس جايتتەر تۋرالى اۋزىنا كەلگەنىن قىرىق قۇبىلتىپ ايتىپ، ساندىراقتاپ جۇرگەنى. قايرىمدى كىسىلەر ناستاسيانىڭ وسىناۋ اقكوڭىل ەسەرلىگىن ەلەمەۋگە تىرىسادى، ال قارا جۇرەك قايرىمسىزدار:
— ەگوردىڭ ءحالى قالاي، بۇگىن ءولى مە، ءتىرى مە ءوزى؟— دەپ سۇراعاندى ۇناتادى.
— وي!— دەپ كادىمگىدەي قۋانىپ قالادى ناستاسيا.— نەسىن ايتاسىڭ، ەگور ما، ەگور... تۇندە ءولىپ قالا جازدادى. قارت كىسىدە ەس بولا ما، ءبىر سۇيەلىن تىرناپ جۇلىپ تاستاپ، قانى توقتاماي، الەككە تۇسەيىك. اققان قانى تولىق ءبىر شىلاپشىن بولدى.
— ال، ءقازىر قالاي — توقتادى ما؟
— بويىنداعى بار قانى اعىپ بىتكەسىن توقتادى عوي ايتەۋىر. ەندى كىرپىگى عانا قيمىلداپ جاتىر. وي، شال بايعۇسقا جانىم اشيدى-اق، قايتەيىن. قوي، مەن كەتەيىن، شالعا نە بولدى ەكەن، كورەيىن.
ال ەگور تاپ سول ساتتە، كوشەنىڭ ەكىنشى جاعىمەن سامسىرەپ بارا جاتقان، ناستاسيا جاققا دارمەنسىز كۇيمەن ىزالانا ءبىر قاراپ: ءتىلىڭ تاسقا، ەسۋاس بەيباق، مەن تۋرالى تاعى ءبىر ەرتەكتى ايتىپ تۇرسىڭ عوي،— دەپ ويلادى.
ولار تاياۋ ۋاقىتتا، ەلدىڭ بارىنەن بۇرىن ماتورامەن قوشتاسۋى كەرەك ەدى. كىمنىڭ قايدا كوشەتىنىن انىقتاپ، ءبولۋ ىسىنە كەلگەندە، ەگور اتاي ىزالانعانى ما، الدە ابدىراپ، ساسىپ قالعانى ما، كىم بىلگەن، ايتەۋىر قالاعا، قالا بولعاندا، الگى سۋ ەلەكتر ستانسياسى سالىنىپ جاتقان قالاعا جازىلادى. ول جاقتا سۋ باساتىن ايماقتان شىققان، وسى كىسىلەر سياقتى، جالعىز-جارىم قارىپ-قاسىرلەرگە ارنالىپ، ۇلكەن ەكى ءۇي سالىنىپ جاتقان. الىس-بەرىس شارتى بىلاي بولاتىن: ولار ءوزىنىڭ لاشىعىنا كوك تىيىن دا المايتىن، ءبىراق ولارعا قولما-قول قالا پاتەرىن بەرەدى. كەيىنىرەك ەگور اتا، ناستاسيا تۇرتكىلەپ، قىڭقىلداي بەرگەسىن، قايتا ويلانىپ، قالانى، پاتەردى دە بەرەتىن، اقشانى دا تولەيتىن سوۆحوزعا وزگەرتكىسى كەلىپ ەدى، ءبىراق ەندى بولمايدى ەكەن، كەشىگىپ قالىپتى.
— سوۆحوز پاتەردى قىزمەتكەرلەرگە بەرەدى، ال سەن ءقايبىر وڭعان قىزمەتكەرسىڭ،— دەدى سەلولىق سوۆەتتىڭ پرەدسەداتەلى ۆورونسوۆ وعان ءمان-جايدى ءتۇسىندىرىپ.
— مەن بار عۇمىرىمدى كولحوزعا بەردىم عوي.
— كولحوزدىڭ ءجونى باسقا. كولحوز ەندى جوق.
اۋداننان سوڭعى كەزدە: كوشىڭدەر دە كوشىڭدەر دەپ ەگور اتانى ەكى مارتە اسىقتىردى، بۇلاردىڭ ناستاسيا ەكەۋىنە ارنالعان پاتەرى وزدەرىن كۇتىپ، ءازىر تۇرعان كورىنەدى، ءبىراق قاريالار اجال الدىندا تۋعان جەردىڭ جانعا شيپالى اۋاسىمەن ارمانسىز ءبىر تىنىستاپ العىسى كەلگەندەي-اق، كوشەر ءساتىن سوزىپ، ورنىنان قوزعالماي قويدى. ناستاسيا باقشا ەگىپ، ايتەۋىر نەدە بولسا، ءوزىن-وزى الداپ، كەتەر كەزدى كەيىنگە قالدىرۋ ءۇشىن، ءبىر ىستەن كەيىن، ەكىنشى ءىستى باستاپ اۋرەگە ءتۇستى.
اۋداننىڭ ادامى اقىرعى رەت كەلگەندە، بۇلارعا شىنىمەن-اق اڭگىر تاياق ويناتىپ: و پاتەرگە باسقا بىرەۋلەر كىرىپ الادى دا، سەندەر جەر سيپاپ قالاسىڭدار — دەپ قاتتى قورقىتتى، وسىدان كەيىن-اق، ەگور اتاي ەگەر شىنىمەن كوشەتىن بولساق — كوشەلىك ەندى — دەپ بەلدى بەكەم بۋدى. سوسىن ناستاسياعا قاراپ:
— ترويساعا دەيىن دايىن تۇراسىڭ!—دەپ ءبىر-اق كەستى.
ال ترويساعا دەيىن نەبارى ەكى-اق اپتا قالعان-دى.
— ەندى ءشوپ باسىن سىندىرمايسىڭ،— دەيدى داريا، ناستاسيانىڭ كوڭىلىن اۋلاعانى ما، الدە وعان كۇلگەنى مە — بەلگىسىز. مەن انادا قالاداعى قىزىمنىڭ ۇيىنە قوناققا بارايىن — ءبىر عاجابى: وندا بار عوي ەندى ءشوپ باسىن سىندىرماساڭ دا بولادى. وزەن-سۋى دا، ورمان-توعايدى دا، اجەتحانا-مونشاسى دا ءبارى-بارى قاسىندا، كوڭىلىڭ قالاسا، جىل بويى كوشەگە شىقپاي-اق قويۋىنا بولادى. كرانى ساماۋرىندىكى سياقتى، بۇراساڭ — سۋ زىرلاي جونەلەدى، ءبىر كرانتتا سالقىن سۋ، ەكىنشىسىندە — ىستىق سۋ. پليتاسىنا وتىن سالمايسىڭ، ونىڭ دا كرانتى بار، باسىپ قالساڭ — وت جانادى. قايناتام دەيسىڭ بە، بۋلايمىن دەيسىڭ بە — ەركىڭدە. بار يگىلىك قول استىندا!— ايەلگە دەگەن ءبىر جاننىڭ راقاتى. ال ناندى قولدان پىسىرمەيدى، جوق، نان جارىقتىقتى ساتىپ الادى. وندايدى كورىپ بىلمەگەن، ۇيرەنبەگەن جازعان باسىم، الگى كرانتتاردىڭ قاسىندا تۇرىپ اھىلاپ-ۇھىلەپ، قايران قالسام كەرەك — ولار مەنىڭ سونى قىزىق كورىپ، تاڭدانعانىما ءماز بولىپ كۇلىپ جاتىر. ال ەندى بارىنەن دە سولەكەتى — مونشاسى مەن اجەتحاناسى، انا دىنسىزدەردەگى سياقتى، ءبىر قۋىستا، ءاسۇيدىڭ قاسىندا بولادى ەكەن. بۇل دا، ارينە، اقىلعا قونبايدى. قىسىلعان كەزدە بارىپ وتىرا قالساڭ، داستارقان باسىنداعىلار ەسىتىپ قالماسىن دەپ، وزىڭنەن-وزىڭ قۋىستانىپ، قانشا ازاپقا تۇسەسىڭ. مونشاسى ما... قايداعى مونشا، ەمشەكتەگى نارەستەنى عانا شومىلدىراتىن، كىسىنىڭ كۇلكىسى كەلەتىن نارسە... ولار سوعان بارىپ، شالپىلداپ ءتۇسىپ، سۋ-سۋ بولىپ شىعىپ جاتادى. ەندى سەن دە ناستاسيا، مىرزانىڭ بايبىشەسى سياقتانىپ، كەرىلىپ جاتاسىڭ سول، دۇنيەنىڭ ءبارى ۇيىڭدە، نە كەرەكتىڭ ءبارى بار، قولىڭدى سوزىپ تا اۋرە بولمايسىڭ. تاعى نە الگى... تەلەفون دەگەنىن قوندىر. ول ساعان: تىرىل-تىرىل دەسە، سەن وعان: لە-لە دەپ سويلەس تە، قايتادان جانتايىپ جاتا كەت.
— وي-بوي، سەن مەنىڭ جۇرەگىمدى تىرناي بەرمەشى!— دەيدى ناستاسيا ءمۇلايىمسىپ بولبىر قولىن كەۋدەسىنە قۋسىرىپ، كوزىن جۇمادى.— مەن وندا اپتا وتپەي جاتىپ، سانامەنەن سارعايىپ ولەم عوي بوتەن بىرەۋلەردىڭ اراسىندا! كارى اعاشتى اۋىستىرىپ وتىرعىزعاندى كىم كورگەن؟
— تەك سەنى عانا ەمەس، ءبارىمىزدى اۋىستىرىپ وتىرعىزادى، قىز-اۋ. ءبارىمىز دە ەندى سولاي قاراي جۇرەمىز. تەك ايتەۋىر جيىنىپ-تۇيىنۋگە جاراتقان جار بولسىن.
ناستاسيا كەلىسپەي، باسىن شايقادى.
— مەنى وزدەرىڭمەن تەڭگەرمە، داريا، تەڭگەرمە. سەندەر ءبارىڭ ءبىر جەردە بولاسىڭدار، ال مەن جەكە-دارا بولامىن. سەندەر ءماتورادان شىققان كىسىلەر، بىر-بىرىڭمەن باس قوساسىڭدار، سوندا ءوز ۇيىڭدە وتىرعانداي كىسى كوڭىلى كوتەرىلىپ قالادى. ال مەن شە؟ قويشى، ونىڭ نەسىن ايتايىن؟!
— ءبىز ءبارىمىز نەشەۋمىز وسى؟— دەدى داريا اقىلعا جۇگىنىپ.— ەسەبى، ەشكىم دە قالمايتىن سەكىلدى. مىنە، قاراڭدارشى: اگافيانى الىپ كەتتى، ۆاسيليسانى دا ءسويتتى، ليزانى قويار دا قويماي اۋدانعا شاقىرىپ جاتىر. كاتەرينانىڭ جۇگەرمەگى ءالى كۇنگە دەيىن لايىقتى ورىن تاڭداپ تابا الماي، وت تيگەن كىسىدەي جانىعىپ ءجۇر. الەمدەگى اراق-شاراپ اقىرعى تامشىسىنا دەيىن ىشىلمەي، ول قايدان تاپسىن. ناتاليا بولسا: مۇمكىن، لەنا بويىنداعى قىزىما كەتەرمىن دەيدى...
— تاتيانا، دومنيدا، مانيا، سەن، تۋنگۋسكا... وسى ماڭنان ءبىر ءۇيىر جان تابىلاسىڭدار ايتەۋىر. مەن بايعۇستىڭ ەندىگى ايتار كەبىنە...
— بۇكىل ءماتورانىڭ بار بولعان وسى! جاساعان-اي!
— مەن ءوزىمدى ايتىپ وتىرعان جوقپىن. ايتپايمىن، ايتپايمىن،— دەدى سيما جابىعىڭقى ۇنمەن اڭگىمەنى ءىلىپ اكەتىپ، سوسىن كوليانى تاعى باۋىرىنا قاراي ءبىر تارتىپ قويدى.— ءبىز كوليانا ەكەۋمىز قايىققا وتىرامىز-داعى، جاعادان ءبىر تەبىنىپ شىعىپ، باسىمىز اۋعان جاققا، مۇحيت-تەڭىزگە قاراي كەتە بەرەمىز...
سيمانىڭ جەكە مەنشىك مۇلكى بولمايتىن، تۋعان-تۋىسقانداردان دا قۇرالاقان ەدى، ەندى وعان ءبىر عانا جول — قارتتار ۇيىنە باراتىن جول قالعان-دى، ءبىراق، ءقازىر انىقتالعانداي-اق، بۇل جولدان دا ءبىر بوگەت شىعا كەلدى: ول بوگەت — جانىنداي جاقسى كورەتىن كولكا ەدى. مۇنى كىشكەنتاي بالامەن بىرگە قارتتار ۇيىنە العىسى كەلمەدى. سيمانىڭ مىلقاۋ قىزى ۆالكا ەسىنەن اۋىپ، ءىز-تۇزسىز جوعالىپ كەتتى. ەرەسەك جاسقا جەتىپ، ەركەك ءدامىن تاتىپ، ولاردىڭ بىرەۋى، ەكەۋى، ۇشەۋىمەن كوڭىلدەس بولعاننان كەيىن، ۆالكا كادىمگىدەي دانىگىپ، بۇل ىسكە قۇمارتىپ كەتكەنى سونشا، ەندى ار-ۇياتتى جيناپ قويىپ، تۇنگى ويىنعا ءوزى سۇراناتىن بولدى. سوسىن كوپ ۇزاماي كولكانى تاپتى. سيما ۆالكانى تاياق الىپ قۋالايتىن حالگە جەتتى، انا بىتكەن، ايەل بىتكەن دۇنيەدەگى بار قارعىستى سونىڭ باسىنا ۇيىپ-توكتى، سونىمەن جۇگەنسىز كەتكەن ءازازىل ۆالكا شىعانداپ قاشىپ كەتتى، مىنە، جىلدان اسا ۋاقىتتان بەرى ودان ەشبىر حابار-وشار كەلمەي قويدى. جۇرت سيماعا ونى ىزدەۋگە قالاي ارىز بەرۋ جولىن ۇيرەتتى، ءبىراق سو كەزدە انگارادا باستالعان الاساپىران مەن دۇربەلەڭ كەزىندە، ەشبىر دەرەكتى دوكۋمەنتى جوق، مىلقاۋ ۆالكانى تابا قويۋ وڭاي ەمەس-تۇعىن.
— ەگەر تابىلا قالسا دا، كوليانى مەن وعان بىلاي دا بەرمەيمىن،— دەيدى سيما.— ءبىز كوليا ەكەۋمىز ەتپەتتەپ ەڭبەكتەسەك تە، ءبىر جىپپەن تىزبەكتەلىپ جۇرەمىز.
— سەن ونى جۇرت قاتارلى دۇرىس سويلەۋگە نەگە ۇيرەتپەيسىڭ،— دەدى داريا كەمپىردى كىنالاپ.— ەرتەڭ ەر جەتكەندە بۇنى بەتىڭە سالىق ەتىپ جۇرمەسىن.
— ۇيرەتۋىن ۇيرەتىپ ءجۇرمىن-اۋ. ءوزى دە سويلەي بىلەدى. ءبىر-اق ءبىزدىڭ كولياڭا ۇندەمەس قوي.
— بالانى جالتاق قىپ تاستاعان. ءوزى بار نارسەنى تۇسىنەدى.
— جالتاق.
ناستاسيادان سۇراماي-اق، داريا ونىڭ ستاقانىن الىپ، شاينەكتەن شاي قۇيىپ، ساماۋرىن شۇمەگىنىڭ استىنا قويدى — بۇل ءبىر تازا قىزىل مىسى جالتىراپ تۇرعان، تومەنگى شىلتەرلەپ، ويمىشتاپ جاساعان وتتىعىنان شوقتارى جىلتىلداپ كورىنەتىن، اياعىن ورنىقتى ەتىپ اسەمدەپ يگەن، ەسكى ىسمەرلەر قولىنان شىققان، ۇلكەن كوپەس ساماۋرىنى ەدى. شۇمەكتەن قايناق سۋ بۇرقىراپ شاشىراماستان، ءبىر قالىپپەن شىمىرلاپ قۇيىلا سالدى — دەمەك قايناق سۋدىڭ ءالى جەتكىلىكتى بولعانى، وسىدان كەيىن ساماۋرىنعا جان بىتكەندەي جىڭىشكە ۇنمەن پىسىلداي بەردى. سوسىن داريا سيماعا شاي قۇيىپ، وزىنە دە ۇستەمەلەدى — ءوستىپ ءبىراز تىنىستاپ، مونشاقتاعان تەرىن ءسۇرتىپ، ازىرلەنىپ الىپ، يزەلە-قوزعالىسىپ، جوتكىرىنىسىپ، شىنىاياقتارىن ۇرلەسىپ، ەرىندەرىن ءشۇرتيتىپ، ىستىق شايلارىن ابايلاپ ىشە وتىرىپ، كەڭەستىڭ جاڭا ءبىر سورابىنا ءتۇستى.
— ءتورتىنشى ستاقان بولار وسى،— دەدى ناستاسيا ويلانىپ.
— قىز-اۋ، قويۋ شاي ءازىر تۇرعاندا ءىشىپ قال. انا جاقتا ساماۋرىن قويا المايسىڭ. الگى قالانىڭ پىسىلداعىنا كاستىرول قويىپ قايناتاسىڭ.
— قوي، كاستىرولى نەسى؟ قۇمانعا قۇيامىن.
— ءبارىبىر ساماۋرىنسىز شاي بولمايدى. تاعامدى قۇرعاق جەمەيسىڭ عوي ايتەۋىر. ايتپەسە، ءدامى دە، تاتۋى دا جوق. سىلقىتىپ سۋ ىشكەنمەن بىردەي.
سوۆحوزدا دا پاتەردى قالا ۇلگىسىمەن سالىپ جاتقانىن، ءوز باسى دا ناستاسيامەن بىردەي جاعدايدا تۇرۋعا لاجسىز كونەتىنىن ەسىنە الىپ، داريا مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى. بۇل ءوزى ناستاسيانى بەكەر قورقىتادى — ءالى ءوزىنىڭ دە ساماۋرىندى قويار-قويماسى بەيمالىم. جوق، ول قايتسە دە ساماۋرىننان ايىرىلمايدى، ءتىپتى بولماسا ونى كەرەۋەتتىڭ ۇستىنە قويادى، ال قالعانىن كورە جاتادى-داعى. ايتىلىپ وتىرعان اڭگىمە جەلىسىن جوعالتىپ الدى دا، باسقا ءبىر ءسوزدى وقىس ءبىر وكپەلى ۇنمەن قويىپ قالدى:
— ەرىك وزىمدە بولسا، وسى ارادان ەش جاققا دا تابان اۋدارماس ەدىم. ەگەر قاجەت بولسا، مەيلى، سۋىنا باتىرا بەرسىن.
— باتىرادى،— دەدى سيما قوستاپ.
— مەيلى. اجال بىرەۋ-اق — تاعى نەدەن قورقامىز؟!
— وي، بەتى اۋلاق، كىمنىڭ سۋعا كەتكىسى كەلەدى،— دەدى ناستاسيا شوشىنىپ، وزگەنى دە ساقتاندىرا.— كۇنا شىعار. ودان دا جەرگە كومسىن كىسىنى. بىزگە دەيىنگى ەر-ازاماتتىڭ ءبارى قارا جەر قوينىندا، ءبىزدى دە سوندا قويادى-داعى.
— سول ەر-ازاماتتارىڭ ەندى قالقىپ شىعا كەلەدى.
— قالقۋىنا قالقيدى عوي. جازمىش سول،— دەپ ناستاسيا تىمىرايىپ، كەلىسە كەتتى.
ءوزى باستاعان وسىناۋ كەپتى باسقا جاققا بۇرۋ ءۇشىن داريا:
— نەگە ەكەنىن قايدام، وسى بۇگىن بوگودۋل كەلمەي جاتىر،— دەپ ەسىنە الدى ونى.
— قايدا ءجۇر دەيسىڭ، كەلىپ تە قالعان شىعار. مۇندايدان بوگودۋل قالۋشى ما ەدى.
— ونىڭ كەلگەنى دە كۇنا، كەلمەسە — تاعى اڭسايسىڭ.
— بوگودۋلدان نە سۇرايسىڭ! بوقتامپازدىعى بولماسا، قۇدايدىڭ ءبىر پاناسىز قۇسى سياقتى جازعان عوي.
— ءتاۋبا دە، ناستاسيا.
— قۇداي-اي، كەشىرە گور!— ناستاسيا بۇرىشتا تۇرعان يكونكاعا قاراپ، ەلپەكتەي شوقىنىپ الدى دا، سولىقتاي كۇرسىنىپ، شىناياقتاعى شايىنان ءبىر ۇرتتادى، سوسىن كۇناسىن مويىنداعانداي، كۇبىرلەپ دۇعا وقىپ، تاعى دا ءبىر شوقىنىپ قويدى.
ساماۋىر وتتىعىنداعى سونە باستاعان شوقتان ءتاتتى ىس ءيىسى شىعادى، ستول ۇستىنەن ماۋجىراي قيعاش ءتۇسىپ تۇرعان كۇن ساۋلەسىندە قويۋ شاڭ-توزاڭ ازەر-ازەر قوزعالادى. قورا ىشىندە قاناتىن سارتىلداتا قاعىپ، اتا قوراز قوقيلانا ءبىر شاقىردى، سوسىن تەگەۋرىندى تۇرپىدەي اياعىمەن تالتاڭداي باسىپ، تەرەزە الدىنا كەلدى دە، ءۇي ىشىنە قىپ-قىزىل كوزىمەن ەجىرەيە ءبىر قارادى. وڭگە تەرەزەدەن انگارانىڭ سول جاق قولتىعى، ونىڭ كۇن استىندا جالتىراپ، ۇشقىن اتىپ جاتقان اعىن سۋى مەن ارعى بەتتەگى شالعىنى جيناپ الىنعان شابىندىق، ونداعى قايىڭ مەن گۇل-شەشەگى الاۋلاعان مويىل كورىنەدى. كوشە جاقتاعى اشىق ەسىكتەن كۇن قاقتاعان تاقتاي كوپىردەن قاڭسىعان شىرىك ءيىس شىعادى. تابالدىرىققا قالباڭ ەتىپ، ءبىر تاۋىق كەلىپ قوندى دا، ءجۇنى شالا جۇلىنىپ تازىعىرلانىپ قالعان ءيىر موينىن سوزىپ: وسىلار ءتىرى مە، ءولى مە؟—دەگەندەي كەمپىرلەرگە سۇقتانا قاراي بەردى. كولكا ءبىر تەپسىنىپ قالعاندا تاۋىق شار ەتىپ، ىرعىپ ءتۇستى دە، جانى شوشىپ قاقىلىقتاي باستادى، ءبىراق الىسقا كەتپەي، وسى ەسىك الدىندا، باسقىشتا باجىلداپ تۇر. كەنەتتەن ول سەنەكتە جانىن قويارعا جەر تاپپاي، قالبالاقتاپ قاشىپ، ۇشىپ قابىرعاعا سوعىپ، سالدىرلاتىپ ءىلۋلى باقىراشتى ءتۇسىردى، سوسىن ساسقانىنان بولمە ىشىنە ۇشىپ كەلىپ، ەندى باسىمدى بالتامەن شاپساڭ دا مەيلىڭ دەگەندەي جەر باۋىرلاپ جاتا قالدى. ونىڭ ىزىنشە ىشكە بىردەڭە دەپ كۇڭكىلدەپ، جالاڭاياق-جالاڭباس ءبىر سابالاق شال كىردى دە، ىلمەك تاياعىمەن تاۋىقتى ءىلىپ الىپ سەنەككە لاقتىرا سالدى. سودان كەيىن بويىن جازىپ، اينالاسىن تۇك باسىپ كەتكەن سىعىر كوزىمەن كەمپىرلەرگە ءبىر قاراپ:
— كۋر-رۆا!—دەپ ايقايلاپ جىبەردى.
— مىنە، ال-دارمەنسىز اۋليە كەلدى،— دەدى داريا بەي-جاي كەيىپپەن، سوسىن ستاكان الماق بولىپ ورنىنان تۇرەگەلدى.— يمەنبەيدى ءوزى. ءبىز: بوگودۋل نەگە كەلمەي جاتىر؟— دەپ وتىر ەدىك. ساماۋرىن ءبىرجولا سۋىماي تۇرعاندا وتىر.
— كۋر-رۆا!— دەپ تاعى دا قارق ەتتى شال داۋىستاپ.— ساماۋرىن! ول-لىكتەردى تون-ناپ جاتىر. ساماۋ-رىن!
— كىمدى توناپ جاتىر؟ سەن نە شاتىپ تۇرسىڭ؟!—داريا شاي قۇيدى، ءبىراق شۇمەك استىنان ستاقاندى الماي، ءبىر ءتۇرلى تىكسىنىپ قالدى. قازىرگى ۋاقىتتىڭ ءوزى سولاي، ءتىپتى كىسى سەنبەيتىن نارسەنىڭ وزىنە سەنۋگە تۋرا كەلەدى؛ ەگەر بىرەۋ، ارالدى جۇلىپ الىپ، جاڭقا سياقتى اعىزىپ بارادى دەسە — دالاعا جۇگىرىپ شىعىپ، ارالدى شىنىندا دا اعىزىپ بارا جاتقان جوق پا ەكەن — دەپ ءوز كوزىڭمەن قاراۋىڭ كەرەك. كۇنى كەشە عانا، قارا جارتاس ءتارىزدى، ماڭگى مىزعىماي تۇرا بەرەدى دەگەن نارسەنىڭ ءبارى وپ-وڭاي-اق و دۇنيەگە قۇلدىراي جونەلگەنى سونداي، ەندى كوزىڭدى جۇمىپ، بەتىڭدى باسا بەرسەڭ دە بولادى.
— حرەستەردى شاۋىپ، تاقتاي مازاراتتاردى ارالاپ كەسىپ جاتىر!—دەدى بوگودۋل ايقايلاپ، تاياعىمەن ەدەندى سوعىپ.
— قايدا — بەيىت باسىندا ما؟ ايتساڭشى بىلاي ءتۇسىندىرىپ.
— انا جاقتا.
— كىم؟ كىسىنى ىنتىقتىرماي ايتساڭشى.— داريا ورنىنان تۇرىپ، ستول باسىنان شەتكە شىقتى.— كىم شاۋىپ جاتقان؟
— بوتەن بىرەۋلەر. الباستىلار. .
— وي، ولارى كىم ەكەن؟— دەدى ناستاسيا اھىلاپ.— الباستىلار دەيدى.
شاي ۇستىندە شەشىلىپ كەتكەن جاۋلىعىن اسىعىس بايلاپ، داريا:
— قىزدار، كەتتىك دەرەۋ. الدە بۇل ەسىنەن اۋىسقان، الدە مۇنىڭ ايتقانى اقيقات شىندىق؟— دەپ ءامىر ەتتى.
زيرات دەريەۆنيا سىرتىنداعى ديىرمەنگە باراتىن جول بويىندا، قۇرعاق قۇمداۋىت دوڭەستە، قايىن مەن قاراعاي اراسىندا بولاتىن، و جەردەن الىس توڭىرەك، انگارا مەن ونىڭ جاعالاۋلارى تۇگەل كورىنەتىن.
ءتىسسىز ۇرتى وپىرايىپ، ەرنىن قاتۋلانا جىمقىرىپ العان داريا، جولدان بىردەڭەنى ىسىرا سالاتىن كىسىدەيىن، قولىن العا سوزىپ جىبەرىپ، ءبارىنىڭ الدىندا ەمپەڭدەي باسىپ كەلە جاتتى: ونىڭ سوڭىنان ناستاسيا ارەڭ-ارەڭ ىلەسىپ كەلەدى: دەمىكپەسى تىنىسىن تارىلتقاندىقتان، ناستاسيا اۋزىمەن اۋا قارماپ، ءجيى-جيى باسىن يزەي بەرەدى. ارتتا بالانى قولىنان جەتەكتەپ، سيما مولتەڭدەپ كەلەدى. دەريەۆنيانى سان-ساپالاق ەتكەن بوگودۋل كەيىن قالىپ قويدى دا، زيراتقا باسا-كوكتەپ، كەمپىرلەر كەلىپ كىردى.
بوگودۋل الباستىلار دەپ اتاعان كىسىلەر قيىلعان مازاراتتى، كرەستەردى ءبىر جەرگە ءۇيىپ، وت قويىپ، ءبىر-اق ورتەپ جىبەرۋ جونىندەگى ىستەرىن اياقتاپ قالعان ەكەن. جاسىل برەزەنتتەن كۇرتكە كيگەن، بۇتىندا تاپ سونداي شالبارى بار، ايۋ سەكىلدى، ۇيەلمەندەي ەركەك، زيرات باسىنا ورناتىلعان لاقسا بەلگىلەردى ءبىر قۇشاق ەتىپ كوتەرىپ، مولالار ۇستىمەن قورباڭداپ كەلە جاتقاندا، داريا ەڭ اقىرعى كۇشىن جيناپ، ىلگەرى ۇمتىلىپ شىقتى دا، ءبىر بۇيىردەن كەلىپ، جولاي قولىنا ىلىنگەن تاياقپەن ونى قولىنان قويىپ قالدى. سوققى ءالسىز بولسا دا، ابىرجىپ قالعان مۇجىق قولىنداعى زاتتارىن ءتۇسىرىپ الىپ:
— ساعان نە كورىندى، نە كورىندى سونشا، اجەتاي؟—دەدى ساسقالاقتاپ.
— كانە، بۇل ارادان تاي، الا شايتان تۇگە!—دەپ ايقاي سالدى ىزا مەن قورقىنىشتان قالشىلداپ كەتكەن داريا، ول ونى ۇرماق بولىپ تاياعىن تاعى سەرمەي بەردى. ەركەك ىرشىپ، كەرى شەگىندى.
— قوي، قوي، قاريا. سەن ءبۇيتىپ... كىسىگە قول جۇمساما. بۇيتە بەرسەڭ بايلاپ تاستايمىن قولىڭدى. سەن... سەندەر... ول ادىرايعان كۇرەڭ كوزىمەن كەمپىرلەردى ءبىر شولىپ شىقتى.— سەندەر بۇل اراعا قايدان كەلدىڭدەر؟ مولادان شىقتىڭدار ما؟
— كەت!—دەدىم عوي مەن ساعان،— دەپ داريا الگى ەركەككە تاپ بەردى. كەمپىردىڭ ەشتەڭەدەن تايىنبايتىن سۇستى ءجۇزىن كورىپ، ول كەيىن شەگىنە بەردى.— قاراڭدى باتىر بۇل ارادان، كورباق نەمە سول! مولانى بۇزدى دەگەن نە سۇمدىق!— داريا داۋىس قىلدى.— بۇلاردى وسى اراعا قويعان سەن بە ەدىڭ؟ سەنىڭ اكە-شەشەڭ وسىندا جاتىر ما؟ بالالارىڭ جاتىر ما؟ سەن قارابەتتىڭ اكە-شەشەڭ بولماعان عوي. سەن ادام ەمەسسىڭ. قانداي ادامنىڭ جۇرەگى داۋالايدى بۇعان.— ول ءۇيۋلى جاتقان، قالاي بولسا سولاي لاقتىرىلا سالىنعان كرەستەر مەن مازاراتتارعا قاراپ، كىسىنىڭ ازا بويىن قازا تۇرعىزىپ بۇرىنعىدان بەتەر داۋىس قىلدى. و-و-و! جاراتۋشى جان يەم، مىنا بەزەردى تۇرعان جەرىندە جوق قىلشى، اياماشى. اياما! جو-وق،— دەپ ول تاعى دا ەركەككە قاراي تۇرا ۇمتىلدى.— سەن ءبۇل ارادان تەگىننەن-تەگىن كەتپەيسىڭ. جاۋاپ بەرەسىڭ. بارشا ەل-جۇرت الدىندا جاۋاپ بەرەسىڭ.
— سەن كەمپىر، ءبۇيتىپ جابىسا بەرمە كىسىگە!—دەدى مۇجىق بەزىلدەپ.— جاۋاپ بەرەسىڭ دەيسىڭ. ماعان بۇيرىق بەردى، سوسىن ىستەپ جاتىرمىن. ايتپەسە سەندەردىڭ ولىكتەرىڭدى ۇركىتىپ، ماعان بىردەڭە كورىندى دەيسىڭ بە.
— بۇيرىق بەرگەن كىم؟—كىم بۇيرىق بەرگەن؟—دەپ ءبىر بۇيىردەن دۇرسە قويدى سيما كولكانى قولىنان ۇستاعان كۇيى. بالا جىلامسىراي قىڭقىلداپ، اجەسىن قولىنان تارتىپ، اشۋعا بۋلىعىپ تۇتەپ تۇرعان، وڭكيگەن اعايدان ارىرەك اكەتۋگە تىرىستى، سيما بولسا، ونىڭ ىرقىنا كونىپ، شەگىنىپ بارا جاتىپ:— سەندەر ءۇشىن جەر بەتىندە قاسيەتتى ورىن قالماعان، جاۋىزدار!—دەپ شاڭقىلداپ ۇرسا بەردى.
ۋ-شۋ دىبىسقا ۇيىسقان بۇتا اراسىنان ەكىنشى ءبىر مۇجىق شىقتى — بۇل انادان گورى كىشىرەك، جاسىراق تا جيناقتىراق ەكەن، ءبىراق بۇل دا سويىلمەن سوقساڭ دا قىڭبايتىن، بۇل دا برەزەنت كيىم كيگەن جىگىت ەكەن، قولىندا بالتاسى، جاقىن كەلىپ توقتاپ، بۇلارعا سىعىرايا قارادى.
— سەن مىنالارعا قاراشى،— دەدى ايۋ سەرىگىنىڭ كەلگەنىنە قۋانىپ.— بىردەن باس سالدى كىسىگە. تاياقتارىن شوشاڭداتىپ.
— سۋعا باتىرىلاتىن ازاماتتار، نە جۇمىسپەن جۇرسىزدەر؟— دەدى ماڭىزدانىپ ەكىنشى مۇجىق.— ءبىز سانيتارلىق بريگادامىز، وسى ماڭايدى تازارتىپ جاتىرمىز. سانيتارلىق-ەپيدەميالىق ستانسيانىڭ بۇيرىعى بويىنشا.
تۇسىنىكسىز ءسوز ناستاسياعا ءوزىن قورلاپ، تالكەك ەتىپ ايتىلعانداي بولىپ كورىندى.
— تاعى قايداعى سام-اسپيد-ستانسيا؟— دەدى ول بىردەن شىجبالاقتاپ — كەمپىرلەردى كەلەكە ەتكىلەرىڭ كەلە مە! ناعىز اسپيد — زۇلىم سەنسىڭ! سەن ەكەۋىڭ دە تويىمسىز زۇلىمسىڭدار. قۇدايدىڭ قاھارى سوقسىن سەندەردى. جانە سەن مەنى بالتاڭمەن قورقىتپا. قورقىتپا دەدىم عوي. تاستا بالتاڭدى.
— جابىسۋىن بالەكەتتىڭ!— ەركەك بالتاسىن قاسىنداعى قاراعايعا ءبىر سوعىپ، سىڭىرە سالدى.
— سەن ءويتىپ سىعىرايما. ۇرى كوزىن سىعىرايتۋىن قاراقتى شايتاننىڭ. سەن بىزگە تىكەلەي تۋرا قارا. كانە، نەنى بۇلدىردىڭدەر، زۇلىمدار؟
— نە ىستەدىڭدەر؟! نەنى بۇلدىردىڭدەر؟!—داريا داۋىستاپ سەرىگىنىڭ ءسوزىن ءىلىپ الا جونەلدى. ءۇستى جالاڭاشتانىپ، جەتىمسىرەپ، ءبارى بىر-بىرىنەن اۋمايتىن مىلقاۋ تومپەشىككە اينالعان مولالاردا جانى كۇيىپ، جابىرلەنىپ، ىستەلگەن ءىستى اقىل-ساناسىمەن ويلاپ، تۇسىنۋگە تىرىسقان جانە سول ىستەن بۇرىنعىدان بەتەر قاباعى سالىنىپ كەتكەن كەمپىردى وسىناۋ مولالار ءوزىنىڭ بۇزىلىپ-بۇلىنگەن تۇر-پىشىنىمەن قايتادان اشىندىرىپ جىبەردى. ءوزىن-وزى ۇمىتقان داريا تاعى دا تاياعىن سەرمەپ، جاقىن تۇرعان ايۋعا تۇرا ۇمتىلدى، ءبىراق اناۋ تاياقتى شاپ بەرىپ ۇستاپ، جۇلىپ الدى. داريانىڭ تىزەسى بۇگىلىپ، قۇلاپ ءتۇستى. ونىڭ بىردەن ۇشىپ تۇرۋعا ال-دارمەنى جەتپەدى، ءبىراق ول سيمانىڭ جان ۇشىرا ايقايلاپ جاتقانىن، بالانىڭ دا باقىرا جونەلگەنىن، بۇعان جاۋاپ رەتىندە مۇجىقتاردىڭ بىردەڭە دەپ داۋىستاپ دۇڭكىلدەگەنىن، سوسىن ىڭ-جىڭ ايقايدى كوپتەگەن داۋىس قاعىپ الىپ، جاعالاي ۋلاسىپ-شۋلاسىپ، توڭىرەكتى دۋىلداتىپ جىبەرگەنىن ەستىدى. الدەكىم مۇنى قولتىعىنان دەمەپ، تۇرۋىنا كومەكتەستى. داريا سودان كەيىن عانا دەريەۆنيادان ءبىراز جۇرتتىڭ جۇگىرىپ جەتكەنىن كوردى. سول ارادا كاتەرينا دا، تاتيانا دا، ليزا دا، بالالار دا، ۆەرا مەن ەگور اتاي دا، تۋنگۋسكا مەن بوگودۋل دا، تاعى باسقا بىرەۋلەر بار ەكەن. ايقاي-شۋدان قۇلاق تۇنادى. مۇجىقتاردى جۇرت قورشاپ العان، ولار سالعىلاسىپ ۇلگىرە الماي جاتىر. بوگودۋل قاراعايعا ءسىڭىپ تۇرعان بالتانى قولىنا ۇستاپ الىپتى، ەندى ول ۇشى ىستىك ءبىر قۋ تاياقپەن ايۋدى توسىنەن تۇرتكىلەپ، ارتىنا ۇستاعان ەكىنشى قولىنداعى بالتانى، الدەنەگە ازىرلەگەندەي، قوزعاپ-قوزعاپ قويادى. ەگور اتا بولسا، بىردە ىبىرسىعان كرەستەر مەن بەلگىلەردەن سىنىپ تۇسكەن جۇلدىزدارعا، ەندى بىردە وسى ويراندى جاساعان مۇجىقتاردا ءۇن-تۇنسىز، مەڭىرەيە قارايدى. ءالى قايراتتى، قورقۋ دەگەندى بىلمەيتىن قاتىن ۆەرا نوساريەۆا، بۇلىنگەن ءبىر مازاردان شەشەسىنىڭ سۋرەتىن كوردى دە، كوكپەڭبەك بولىپ تۇلدانىپ، مۇجىقتارعا تاپ بەرگەندە، ولار دەرەۋ شەگىنىپ، ايەلدەن باس ساۋعالاي قورعانىپ ءجۇرىپ، زارەسى ۇشىپ، قاتتى قورىقتى. ايقاي-شۋ مۇلدە كۇشەيىپ كەتتى.
— بۇلارمەن تىلدەسىپ قايتەمىز — مىنا ءىسى ءۇشىن تاپ وسى جەردە كوزىن قۇرتۋ كەرەك. ناعىز قولايلى ورىن وسى.
— نە ىستەگەنىن ءبىلسىن، دىنسىزدەر.
— بۇ جەردى حارامداپ قايتەمىز. ولاردى انگاراعا اتايىق.
— قولدارى قالاي سەمبەيدى. وسىنداي زۇلىمدار قايدان پايدا بولادى؟
— ءسابىزدى جۇلعانداي، جۇلىپ الىپتى... بۇل نە سۇمدىق؟!
— بۇلاردان جەر جارىقتىقتى تازارتايىق. ول بىزگە تەك العىس ايتادى.— كۋر-رۆالار!
ەكىنشى جاسىراق مۇجىق، باسىن اتەش ءتارىزدى كەكشيتىپ، جان-جاعىنا ۇرشىقتاي اينالىپ، جۇرتتان داۋسىن اسىرماق بولىپ:
— ءبىزدىڭ جازىعىمىز نە؟! جازىعىمىز نە؟! ايتقاندى ۇقساڭدارشى. بىزگە نۇسقاۋ بەرىپ، وسىندا اكەلدى. ءوزىمىز كەلگەن جوقپىز،— دەيدى.
— الداپ تۇر. جاسىرىن قايىقپەن كەلگەن،— دەدى جۇرت ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ.
— سوزگە قوناق بەرسەڭشى،— دەدى مۇجىق قيىلىپ.— جاسىرىن ەمەس، بىزبەن بىرگە ۋاكىل دە كەلدى. ءبىزدى اكەلگەن سول كىسى. سەندەردىڭ ۆورونسوۆتارىڭ دا وسى ماڭدا.
— قايداعى جوقتى قوقسىتپا!
— ءبىزدى دەريەۆنياعا الىپ بارىڭدار — سول ارادا ءبارىن دە انىقتايمىز. ولار سوندا.
— ە ءجون، دەريەۆنياعا اپارالىق.
— ونىڭ قۇر بەكەرشىلىك: جاۋاپتى بۇلدىرگەن جەرىندە بەرەسىڭ.
— بۇلار بىزدەن قايتسە دە قۇتىلا المايدى. كەتتىك.
ءسويتىپ ەركەكتەردى دەريەۆنياعا قۋا جونەلدى. ولاردىڭ كوڭىلى كوتەرىلە جادىراپ، اسىعىس ءجۇرىپ كەتتى. ولارعا ىلەسە الماي قالعان كەمپىرلەر جۇرىستەرىن باياۋلاتۋىن سۇرادى. تۇسالعان كىسىدەيىن شوقىراقتاپ كەلە جاتقان بوگودۋل الگى وڭكەكتەن ايرىلماي، ونىڭ ارقاسىنا تاياعىن قاداۋمەن بولدى. اناۋ ارتىنا ءبىر قاراپ، گۇر ەتە قالادى — بوگودۋل وعان ەزۋىن كەرىپ، مىسقىلداي مىرس ەتەدى دە، قولىنداعى بالتاسىمەن ايبات شەگەدى. بالا-شاعالارى الدى مەن ارتقى جاعىندا، تاپ ورتاسىندا مۇجىقتاردى جان-جاعىنان قورشاپ، اشۋ-ىزادان جارىلىپ كەتەردەيىن، ەبىل-دەبىل بولىپ، بەلدەرى بۇگىلىپ، كيرەلەڭدەپ، السىرەپ، ءبارى بىردەي ۋلاپ-شۋلاپ، كۇرە جولدىڭ شاڭ-توزاڭىن بۇرقىراتىپ كەلە جاتقان وسى ءبىر ءبۇيىرى قىزىپ العان، ىزالى، شۋلى توبىر جاپىرلاپ كەلىپ، دەريەۆنياعا كىرە بەرگەن كەزدە، بۇلارعا قارسى اسىعىپ كەلە جاتقان ەكى كىسىمەن بەتتەسىپ قالدى: ولاردىڭ بىرەۋى — سەلولىق سوۆەتتىڭ ال ءقازىر جاڭا پوسەلكەدەگى پوسەلكەلىك سوۆەتتىڭ پرەدسەداتەلى ۆورونسوۆ تا، ەكىنشىسى — كەڭسە قىزمەتكەرىنە ۇقسايتىن، بەت-پىشىنى سىعان ءتارىزدى شي قالپاقتى ەركەك ەكەن.
— بۇلارىڭ نە؟ نە بولدى سونشا؟— دەپ ءجۇرىپ كەلە جاتىپ، الىستان ايقاي سالدى ۆورونسوۆ.
كەمپىرلەر ءا دەگەننەن جاپپاي گۋىلدەسىپ، قولدارىن ەربەڭدەتە سەرمەپ، ءبىرىنىڭ ءسوزىن ءبىرى كيىپ، ەركەكتەردى مەگزەپ جامىراپ كەتتى، ال ەركەكتەر ەندى بىردەن باتىلدانىپ، قورشاۋدان سىتىلىپ، سىعان ءتۇستىنىڭ قاسىنا جاقىنداپ بارىپ تۇردى.
— ءبىز، ارينە، ءتيىستى جۇمىستى جاساپ جۇرگەنبىز، مىنالار كەلىپ، بىزگە باس سالدى،— دەپ ءمان-جايدى ءتۇسىندىردى وعان جاسى.
— يتتەر سياقتانىپ،— دەدى ىلە-شالا وڭكيگەنى، كوپ ىشىنەن بوگودۋلدى تاپپاق بولىپ، كۇرەڭ كوزىن الاقتاتىپ.— مەن سەنى... باقشاعا قويىلعان قاراقشى...
ول ءسوزىن اياقتامادى، «يتتەر» دەگەنگە ارانىڭ ۇياسىنداي گۋ ەتە تۇسكەن كەمپىرلەر مەن ونىڭ ءسوزىن ۆورونسوۆ ءبولىپ جىبەردى.
— تى-نىش-تالىڭدار!—دەدى ول داۋسىن سوزا وكتەم ۇنمەن.— سىزدەردى تىڭدايمىز با، الدە بەت-بەتىمىزبەن شۋلاي بەرەمىز بە؟ حال-جاعدايدى تۇسىنەمىز بە، الدەنە جاسايمىز؟.. مىنالار — ۆورونسوۆ يەگىمەن مۇجىقتاردى مەگزەدى،— زيراتتا سانيتارلىق تازالاۋ ءىسىن اتقارىپ جۇرگەن. ونى بارلىق جەردە دە جۇزەگە اسىرۋ شارت. ۇقتىڭدار ما؟ بارلىق جەردە. جاسالۋى شارت. مىنە، مىنا تۇرعان كىسى جولداس جۋك، ول سۋعا باتىرىلاتىن ايماق جونىندەگى بولىمنەن كەلگەن. بۇل — وسى ىسپەن شۇعىلدانىپ جۇرگەن كىسى، ءقازىر سىزدەرگە ءبارىن دە تۇسىندىرەدى. جۋك جولداس — رەسمي ادام.
— ە، بۇ كىسى رەسمي بولسا، مىنا حالىققا جاۋاپ بەرسىن. ءبىز مىنالار وتىرىك ايتتى دەپ ويلاساق، ال ءسىز رەسمي ادام ەكەنسىز. ءبىزدىڭ زيراتىمىزدى جەرمەن-جەكسەن ەت دەپ بۇيرىق بەرگەن كىم؟ وندا جاتقان ادامدار — ايۋاندار ەمەس. مولا-مۇردەلەردى بىلعاپ، بۇلدىرۋگە جۇرەكتەرىڭ قالاي عانا داۋالادى؟ كانە، جاۋاپ بەرسىن بىزگە. كەيىن ولىلەردىڭ ءوزى سۇرايدى ءالى سەندەردەن.
— مۇنداي سۇمدىق تەگىننەن-تەگىن كەتپەيدى!
— قاسيەتتى اۋليە انامىز! مۇنداي بالەنى دە كوردىك؟ ماسقارا قورلىقتان سۋعا باتقان ارتىق!
— تىڭدايمىز دا، الدە نە ىستەيمىز؟..— دەپ قايتالادى ءسوزىن ۆورونسوۆ داۋىسىن قاتايتىپ.
جۋك جايباراقات، ءتىپتى ۇيرەنشىكتى ادەتى بويىنشا ما، ايتەۋىر جۇرتتىڭ تىنىشتالۋىن توسىپ تۇر. ونىڭ ءتۇر-پىشىنى شاپقىلاۋمەن ءجۇرىپ شارشاعان كىسىنىڭ ءتۇرى ءتارىزدى، سىعانعا ءتان قاراتورى ءوڭى قابارىپ، سۇرلانعان. جەرگىلىكتى حالىقپەن تاپ وسىلاي ءبىرىنشى رەت ءتۇسىنىسىپ تۇرماعانىن ەسكەرسەك، وسىناۋ جۇمىس وعان، شاماسى، وڭاي تيمەيتىن ءتارىزدى. ءبىراق ول ءسوزىن اسىقپاي، ەمىن-ەركىن باستادى، ۇنىنەن ءتىپتى بۇلاردى مۇسىركەپ تۇرعانداي دا بىردەڭە سەزىلە مە قالاي؟
— جولداستار! بۇل ارادا ءسىز تاراپتان ءبىر تۇسىنبەستىك بولعان. بىزدە ارناۋلى قاۋلى بار،— قانشا ىزەتپەن ايتىلسا دا، «شەشىم، قاۋلى، توقتام» دەگەن سوزدەردىڭ قايرات-كۇشىن جۋك جاقسى بىلەتىن،— ءيا، سۋ قويماسىنىڭ بۇكىل الابىن سانيتارلىق تۇرعىدان تازارتۋ تۋرالى ارناۋلى قاۋلى بار. سول سياقتى زيراتتاردى دا تازارتۋ تۋرالى... سۋدى جىبەرمەي تۇرىپ، ەڭ اۋەلى سول باتىرىلاتىن جەر ايماعىن جونگە كەلتىرىپ، تەرريتوريانى ازىرلەۋ كەرەك...
ەگور اتا شىدامادى:
— سەن سيىر قۇيىمشاقتاعاندى قوي. سەن ودان دا انا كرەستەردى قاي قاجەتىنە جاراتام دەپ قىرىقتىڭ، سونى ايت؟
— مەن جاۋاپ بەرىپ تۇرمىن عوي،— دەدى ول قيقاڭ ەتىپ، نالىپ قالعاندىقتان دا تەزىرەك سويلەي جونەلدى.— وزدەرىڭىز دە بىلەسىز، بۇل ارادا تەلەگەي-تەڭىز شالقىپ، ۇلكەن كەمەلەر جۇزەدى ءالى، جۇرت سەيىل-سەرۋەن قۇرادى... تۋريستەر مەن شەتەلدىك تۋريستەر جۇرەتىن بولادى. ال سوندا سىزدەردىڭ كرەستەرىڭىز قالقىپ شىعا كەلەدى. ولار سۋ استىندا، مولا-مولانىڭ باسىندا قالقيىپ تۇرمايدى، سۋ شايقاپ، جۇلىپ الىپ، اعىزىپ اكەتەدى... وسىنى دا ويلاۋعا تۋرا كەلەدى بىزگە...
— ال ءسىز ءبىزدى ويلادىڭىز با؟— دەپ شاڭق ەتتى ۆەرا نوساريەۆا.— ءبىز دە ءتىرى جانبىز، ازىرگە وسى ارادا تۇرىپ جاتىرمىز. ءسىز كۇنى بۇرىن تۋريستەر قامىن ويلاپ تۇرسىز، ال مەن الگىدە عانا سەندەردىڭ مىنا دوڭىزدارىڭنان كەيىن، جەردە جاتقان جەرىنەن شەشەمنىڭ فوتوسۋرەتىن تاۋىپ الدىم. بۇ قالاي؟ مەن ەندى ونىڭ مولاسىن قاي ارادان ىزدەيمىن، ونى ماعان كىم كورسەتەدى؟ كەمەلەر جۇزەدى... سەنىڭ و كەمەلەرىڭ قاشان جۇزەدى، ال مەن ەندى بۇل جەردە قالاي تۇرماقپىن. مەن سەنىڭ الگى تۋريستەرىڭە...— ۆەرا تۇتىعىپ قالدى:—مەن ءقازىر وسىندا تۇرىپ جاتقانىمدا، تۋعان جەرىمدى باسىپ جۇرگەنىمدە، ونى قورلاپ، زورلاماڭدار. وسى ءبىر تازارتۋ دەگەن بالەلەرىڭدى ءبىز كورمەس ءۇشىن، ەڭ اقىرعى كەزدە جاساۋلارىڭ كەرەك ەدى...
— قايداعى اقىرعى كۇن؟ بىزدە كوشىرىلەتىن جەتپىس ەلدى مەكەن بار، سولاردىڭ كەز كەلگەنىنىڭ زيراتى بار. حال-جاعدايدى بىلمەسەڭدەر، سويلەمەڭدەر تۇگە.— جۋكتىڭ دا ۋىسى كوپە-كورىنەۋ قاتايىپ بارادى.— سەگىز زيرات تولىعىنان كوشىرىلەدى. ەڭ اكىرعى كەز دەگەنىڭ وسى. بۇدان ءارى ساعىزداي سوزا المايمىز. مەنىڭ دە باسى ارتىق ۋاقىتىم جوق.
— سەن جۇرتتىڭ باسىن قاتىرما.— دەريەۆنيا حالقى ەگور اتانى ءبىر قوزعاۋدىڭ قيىن ەكەنىن، ال ءبىر قوزعاسا، ەندى قايتىپ ەشتەڭەمەن توقتاتا المايتىنىن جاقسى بىلەتىن. بۇل اتايدىڭ ارقاسى ۇستاپ، قىزعان ۇستىنە قىزىپ، كۇيىپ-جانىپ تۇرعان شاعى ەدى.— قايدان كەلسەڭدەر، سول جاعىڭا تايىڭدار،— دەپ ءجون سىلتەدى ول.— زيراتقا ەندى قايتا تيمەڭدەر. ايتپەسە مەن قولىما بەردانكامدى الامىن. سەنىڭ رەسميلىگىڭە قارامايمىن. رەسمي بولساڭ، قوقىرايتىپ قالپاق كيگەنشە، اۋەلى ادامداردى سىيلاي ءبىل. ال ىرعالىپ كەلگەندەگى تاپقان جۇمىسىڭ وسى ما! مۇنداي جۇمىس ءۇشىن بۇرىنعى زامان بولدى بار عوي...
— ءاي، مىنالارىڭا نە بولعان؟!—جۇكتىڭ ءوڭى قۋقىل تارتىپ، جاردەم كۇتكەندەي ۆورونسوۆقا بۇرىلدى.— بۇلار، شاماسى، تۇسىنبەي تۇرعان ءتارىزدى... الدە تۇسىنگىسى كەلمەي مە. نەمەنە، بۇلار بىزدە نە بولىپ، نە قويىپ جاتقاننان حابارسىز با قالاي؟
— كۋر-رۆا!—دەدى بوگودۋل ۇمسىنا ءتۇسىپ.
ۆورونسوۆ كەۋدەسىن شىرەپ، ايقايعا باستى.
— سەندەر نەگە ۋلاپ-شۋلاپ كەتتىڭدەر. نەگە شۋلايسىڭدار ا؟ بۇل ارا سەندەرگە بازار ەمەس!
— ەي، ۆورونسوۆ، سەن بىزگە ايقايلاما،— دەپ ونىڭ ءسوزىن ءۇزىپ جىبەردى ەگور اتا جاقىنىراق كەلىپ.— سەن ءوزىڭ بۇل اراعا كۇنى كەشە عانا كەلگەنسىڭ. ناعىز تۋريست ءوزىڭسىڭ... تەك تەڭىزدەن بۇرىن تاسىراڭداپ ءوزىڭ جەتىپسىڭ. ساعان قايدا تۇرساڭ دا، بىزدە مە، الدە باسقا جەردە مە — ءبارى ءبىر. ال مەن ءماتورادا تۋعانمىن. اكەم دە ءماتورادا تۋعان. اتام دا سولاي. مەن بۇ جەردە قوجايىنمىن. ەندەشە مەن وسى ارالىق ەكەنمىن — سەن ماعان اكىرەڭدەمە.— ەگور اتا قاپ-قارا كۇستى ساۋساعىن شوشايتىپ، ۆورونسوۆتىڭ مۇرنىنا تاقاپ، سەس كورسەتتى.— جانە مەنى تالاعانىڭدى توقتات! ەل-جۇرتقا ماسقارا بولماي، جايىمەن كوز جۇمايىن.
— سەن، كارپوۆ، حالىقتى بۇلدىرمە. نەنى تالاپ ەتسە، سونى جاسايمىز. سەنەن رۇقسات سۇرامايمىز.
— قاراڭدى باتىر!..— دەپ ەگور اتا ۆورونسوۆتى ءبىر سىباپ الدى.
— ە مۇنىڭ ءجونى باسقا،— دەپ كەلىسە كەتتى ۆورونسوۆ.— تاپ وسى كۇيىندە ەستە ساقتايمىز.
— ساقتاساڭ — ساقتا. قورقاقتى تاپقان ەكەنسىڭ.
— ءبىر قورعاۋشىسىماق تابىلىپتى عوي.
— سەن سياقتىلار تولىپ جاتىر!
— كۇنادان اۋلاق، قۇرىڭدارشى تۇگە تەزىرەك.
كەمپىرلەر قايتادان كىجىنىپ، ۋلاپ-شۋلاپ، ۆورونسوۆتى، جۋك پەن مۇجىقتاردى انتالاي قورشاپ الدى. ۆەرا شەشەسىنىڭ فوتوسۋرەتىن جۋكتىڭ مۇرنىنا تاقاپ-تاقاپ قويادى — ول شەگىنىپ، جيىركەنە كىرجيەدى؛ ەكىنشى جاعىنان ونى داريا مەن ناستاسيا قىسپاققا الادى. جۋكتىڭ قالپاعى ءبىر جاعىنا قيسايىپ كەتتى دە، مويىلداي قاپ-قارا بۇيرا شاشى كورىندى، ءسويتىپ ونىڭ سىعانعا ۇقساس ەكەنى بۇرىنعىدان بەتەر انىقتالا ءتۇستى — ول تاپ ءقازىر شىداماي، سىعاندارشا ءبىر رەت قيقۋلاپ، سەكىرىپ ءتۇسىپ، ءوز تىلىندە وڭدى-سولدى سويلەپ، انتالاپ تۇرعان ادامداردىڭ بارىنە ءبىر-اق جاۋاپ بەرەتىندەي بولىپ ەلەستەپ كەتتى. كاتەرينا كەمپىر بىردەن ۆورونسوۆقا جابىسىپ، وعان ءالسىن-السىن تاپ-تاپ بەرىپ: «ونداي پراۆوڭ جوق، ونداي پراۆوڭ جوق»— دەپ قادالادى. ۆورونسوۆ ودان تايقاقتاپ، شەگىنگىسى كەلىپ ەدى، وسى ۋ-دۋ كەزىندە ترۋبكاسىن سورىپ، ءۇنسىز تۇرعان تۋنگۋسقا ونىڭ الدىنا بارىپ تۇرا قالدى دا، سەن انا كاتەرينانى تىڭدا دەگەندەي، ءۇن-تۇنسىز وعان كەمپىر جاقتى نۇسقادى. ەڭ باستى، نەگىزگى داۋىس يەسى رەتىندە ەگور اتاي گۇجىلدەپ ءجۇر. مىنە، وسىناۋ بىرتە-بىرتە كۇشەيىپ قىزا تۇسكەن الا-توپالاڭ ايقاي-شۋ ىشىندە، بىر-بىرىمەن ازەر دەگەندە بىرەر اۋىز ءسوز الماستى دا، ۆورونسوۆ پەن جۋك قالىڭ ءنوپىر اراسىنان قىسىلىپ-قىمتىرىلىپ ارەڭ شىعىپ، دەريەۆنياعا قاراي بەتتەدى. الگى وڭكيگەن بوگودۋلدان بالتانى تارتىپ العىسى كەلىپ ەدى، ءبىراق بوگودۋل گۇر ەتىپ، بالتانى سەرمەپ قالدى — سول اراعا كەلىپ قالعان ەگور اتا وڭكەككە:
— سەن، جىگىتىم، ونىمەن بايقاپ وينا. ول بىزگە جەر اۋدارىلىپ كەلگەن. Taپ قازىرگى سياقتى، بىرەۋدى شوقپارمەن سيپاعان دەيدى...
— قىلمىستى ما سوندا؟— دەپ سۇرادى انتەك.
— ءيا-يا.
— بالكىم، مەنىڭ ءوزىم دە قىلمىستى شىعارمىن.
— ە، ەندەشە سىناسىپ كورىڭدەر. ءبىز قاراپ تۇرايىق.
ءبىراق وڭكەك ءسال ءمۇدىردى دە، بۇعان قاراپ، شوقتاي جايناعان قىپ-قىزىل كوزىن قىسىپ تۇرعان بوگودۋلعا كوز قيىعىن ءبىر تاستاپ، ءوز كىسىلەرىن قۋىپ جەتپەك بولىپ جۇگىرە جونەلدى. ەندى ءبىر ساعاتتان كەيىن تورتەۋى تۇگەل قايىقپەن ءماتورادان ءجۇرىپ كەتتى.
...ال كەمپىرلەر بولسا، قاس قارايىپ، ءتۇن باتقانشا زيرات ىشىندە بۇكشەڭدەپ ءجۇرىپ، كرەستەردى ورىن-ورنىنا قايتا تىعىپ، مازاراتتاردى ورناتىپ جاتتى.
4
بوگودۋلدىڭ ءماتوراعا تۇڭعىش رەت قاشان كەلگەنىن بىلەتىن كىسىلەر از-تۇعىن — ەندى ول وسى ماڭنان اتام زاماننان بەرى اينالسوقتاپ شىقپاي جۇرگەن كىسى سەكىلدەنەدى، الدە ءبىر كۇناسى ءۇشىن بە نەمەسە باسقا بىردەڭەسى ءۇشىن بە، ايتەۋىر بوگودۋل دەريەۆنياعا، و دۇنيەگە كۇللى تىزبەگىمەن بىرگە كەتكەن بۇرىنعى كىسىلەردەن ولجا بولىپ قالعان-دى. بۇلار تەك ونىڭ ءبىر كەزدەرى، وزەن بويىنداعى دەريەۆنيالاردى ارالاعان ساپارىندا، جولاي ءماتوراعا بۇرىلىپ، ءجۇزىپ كەلىپ-كەتىپ جۇرەتىنىن بىلەتىن. سوندا ونى ارنەنى ايىرباستاۋشى رەتىندە بىلەتىن: ول ءبىزدى تۇزعا ايىرباستايتىن. شىنىندا دا ول قوراپقا ءجىپ پەن ينەلەردى، كروجكە، قاسىقتاردى، تۇيمەلەر مەن سابىندى، توعا مەن قاعازدى تولتىرىپ الىپ، بۇلارىن جۇمىرتقاعا، نان مەن مايعا، كوبىنە جۇمىرتقاعا ايىرباس جاسايتىن. جۇرتقا ءمالىم ءجايت، دۇكەن كورىنگەن دەريەۆنيادا بولا بەرمەيدى، شارۋاشىلىققا قاجەت نارسە قوس استىندا دايىن تۇرمايدى، ول بوگودۋل بولسا، سو ءسات جەتىپ كەلەدى، ەسىگىڭدى قاعادى: ساعان مىنا نارسە، حانا نارسە كەرەك ەمەس پە؟— دەپ سۇرايدى. كەرەك بولعاندا قانداي؟ ءسويتىپ بوگودۋلدى جاعالاي شاقىرىپ، ون جۇمىرتقانىڭ ۇستىنە تاعى دا ەكەۋ-ۇشەۋىن، كەيدە ءتىپتى بەسەۋىن دە ارتىق سالادى، شۇكىر، ايتەۋىر، تاۋىق جۇرتتىڭ بارىندە بار — و جۇمىرتقالاردى ول كەيىن سەلپوعا وتكىزىپ، اينالىمعا قوسادى دا جىبەرەدى. مۇنداي اينالىمنان ونىڭ بايىپ كەتپەگەنى انىق، ءبىراق تاماعىن تابادى جانە اياق-قولى امانىندا تاماقتان تارىعىپ كورگەن ەمەس.
الدە بوگودۋلدى ءماتورادا جۇرتتان گورى كوبىرەك قادىرلەدى مە، الدە باسقا ءبىر سەبەبى بولدى ما، ايتەۋىر، وسى ارال وعان ۇنايدى، ال ەندى گاپ مەكەن-جايعا كەلىپ تىرەلگەندە، بوگودۋل ءماتورانى قالاپ الدى. ۇيرەنشىكتى ادەتى بويىنشا كەلدى، ءبىراق كىندىگى جابىسىپ قالعانداي، كەتپەي قويدى. جازدى كۇنى كەيدە ءبىراز ۋاقىت كەتىپ قالادى، شاماسى، سۇيەگىنە سىڭگەن ساندالما تىرلىگى شىداتپاي، بەلگىسىز ءبىر جاققا قۋالاپ، الدەنەنى جالىنا-جالبارىنا ءوتىنىپ، مازا بەرمەيتىن ءتارىزدى، ءبىراق قىستىگۇنى ورنىنان قوزعالمايدى: ءبىر اپتا ءبىر كەمپىردىڭ ۇيىندە تۇرسا، ەكىنشى اپتادا باسقا بىرەۋىن پانالايدى، ايتپەسە جاعىلىپ بىتكەن مونشاعا كىرىپ، تۇنەپ شىعادى — سوسىن ۇزاماي كوكتەم دە كەلەدى، كۇن جىلىسىمەن بوگودۋل ءوزىنىڭ «پاتەرىنە»— كولچاكتان قالعان بارانكا بارىپ كىرىپ الادى.
جۇرت ۇزاق جىلدار بويى بوگودۋلدى كوپ جاساعان شال دەپ بىلەتىن، ءبىراق ول سو باياعى ءبىرىنشى كەلگەندەگى كەيپىنەن اينىماي، ۇزاق جىلدار بويى وزگەرىسسىز، ءبىر قالپىندا تۇرىپ الدى، شاماسى، قۇداي تاعالا ءوز الدىنا، تىم بولماسا ءبىر ادامدى بىرنەشە ۇرپاقپەن بىرگە جاساتپاققا ماقسات قويعان سەكىلدى. ول ۇدايى جالاڭ اياق جۇرەتىن دە، اياعىن اسىقپاي ارشىنداي باسىپ، ارقاسىن بۇكىرەيتىپ، دۋدىراعان شاشىنا تورعايلار ەمىن-ەركىن ۇيا سالاتىنداي، ءداۋ قازان باسىن كەكىرەيتىپ، سالماقپەن بالپاڭداپ بارا جاتاتىن. بەت-اۋزىنا ۇيىسا بىتكەن قالىڭ تۇك اراسىنان ەتتى دە شوشاقتاۋ ءدوڭ مۇرنى مەن ۇدايى قانتالاپ تۇراتىن قىپ-قىزىل كوزى جىلتىلداپ تۇرار ەدى. كوكتەم جىلت ەتىپ شىققاننان العاشقى قارعا دەيىن بوگودۋل تاس-قيىرشاق، تىكەن-شوگىر دەگەندى ەلەمەي، تەك قانا جالاڭ اياق جۇرەدى، ونىڭ جالپاق تابان، قاپ-قارا اياعىنىڭ تەرىسى، تەرى تۇرىنەن باياعىدا ارىلىپ، كۇس باسىپ مۇيىزدەي قاتايىپ كەتكەنى سونشا، ونىڭ ەسكى سۇيەگىنىڭ ۇستىنە قاباتتاسا جاڭا سۇيەك وسكەندەي بولىپ كورىنەتىن. ءبىر كەزدەرى اۋىل بالالارى جىلاندى وڭاي ۇستاۋعا ماشىقتانىپ الدى: ولار تاياقپەن جىلاندى باسىپ، موينىنان قىسىپ ۇستايدى دا، قىزدار مەن قاتىنداردى قورقىتپاققا جۇگىرە جونەلەدى. ءبىر كۇنى بايقاۋسىزدا قولدان شىعىپ كەتىپ، جول بويىمەن جىلجىپ بارا جاتقان، اينالاسىندا بالا-شاعالار سەكىرىپ جۇرگەن جىلاندى كوردى دە، بوگودۋل كەپ ويلانباستان وعان جالاڭ تابانىن توسا قويدى — جىلان شاپ ەتىپ، تىسىمەن ءبىر شانىشقاندا، تەسە المادى دا، تۇمسىعى تاسقا تيگەندەي جاسىپ قالدى. وسى وقيعادان كەيىن بالالار جاڭا ءبىر ەرمەك تاپتى: ۇستاپ العان جىلاندارىنىڭ ءبارىن بوگودۋلگە اكەلەدى، ال ول كىسى باراعىنىڭ الدىنداعى قويتاسقا وتىرىپ، قولىمەن اياعىن كوتەرىپ، جىلان بىتكەن وقتاي اتىلىپ، مۇنىڭ ءمۇيىز تابانىن تەسپەك بولعاندا، ول اياعىن الدە بىرەۋ قىتىقتاپ جاتقانداي-اق كەڭكىلدەي كۇلىپ، الگى جاندىكتەردى مازاقتاپ:
— كۋر-رۆا!—دەيدى جانى راقاتتانا جاي تاۋىپ.
وزگە كىسىلەر قولدانباسا ءىسى وڭعا باسپايتىن مىڭ سان ءسوزدىڭ ورنىن وعان وسى ءبىر ءسوز عانا الماستىرار ەدى. بوگودۋلگە وسى ءسوز دە جەتەتىن. ول پولياك پا، الدە باسقا ما قايدام، ايتەۋىر ورىسشا ساراڭ سويلەيتىن. ءبىراق سونىڭ ءوزى اڭگىمە ءسوز ەمەس، كەرەكتى ءبىر نارسەنى الگى «كۋرۆامەن» جانە ونىڭ اعايىن-تۋىستارىمەن ۇستى-ۇستىنە تۇزدىقتاي وتىرىپ، جاي عانا تۇسىندىرەتىن بىردەڭە بولىپ شىعاتۇعىن. مۇجىقتاردىڭ باعزى ءبىر كەزدەرى قايداعى جوق قياڭقى-قيتۇرقى سوزدەردى تاۋىپ ياكي قازىمىرلانا قادالىپ بوقتايتىنى بار، ءبىراق ەشكىم دە تاپ مىنا كىسىدەي بوقتاۋدان ءلاززات الىپ كورگەن ەمەس: ول بوقتىق ءسوزدى قالاي بولسا سولاي ايتا سالمايدى، ول ونى سۇيسىنە سىلاپ-سيپاپ، مۇسىندەپ، مايلاپ-سۋلاپ، وعان الدە ءبىر مەيىرىم-ىقىلاس نەمەسە ءىزا-زار دارىتىپ، اتىپ جىبەرەدى. بوتەن كىسىلەردىڭ بوقتاعانى قۇلاقتى سارسىتقان ۇيرەنشىكتى سوگىس ەسەبىندە، كىسىنىڭ قاپەرىنە دە كىرمەي، جولاي جوعالىپ جاتسا، بوگودۋلدىڭ بوقتاۋى اڭگىمە بولعان نارسەنىڭ كۇللى ءمان-ماعىناسىنا دالمە-دال ءتيىپ جاتار ەدى. قانشا ايتقانمەن، سيرەك تە بولسا، بوگودۋل كەمپىرلەرمەن سويلەسىپ قالاتىن — جاسىرىپ قايتەمىز، مۇنداي كەزدە دە ءبىر كۋرۆا ەكىنشى كۋرۆاعا ءمىنىپ، ونى كۋرۆالاپ ايداپ وتىرادى ەكەن، دەگەنمەن دە بۇل وزگە كىسىلەردىڭ دە تىڭداۋىنا بولاتىن، باس-اياعى ساباقتاس، تۇسىنىكتى اڭگىمە-سوز بولار ەدى.
كەمپىرلەر بوگودۋلدى جاقسى كورەتىن. مۇنىڭ ولاردى قانداي قاسيەتىمەن سيقىرلاپ، ءتانتى قىلىپ قوياتىنى بەلگىسىز، ايتەۋىر وسى شال، ماسەلەنكي، سول الگى داريانىڭ تابالدىرىعىن اتتاسا بولدى، كەمپىر نە جۇمىس ىستەپ جاتسا دا، سو جۇمىسىن تاستاي سالىپ، ونى قارسى الىپ، استى-ۇستىنە ءتۇسىپ، بايەك بولار ەدى.
— امانسىڭ با، داريۋشكا!—دەپ گۋىلدەيتىن ول قارلىعىڭقى داۋىسپەن.
— سالەم بەرسەڭ، سالامات بول!—دەپ جاۋاپ قاتاتىن داريا سابىرلى قۋانىشپەن.— كەلدىڭ بە؟
— قۇدايداي بولىپ كەلدىم،— دەپ بوقتىعىن بۇرقىراتادى.
داريا وبرازعا قاراپ، شال ايتقان جانە ايتاتىن بالاعات ءسوزى ءۇشىن قۇدايدان كەشىرىم تىلەپ، ءبىر شوقىنادى دا، ساماۋرىن قايناتۋعا اسىعىس كىرىسەدى.
— ناستاسيا! شايعا كەل، بوگودۋل كەلدى!—دەپ داۋىستايدى ول شەتەن ارقىلى. ار جاعىنان تاتيانانى دا شاقىر، ول دا كەلسىن.
بوگودۋلدى كەمپىرلەر جاقسى كورگەسىن، ارينە، شالداردىڭ جەك كورەتىنى انىق. تەك اس ءىشىپ، اياق بوساتار بوتەن بىرەۋ، ونىڭ ۇستىنە اقىلى كەمىس ديۋانا، وزىمەن اڭگىمەلەسىپ، بىردەڭەنى ءبىلۋ دە قيىن — وسى ءبىر كەمپىرلەردىڭ باسىن شىر اينالدىراتىن جادىنىڭ قانداي ادام ەكەنىن، شايتان بىلمەسە، كىم ءبىلسىن. و كەمپىر ءوزىنىن ءجۇز اتادان بەرى تۋىس بولىپ كەلە جاتقان ادامىنا ساماۋىر قويۋدى ۇمىتىپ كەتەدى، ال وعان ۇمىتپايدى، بۇل الاياق كەيۋاناعا شىنىمەن-اق وسىناۋ قايعى-قاسىرەت ازابىن كوپ تارتقان جەرگە ءتۇسىپ، ءوزىنىڭ كۇناكار دا دۋانالىق تۇر-پىشىنىمەن ءتىرى پەندەنى تۇگەل سىناپ جۇرگەن قۇدايداي بولىپ كورىنەدى. شالدار بۇعان كۇڭكىلدەيدى دە قويادى:
— و جەر اۋعان قاراقشى! (بوگودۋلدى كەزىندە كىسى ولتىرگەنى ءۇشىن سىبىرگە جەر اۋدارىپتى دەگەن سىبىس باردى).— قانشا كۇڭكىلدەگەنمەن، وعان ءتوزىپ كەلەدى: كەمپىر-سامپىرمەن ۇستاسپاعاننىڭ ءوزى جاقسى، قانشا ايتقانمەن انا شالدىڭ دا اتى ادام، يت ەمەس قوي. كۇللى جارىق دۇنيەدەگى كوك تيىندىق پايداسى جوق ناعىز زيانكەس بولسا دا، قايتەرسىڭ ەندى، ادام عوي ايتەۋىر.
سوڭعى جىلدارى اۋەلى قاۋەسەت تاراپ، سوسىن، جۇرە-كەلە كوشىرەدى دەگەن ابىگەر باستالعالى وسى ءبىر ماسەلەگە قاي جاعىنان بولسا دا قاتىسى جوق بىردەن-بىر كىسى بوگودۋل بولاتىن — ول الدە سول ۋاقىتقا دەيىن ءولىپ تە قالارمىن دەپ، نە بولماسا، وسى اراداعى سياقتى، جاڭا جەردە دە كەمپىرلەردىڭ قاسىنا جانتايارمىن دەپ ويلاسا كەرەك. ەندى بۇلار ءۇشىن، بۇكىل تىرلىك تەك وسى ماسەلەگە كەلىپ تىرەلەتىن، اڭگىمە-سوز نە جونىنەن بولسا دا، ول قاي كەزەڭگە قاراي بۇرىلىپ كەتسە دە، الدەكىم سوزگە تەلىنىپ جاتسا دا، سونىڭ ءبارى ءبىر تۇيىنمەن — ءماتورانىڭ جاقىندا سۋعا باتىرىلاتىنى جانە وزدەرىنىڭ تەز ارادا كوشەتىنىمەن بىتەتىن. بوگودۋل دا وسى ارادا وتىر، وتىرعاندا تاستى تاسقا جانىعانداي ءوزىنىڭ قابىرشاقتانىپ-مۇيىزدەنىپ كەتكەن اياعىن ەكىنشى اياعىمەن تىر-تىر قاسىپ قويادى دا، شايدان كەيىن مۇرنىن شۋىلداتىپ، اۋىر تىنىستاپ، تۇنجىراعان قالپى:
— حاح-قىسى جوق،— دەپ قىرىلدايدى.
— حاقى بار بولسا، ول قالايشا جوق بولادى،— دەپ باس سالادى كەمپىرلەر وعان ءارى نالىپ، ءارى ۇمىتتەنە قاراپ.— بىزدەن رۇقسات سۇرايدى دەيسىڭ بە؟
— حاح-قىسى جوق. قالىڭ جۇرتقا... تاسقىن... كۋر-ۆا... حاقى جوق. مەن زاڭدى بىلەمىن.
سوسىن سۇق ساۋساعىن جوعارى ايباتتانا كوتەرىپ، ودان بىردەڭەنى تالاپ ەتكەندەي ىزالانا قارايدى.
— قۇدايدىڭ ق ۇلى، سەن سورلى قايدا بارىپ پانالايسىڭ؟—دەيدى كەمپىرلەر جانى اشىپ.
— ەش جاققا كەتپەيمىن!—دەيدى بوگودۋل داۋىستاپ.— ءتاڭىرى اتسىن تۇگە! حاح-قىسى جوق! ءتىرى كۇنىمدە، كۋر-رۆا!
— ەگەر سۋدىڭ الدىن بوگەسە، سەن جاپادان-جالعىز ونى توقتاتا المايسىڭ عوي. ساعان دا قۇرىق سالىپ، ءبىر جاققا جونەلتەتىن شىعار.
— ءتىرى بولسام... كۋر-رۆا!—دەيدى ول قاسارىپ.
زيرات باسىندا بولعان وقيعانىڭ ەرتەڭىنە ول داريانىكىنە، داعدىلى ادەتى بويىنشا، كەشكە سالىم كەلمەي، ەرتەڭگىسىن كەلدى — ول مۇنى تۇرەگەلىپ قارسى المادى، سويلەسپەدى دە، تىنىمسىز جۇمىستان ەتى قاشىپ قۋارىپ، سۇيەكتەرى شودىرايىپ كەتكەن تارامىس قولىن تاراقتاي ۇستاپ، تىزەسىنىڭ اراسىنا ءتۇسىرىپ جىبەرىپ، ەڭسەسىن كوتەرە الماي، تاپشان ۇستىندە تاپجىلماي وتىر ەكەن، ەسىككە تاياۋ ساكى ۇستىنە وتىرىپ جاتىپ بوگودۋل ءبىر جوتكىرىنىپ قويدى — ماگازيننەن الىنعان جاڭا مەبەلدى پاۆەل سوۆحوزداعى پاتەرگە مۇز سوگىلمەي تۇرعاندا اپارىپ تاستاعان، مۇندا تەك ەسكى-قۇسقىلار عانا قالعان-دى، بوگودۋل تاعى دا بىرەر جوتكىرىنىپ، مىنا جايىنا كوڭىلى تولماي، بىردەڭە دەپ كۇڭكىلدەدى دە، داريانىڭ ءسوزىن كۇتىپ ءۇنسىز وتىرىپ قالدى. ءبىراق ول ءالسىن-الى اۋىر كۇرسىنىپ، ەشتەڭەنى كورمەي، بەلگىسىز ءبىر نارسەگە قاراپ وتىرعان كوزىن بوگودۋلعا جايىمەن، زىلدەنە ءبىر تاستاپ قويىپ، ونى تانىمايتىن نەمەسە ونىڭ مۇندا نەگە، نەندەي جۇمىسپەن كەلگەنىن تۇسىنبەيتىن كىسى ءتارىزدى، شالمەن سويلەسكىسى دە، شاي ىشكىسى دە كەلمەي، ءۇن-تۇنسىز وتىرا بەردى.
ۋاقىت ساسكەگە تايانعان مامىراجاي تىنىش كەز ەدى، ارقان بويى كوتەرىلگەن كۇن جادىراپ، جارقىراپ تۇر، ءبىراق ءالى ىستىق ۋىتىن بويىنا جيناپ، جەردى ونشا قىزدىرا قويماي، جايماشۋاقتانىپ تۇر، بۇل ءتىپتى ءۇي ىشىنەن دە سەزىلەدى: تەرەزە سىرتىنداعى ساۋلە دە ءبىر. ءتۇرلى سۇلە سەكىلدى، اينالاداعى الۋان ءتۇرلى ۋ دا شۋ بۇل جاققا، وسىنداعى تىڭدار قۇلاققا قۇيىلعىسى كەلمەگەندەي، باسقا جاققا اعىنداپ كەتىپ جاتىر. وت جاعىلماعان ۇيدە ونشا ىستىق تا، سۋىق تا ەمەس، ورتاشا عانا قوڭىرجاي جىلىلىق بار — ۇيقى كەزىندەگى ءتارىزدى ول ءتىپتى سەزىلمەيدى دە؛ تەرەزە جانىنداعى شىبىندار ءبىر سارىنمەن، كىسىنى مەزى ەتەردەي ىزىڭداپ، اينەككە سوعىلىپ جاتىر، مالعا ارنالىپ قۇيىلىپ قويىلعان، ءبىراق ءالى دالاعا شىعارىلماعان شەلەكتەگى جۋىندىدان اشقىلتىم ءبىر ءيىس شىعادى؛ كەشەگى كەشتەن بەرى ستول ءۇستى ءالى جينالماپتى، بوگودۋلعا ارناپ كەشكىلىك قۇيىلعان ءبىر ستاقان شاي سول قالپىندا ءالى تۇر. بوگودۋل سو ستاقاندى ەندى عانا كوردى دە، جەتىپ بارىپ، قاعىپ سالدى — داريا سوندا عانا قيمىلداپ:
— جاڭادان شاي قويايىن با؟— دەپ سۇرادى.
ول باسىن شايقادى: كەرەك ەمەس — دەپ، ءبىراق كەمپىر وعان قاراماستان، ورنىنان تۇرىپ، ساماۋىر قويدى. ءبىر شەتىنەن باستالعان ءىس ونى ءارى قاراي جەتەلەي بەردى: ول جۋىندىنى شىعارىپ، تاۋىقتارعا جەم شاشتى، ولار جاپا-تارماعاي شۋلاپ، جەمگە باس سالدى، سوسىن قايتىپ كەلىپ ستول ءۇستىن جيناستىردى، سەنەكتەگى ساماۋىر اندەتىپ، بۇرقىلداي باستاعان كەزدە كارلەن شاينەككە قارا تاقتا شايدىڭ ءبىر قايناتىمىن سالىپ، ونى كونفەركا ۇستىنە قوندىردى. وسىدان كەيىن ساماۋرىندى اكەلىپ، شايدى دەمدەپ، بۇقتىرىپ قويعاننان كەيىن عانا داريانىڭ ءتىلى شىقتى-اۋ ايتەۋىر، ول وسى الگىدە عانا اڭگىمە ايتىپ وتىرىپ، ءبىر ءسات توقتاپ قالعانداي-اق ەشكىمگە ەشبىر شاعىم ايتپاي، جايىمەنەن بۇرىنعى ءسوزىن ساباقتاي بەردى:
— كەشە كەشقۇرىم سيىردى ساۋمادىم، ورىسكە ايداي سالدىم. قىرسىققاندا قىمىران ءىريدى، ءسۇت شىدامايدى، اشىپ كەتەدى. قايماق قىلىپ تۇندىرىپ قويسام — ول دا اشيدى، كۇللى كوزەلەر قاقسىپ بوس تۇر. ال ول، پاۆەلدى ايتام، قايىقپەن كەلەدى دە، ساۋىن شەلەكتەن ءبىر بانكى ءسۇتتى باسىنا ءبىر-اق توڭكەرەدى، سوسىن قايتادان قايىعىنا وتىرادى دا عايىپ بولادى. ءوز باسىم ءتيىپ-قاشىپ قانا ىشەمىن. سوندا ىندىنىم كەۋىپ بارا جاتقانىنان ەمەس، وبال عوي — سول سەبەپتى دە، ايتەۋىر ءراسۋا بولماسىن دەپ، ءبىر اياعىن الامىن دا، قاعىپ سالامىن. ۋاقاسى جوق، كوپ ۇزاماي بۇل يت باسىنا ىركىت توگىلگەن كۇن دە وتەدى. سوندا كەيبىر كەزدەرى ءىشىپ وتىرعان شايىڭا ءسۇت قۇيعىڭ كەلەتىن بولسا، تامشىسىن دا تابا المايسىڭ ءالى، تەك اتىن عانا اتاپ، تامسانىپ وتىرامىز-داعى.
ول شاي قۇيىپ، بوگودۋلدىڭ ستاقانىن الدىنا جىلجىتىپ قويدى، ءوز ستاقانىنان شىنىاياققا ءبىر تامىزىپ، ءىشىپ الدى. سوسىن الدەنەگە قۇلاق تىككەندەي، الدەنەنى ەسىتكەندەي ەلەڭ ەتىپ، باسىن كوتەرىپ، تىنا قالدى، سالدەن سوڭ ءبىر دىبىستى قۇلاعىنا قۇيىپ الىپ، قايتادان باسىن تومەن سالىپ، شىنىاياعىن قايمىجىقتاي كەزەرىڭكى ەرنىنە تاقاپ شايىنان ءبىر ۇرتتادى. سودان كەيىن اڭگىمە باعىتىن كۇرت وزگەرتتى.
— بۇگىن وتىرىپ، مىناداي ءبىر ويعا باتتىم: ولار مەنەن تۇبىندە ءبىر سۇرايدى. سۇراعاندا، مۇنداي زورلىق-زومبىلىققا سەن نەگە جول بەردىڭ، قايدا عانا قارادىڭ؟— دەيدى.— ءبىز ساعان سەنىپ ەدىك، ال سەن نە ءبىتىردىڭ — دەيدى.— ال مەنىڭ ولارعا بەرەتىن جاۋابىم دا جوق. مەن وسى ارادا قالدىم، سولارعا كوزقاراق بولۋ مەنىڭ مىندەتىمدە تۇعىن. ال بۇنى سۋ باساتىنىنا تاعى دا مەن كىنالى سياقتىمىن. ولاردان بولەك جاتاتىنىما دا كىنالىمىن. وسى كۇنگە جەتپەي ۇزىلەر مە ەدىم — جاراتۋشى قۇدايىم-اي، جانىم سوندا ءبىر جاي تابار ەدى-اۋ! جو-جوق، ەندى بار ناۋبەت كەلىپ مەنى تاپتى. مەنى. قانداي كۇنام ءۇشىن سوندا؟!— داريا يكوناعا قارادى، ءبىراق شوقىنبادى، قولىن قوزعامادى.— اكەم، شەشەم، اعا-ىنىلەرىم، بوزىمىم — ءبارى بىرگە جاتىر، تەك مەن بەيباقتى عانا بوتەن جەرگە اكەتەدى. ءىستىڭ ءجونى سولاي بولعاسىن، كەيىن مەنى دە سۋ استىندا قالدىرۋىن، ءبىر قالدىرادى عوي، مەنىڭ سۇيەگىم دە شايىلىپ قالقىپ شىعاتىن شىعار، ءبىراق بولەك شىعادى. قۋىپ جەتۋ قايدا ولاردى.
اكەم ايتاتىن... اكەمىز مەنى جاقسى كورۋشى ەدى. داريا، قىزىم، ورالىڭنىڭ بارىندا وينا دا كۇل—دەيتىن. جاقسىنى دا، جاماندى دا تۇگەل تات، كىسىگە عۇمىر تەك سول ءۇشىن بەرىلگەن. قايعى-قاسىرەتكە، جاۋىزدىق-جاماندىققا مالتىعىپ، زار يلەسەڭ، ال-دارمەننەن ايرىلىپ، تىرلىكتەن ءتۇڭىلىپ، بىزگە جەتكىڭ كەلسە دە — مويىما دا قاجىما، ءبىزدى جارىق دۇنيەمەن جاقسىلاپ جالعاستىرۋ ءۇشىن، تىرلىككە تىكەندەي قادالىپ، ءبىزدى جوقتاتپاي، كوزىمىزدەي بولۋ ءۇشىن سەن ءومىر ءسۇر، ارەكەت-قيمىلدان ءبىر تاڭبا. بىزگە كەلۋدەن ءالى ەشكىم تارتىنىپ كورمەگەن، ونداي اشىق اۋىز بولماعان، بولمايدى دا — دەيتىن. ول ونداي كىسى كەزدەسپەيدى دەپ ويلادى، ال ناعىز جۇرەگى داۋالاماي قويعان مەن بولدىم. مەن ەرتەرەك قامدانۋىم كەرەك ەدى، مەن كوپتەن بەرى بۇل جاقتىق ەمەسپىن... انا جاقتىكىمىن، و دۇنيەنىڭ ادامىمىن. جانە كوپتەن بەرى ءوزى اقىلىممەن ەمەس، وزگەنىڭ اقىلىمەن ءجۇرىپ-تۇرىپ كەلە جاتقان سياقتىمىن. سوندا قايدا، نە ءۇشىن جۇرەتىنىمدى بىلسەم، تۇسىنسەم بۇيىرماسىن. ءبىراق باياعى تىرلىك سول تىرلىك. ءقازىر دۇنيە ورتاسىنان قاق ايرىلدى: انە الەمدە نە بولىپ جاتىر! تاعى دا ءبىزدى، قارتتاردى دا قوسا قاق ايىردى... ءبىز اندا دا جوقپىز، مىندا دا جوقپىز. قۇداي ساقتاسىن! وسى بىزگە قاراپ، بۇگىنگىلەر بۇرىنعى كەزدەگى كىسىلەردىڭ قانداي بولعانىن، زارەدەي دە بولسا، بىلە الار ەدى، ءبىراق ءقازىر ارتىنا قاراپ جاتقان جان بار ما، ەشكىم دە قارامايدى. جۇرتتىڭ ءبارى ىشقىنىپ، ىلگەرى قاراي جۇگىرىپ بارادى. جولاي القىنىپ تا قالادى، قادام باسقان سايىن تالتىرەكتەپ كەتەدى — ءبىراق جۇگىرە بەرەدى. ارتىنا قاراۋ قايدا... بىرەۋ قۋىپ كەلە جاتقاندايىن، اياعىنىڭ استىنا قاراۋعا دا مۇرساتى جوق.
— جاپون قۇدايى!—دەپ بوگودۋل كەلىسە كەتتى.
داريا ساماۋىردان ستاقانعا ۇستەپ قۇيىپ، ستاقاننان شىنى-اياققا قۇيىپ، شايدى سۇيسىنە، باپپەن ىشەدى، ونى بىردەن جۇتىپ قويماي، ءتاتتى دامىنەن ءبىر ءلاززات تاۋىپ ىشەدى دە، ەرنىن ءمىنايى ءبىر جالاپ قويادى، سوسىن ءسوزدى ىرىكتەپ-سۇرىپتاماي، اۋزىنا تۇسكەنىن سىرتقا سۋىرىپ شىعارىپ جاتقانداي-اق، اسپاي-ساسپاي، كەيدە بىردەڭەنى ۇمىتىپ مۇدىرىڭكىرەپ، اڭگىمەنى تەك ءبىر سالاعا بۇرىپ كەتپەي، ونى بىردە ولاي، بىردە بۇلاي قاراي بەيىمدەپ ۇزاق-سونار ەتىپ، ساباقتاپ ايتا بەردى.
— شايىڭ جوقتا، جايىڭ دا جوق،— دەدى شاي ىشكەننەن كوڭىلى شۋاقتانىپ، راقات تاباتىنىن مويىنداپ.— ازداپ بويىم جەڭىلدەگەن سياقتى. ال ازاندا كوكىرەگىمدى ءبىر قىسقاشپەن قىسقانداي-اق، جانىم كوزىمە كورىندى... بۇل تىرلىكتەن باز كەشكەندەي بولدىم. ازەر دەگەندە سيىر ساۋدىم، ايتپەسە جەلىنى سىزداپ موڭىرەپ ءبىتتى، بايعۇس،. سوسىن ونى قورادان شىعاردىم — ءوزىم ءبىراق ەسىك-تەرەزەنى دە كورمەيمىن، كوز الدىم قاپ-قاراڭعى. ساماۋرىن قويۋ كەرەك قوي —دەپ ويلايمىن. ءبىراق كوڭىلىم الەم-جالەم، السىرەپ ءجۇرىپ: ساعان ساماۋرىننىڭ كەرەگى نە؟.، دەپ ءوزىمدى-وزىم قاجايمىن. سەن ساماۋرىننىڭ قاسىندا جايباراقات شاي ءىشىپ ومالىپ وتىرعاندا، قايداعى ءبىر دىنسىزدەر اكە-شەشەڭنىڭ باسىنداعى ەڭ اقىرعى بەلگىسىن بۇزىپ كەتكەن. ساعان ەندى ەشبىر ساماۋرىن قويىلمايدى، سۇراما. سولاردى ەسىمە العاندا، ءيا، سولاردى ەسىمە العاندا بار عوي... جۇرەگىم ءۇزىلىپ، مۇزداپ سالا بەرەدى — توقتاپ قالعان ءتارىزدى. مەن ءوزىمدى-وزىم قايرايمىن — سو زامات ول بىرەر رەت بۇلكىلدەپ، سوعىپ تۇرادى دا، تاعى دا... الگى سۇمدىق ەسىمە ءتۇسىپ... تاعى توقتاپ قالادى. حوش، بۇل ەندى مەنى قايدا اپارىپ، قاي جەرگە بەتىمدى جاسىرادى؟—دەپ ويلايمىن. رايكا سەركينانىڭ بالاقايى قايتىس بولعان كەزدە جاڭا زيرات اشپاق بولىپ، بالانى قويماق بولىپ، جارتى قۇلاش جەر ىزدەدىك، ال ءبىراق كەيىننەن ءبارىبىر زيراتتى باسقا جەردەن تاپتى. ءسويتىپ، قۇداي دەگەن ءبىر ءسابي مۇلدە باسقا جاقتا، جالعىز ءوزى ءبىر بۇيىردە... شالعاي ءبىر شەتتە جاتىر دەيدى. قارشاداي بالانىڭ قالىڭ ورمان ىشىندە، حايۋاناتتار اراسىندا جالعىز جاتقانى وڭاي دەيسىڭ بە؟ وسى قىلىعى ءۇشىن ول كەيىن اتا-اناسىنا العىس ايتا قويار ما ەكەن؟
ءبىزدىڭ اكەمىز بەن شەشەمىز ۋادەلەسكەندەي، ءبىر مەزگىلدە قايتىس بولدى. اگاركي، مەنىمەن سالىستىرساق، ءالى ونشا قارتايماعان ەدى. ايدىڭ-كۇننىڭ امانىندا، اجال ءبىرىنشى ەتىپ اناما اۋىز سالدى. تاڭ سارىدەن تۇرىپ، ول-پۇل شارۋاسىن جايعاستىرىپ جۇرگەن، سوسىن دەمالايىن دەپ كەرەۋەتكە جاتتى، قانشا جاتقانىن قايدام، ءبىر كەزدە جان ۇشىرا شىڭعىرىپ جىبەردى: «وي، اجال، اجال الدى القىمىمنان!»—دەپ. ال ءوزى قولىمەن موينىن، كەۋدەسىن قارمالاپ جانتالاسىپ جاتىر. ءبىز ءۇرپيىسىپ، اتىپ-اتىپ تۇردىق، ءبىراق نە ىستەپ، نە قويارىمىزدى بىلمەيمىز، تەك ايتەۋىر قولىمىزدى بوستان-بوس سەرمەپ: «نە، اپاتاي، قاي جەرىڭ اۋىرادى؟» دەيمىز. ول ءبارىمىزدىڭ كوز الدىمىزدا ەرنى كوگەرىپ، بەت-اۋزى تەڭبىل-تەڭبىل بولىپ، قىرىلداي باستادى. ونى كوتەرىپ، توسەككە وتىرعىزعانىمىز سول، بىردەن قايتا جاتقىزۋ كەرەك بولدى. موينىندا، الگى اجال بۋىندىردى-مىس دەگەن جەردە... ءبىر ءىز قالعان ءتارىزدى... جابىسىپ. اكەم كەيىنىرەك: «ول اجالدىڭ كوزدەگەنى مەن ەدىم، مەن ونى شاقىرعانمىن، ءبىراق ءمۇلت كەتىپ، بوتەندى باس سالعان»— دەپ ايتىپ ءجۇردى. اكەمىز ۇزاق ۋاقىت، جەتى جىلداي ما ەكەن، اۋىردى. ديىرمەنگە جاڭا جەبىرتاس ورناتىپ جاتىپ، ول بىردەن سونىڭ استىنا تۇسەدى.. اياعى كىلت ەتەدى دە، تاستىڭ استىندا قالادى. قالاي ءتىرى قالعان دەسەڭشى! بۇكىل ىشكى سارايىن ەزىپ تاستاعان عوي، قان قاقىرىپ جۇرەتىن. ەگەر كۇتىنگەندە ول، بالكىم، ۇزاعىراق جاسار ما ەدى، ءبىراق ول ءوزىن-وزى كۇتۋ دەگەندى بىلمەيتىن، الىنە قاراماي، دەنى ساۋ كىسى سياقتى جۇمىستى جاپىرىپ جىبەرەتىن. شەشەمىزدى قىستا، روجدەستۆوعا جاقىن قالعاندا جەرلەدىك، ال ونى سو مەزگىلگە تاياۋ، ترويسادان كەيىن قويدىق. ءبىر بۇيىردەن شەشەمىزدىڭ تابىتىنا تاقاي، قابىر قازدىق، ال الگى تابىت ءتىپتى قارايماپتى دا، كۇنى كەشە سالعان سياقتى. سوعان قاتارلاستىرا اكەمنىڭ تابىتىن قويدىق. جاتقان جەرى جارىق بولسىن! ەكەۋى بىرگە عۇمىر كەشتى، بىر-بىرىنە وكپەلەمەسىن دەپ، ەكەۋىن جەرگە دە قاتار سالدىق.
ءبىزدىڭ ارالدا ءبىر مولا بار.... ەشكىم ەسكەرمەگەسىن، ءقازىر ونى كوزدەن تاسا ەتىپ الدىق، ءبىزدىڭ جاعالاۋدىڭ دەريەۆنيادان تومەن جاتقان ءبىر دوڭەسىنىڭ ۇستىندە. مەن ونى قارشاداي كەزىمنەن بىلەمىن. وندا ءبىر كوپەس-ساۋداگەر جاتىر دەيدى جۇرت، ءوزى انگارا بويىمەن ءارتۇرلى توۆارلار الىپ جۇرەدى ەكەن. حوش، سونىمەن ءبىر كۇنى توۆارىن الىپ كەلە جاتىپ، ءماتورانى كورەدى دە، قايىقتى سولاي قاراي ەسىڭدەر دەپ ءامىر ەتەدى. وعان ءبىزدىڭ ءماتورانىڭ ۇناعانى سونداي... سو زاماندا ارالدى مەكەندەپ جاتقان مۇجىقتارعا كەلەدى، كەلەدى دە: «ۋا قالايىق، مەن پالەن دە تۇگەن دەگەن كىسى بولامىن، سوڭىرا اجال شەڭگەلىن سالعان كەزدە سەندەردىڭ ارالىندا، بيىك جار باسىندا جاتقىم كەلەدى. ال سەندەردىڭ سو جاقسىلىقتارىڭا مەن حريستوس شىركەۋىن ورناتامىن»—دەيدى. مۇجىقتار دا اقىماق ەمەس قوي، كەلىسە كەتەدى. ول سەرتىندە تۇرىپ، تەگى، شىرىگەن باي كوپەس بولسا كەرەك... تۇتاس ءبىر مىڭداعان سوم اقشانى — ون مىڭ با، جيىرما مىڭ با — ايتەۋىر بەرە سالادى. سوسىن شەركەۋدى سالۋعا ءوزىنىڭ باس پىركازشىگىن جىبەرەدى. ءسويتىپ ءبىزدىڭ شەركەۋدى سالىپ بىتىرەدى، قۇدايعا قۇلدىق ۇرىپ، باتا قايىرىپ شەركەۋدى اشادى، وعان كوپەستىڭ ءوزى كەلەدى. سودان كەيىن، كوپ ۇزاماي ءوزىنىڭ تاپسىرۋى بويىنشا، الگى بايعۇستى ماڭگىلىك ورنىنا اكەلىپ جاتقىزادى. قاريالار وسىلاي دەۋشى ەدى، ول وسىلاي بولدى ما، الدە باسقا بولدى ما — بىلمەيمىن. ولار بەكەردەن-بەكەر ايتپايدى عوي...
اكەم ۇزىلەر الدىندا اقىل-ەسى ءبۇتىن، ءبارىن ءبىلىپ جاتتى، مەنى قاسىنان شىعارمادى... ول ماعان: «داريا، سەن كوپ نارسەگە كوزسىز جەگىلە بەرمە — قاجىپ، ازىپ-توزىپ قالاسىڭ، سەن ەڭ الدىمەن وزىڭە ار-وجداندى قالاپ ال: ارلى جان اتانىپ، ار-ۇياتتان اتتاماس ءۇشىن»—دەپ اقىل بەردى. بۇرىن جۇرت ار-ۇيات دەگەندى بىردەن ايىراتىن. ەگەر بىرەۋ ارسىزدىققا بارسا، بىردەن بايقالىپ قالاتىن، ءبارى ءبىر-بىرىنىڭ كوز الدىندا اشىق-جارقىن تۇرىپ جاتاتىن. ارينە، جۇرتتىڭ ءبارى بىردەي ەمەس، الاسى دا، قۇلاسى دا بار. ماسەلەنكي، ار-ۇياتتان مۇلدەم اتتاعىسى كەلمەيتىن بىرەۋلەر بولادى، ءبىراق سو جارىقتىقپەن بىرگە تۋماعاسىن ونى قايدان الادى؟ ونى اقشاعا ساتىپ الا المايسىڭ. ال ار-وجدانى اسىپ، توگىلىپ جاتاتىن بىرەۋلەر بولادى، ءبىراق ونداي يەن داۋلەتتەن نە پايدا. ونىڭ سوڭعى جەيدەسىن سىپىرىپ الىپ جاتسا، سو اقجۇرەك ۇستىندەگىسىن شەشىپ بەرىپ جانە ءوزىن جالاڭاش قالدىرعانىنا العىس ايتاتىنىن قايتەرسىڭ. ءبىزدىڭ يۆان قۇدامىز وسىنداي كىسى-تۇعىن. ول ءوزى وسىناۋ جارىق دۇنيەدە حالىق قادىر تۇتاتىن ءايبات پەششى ەدى. سوعان پەش سالدىرامىز دەپ ءجۇز شاقىرىمداي جەردەن جۇرت اعىلىپ كەلىپ جاتاتىن. ءتىرى جاننىڭ بەتىن قايتارىپ كەرمەگەن ول، كىم شاقىرسا دا بارا بەرەتىن، ال ەڭبەكاقىسىن الۋدان ۇيالاتىن، ونى تەگىننەن-تەگىن ىستەدى دەپ ەسەپتەي بەر. وعان الگى قۇداعيىمىز كەييدى كەلىپ: «بايعۇس-اۋ، سەن تۇتاس ءبىر اپتاعا كەتىپ قالاسىڭ، سوندا ەگىس باسىنداعى سەنىڭ جۇمىسىڭدى كىم ىستەيدى؟ ءۇيدىڭ شارۋاسىن كىم جايعاستىرادى، سەن ادام ەمەس، اشىق اۋىز اڭقاۋسىڭ»— دەپ. ول شىنىندا دا اۋام-اڭقاۋ كىسى-تىن: «جۇرت وتىنەدى عوي»— دەيتىن دە قوياتىن... سونىمەن، ءوز شارۋاسىنىڭ قيۋى قاشتى... «جۇرت وتىنەدى عوي»— دەپ ءجۇرىپ تىلەنشى بولىپ كەتۋى عانا قالدى. تاپ سول كەزدە جار سالىپ، كوممۋنيا كەلسىن — ول سوعان باسىن سۇعا قويدى... داريا سوڭعى ءسوزىن ساعىزداي سوزىپ، ويىمەنەن قازىرگى كۇنگە ءبىر-اق سەكىرىپ، ءسال كىدىرىڭكىرەپ، ەسىنە ءتۇسىرىپ بارىپ ايتتى:— كەشە كەشكىسىن، ەس قالعان با كىسىدە، يۆان قۇدامىزدىڭ مولاسىن كورۋگە بارايىن. كۇن باتىپ، قاس قارايعان كەز، كىمنىڭ قايدا جاتقانىن ءبىلۋ قيىن ەدى. ونىڭ مولاسىن دا قوپارىپ تاستادى ما ەكەن؟ ۇستىندە سىرلانعان جۇلدىز تۇراتىن، بالاسى قالادان تەمىر بەلگىنى اكەلگەن، ونىڭ ۇشىندا قۇس ءتارىزدى جۇلدىزشاسى بارتۇعىن. بۇگىن بارىپ كورىپ قايتۋ كەرەك. و جاراتۋشى جان يەم، سو جاۋىزداردى قۋىپ جەتىپ، ولاردى ءبىز ءۇشىن ءبىر جازالاشى. ەگەر بۇل دۇنيەدە كەشىرىلمەس ءبىر كۇنا بولسا، بۇدان وتكەن قانداي كۇنا بولماق.— تاعى دا ءوز جانىن ءوزى قاجاي بەرمەس ءۇشىن داريا، باسىن ابايلاپ قانا ءبىر شايقاپ، كەۋدەسىن كەرە كۇرسىنىپ، ورنىنان تۇرەگەلدى دە، مۇيىستەگى اسادالعا بارىپ، شۇبار الا قاعازعا ورالعان بەس شوكولاد كونفەتىن الىپ، ونىڭ ۇشەۋىن بوگودۋلعا بەرىپ، ەكەۋىن وزىنە قالدىردى.— ازداپ تاتتىلەپ ءىش، مۇنى سەنىڭ جاقسى كورەتىنىڭدى بىلەمىن. ءالى ەسىمدە، تىسكە باساتىن دا ەشتەڭە جوق، ال سەن قاي جاقتان ەكەنىن قايدام، ايتەۋىر، ءبىر تۇيىردەن قانت تاۋىپ، تىستەپ ىشۋگە بىزگە بەرۋشى ەدىڭ. ونى بالالارعا ساقتاساق، قۇداي ساقتاسىن، اشۋلانىپ، ءبىزدى زورلاپ قىتىرلاتقىزۋشى ەدىڭ. سول كەزدەگى قانتتان ءتاتتى نارسەنى ءالى كورگەن ەمەسپىن، نە ءتاتتى — جوق نارسە ءتاتتى.
— شاراپ-ىق!—دەپ دىبىس شىعاردى بوگودۋل، ول شاراپتى جەك كورەتىنىن، بۇرىن دا جەك كورىپ كەلگەنىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن باسىن شايقاپ-شايقاپ قويدى.
— مەيلى، ونى ءازازىل شايتان-اق ءىشسىن،— دەپ قوستاي بەردى داريا ورنىنا قايتا وتىرىپ جاتىپ.— الگى يۆان قۇدامىز تۋرالى نە دەپ ەدىم، قۇداي-اۋ؟ ۇمىتشاق بولىپ بارامىن، كارى لاقسادا نە ەس قالدى دەيسىڭ. ءا-ا، ار-وجدان تۋرالى ايتقانمىن. بۇرىن ول بار ما، جوق پا، انىق كورىنىپ تۇرۋشى ەدى. كىمدە ول بار بولسا ارلى، كىمدە جوق بولسا — ارسىز اتاناتىن. ەندى ءقازىر قاراپ تۇرساڭ، ءبارى دە — اناۋسى دا، مىناۋسى دا ءبىر ءۇيىر بولىپ ارالاسىپ كەتكەن — اق شايتاننىڭ ءوزى دە انىقتاي المايتىن شىعار. ونى ءقازىر ءجون-جوسىقسىز كورىنگەن جەرگە تىقپالاپ، كيەلى بەيشارانى ازدىرىپ-توزدىرىپ جىبەرگەنى سونشا، وندا ينە شانشار ساۋ جەرى جوق بولار. تىپتەن ونى يگەرىپ جۇرۋگە دە قابىلەت جەتپەيتىن ءتارىزدى. وي-حوي دۇنيە-اي! حالىق قۇجىناپ، كوبەيىپ كەتتى، ال ار-وجدان ويلاپ تۇرساڭ، سول باياعى قالپىندا، مىنە، سول سەبەپتى دە ونى ءوزى ءۇشىن دە، وزگەنىڭ قاجەتى ءۇشىن دە ەمەس، تەك كوزدى بوياپ، كورسەتۋ ءۇشىن عانا جۇمساپ، جۇدەتىپ جىبەرگەن ءتارىزدى. بۇلار الدە وراسان زور جۇمىستى جاساپ جاتىر دا، ۋاق-تۇيەك ىستەردى ۇمىتىپ كەتكەن، ال ۇلكەن ءىستى ىستەپ جاتقاندا، ار-وجدان دەگەنىڭ ءبىر ءتۇرلى تەمىر تارىزدەنىپ كەتەدى-داعى، وعان ەشتەڭەنىڭ دە ءتىسى وتپەي قويادى. ال، ءبىزدىڭ ار-ۇياتىمىز بولسا قارتايىپ، باياعىدا كەمپىرگە اينالعان، ەندى وعان ەشكىم قاراپ، اۋرە بولمايدى. و، قۇدايىم-اي! دۇنيەدە وسىنداي سۇمدىق بولىپ جاتقاندا، ار-ۇياتتى ايتقاننان نە پايدا!
كەشەگى قيقۋدان كەيىن، مەنىڭ تۇنەمەلىكتە كوزىم ىلىنبەيتىن بولدى، ءبىر وي تۇبىنە باتىپ، جەتە الماي ءجۇرمىن... قايداعى جوق بىردەڭەلەر باسىمنان كەتپەيدى. عۇمىر بويى ەشبىر دەرتتەن قورىقپاۋشى ەدىم، ەندى ءبىر ۇرەي باسادى دا تۇرادى: ءبىر زاۋال سوعاتىنداي، ءبىر سۇمدىق بولاتىنداي كورىنەدى. سونى كۇتە-كۇتە قاجىعانىم سونداي، ءتىپتى شىداماي كەتتىم... دالاعا شىعىپ، قورانىڭ تاپ ورتاسىنا بارىپ، ءبىز ادام بولۋدان قالعاسىن كوك ءتاڭىرىسى كۇركىرەپ، جاسىن ءتۇسىرىپ، جايراتىپ سالاتىن شىعار ءبىزدى نەمەسە تاعى بىردەڭە بولاتىن شىعار دەپ سىلەيىپ تۇرمىن كەلىپ. قورىققاننان كىشكەنتاي بالا سەكىلدى ۇيگە جىپ بەرگىم كەلدى، ءبىراق قىبىرلاماي قاتىپ قالىپپىن. سويتسەم، انا جەردەن دە، مىنا جەردەن دە سىقىر-سىقىر ەسىك دىبىسىن ەستيمىن — ەندەشە، مازاسىزدانىپ جۇرگەن جالعىز مەن عانا ەمەس ەكەنمىن. شالقايىپ اسپانعا قاراسام، جۇلدىز بىتكەن جايناپ تۇر، كۇللى اسپانعا جامىراي شىعىپ، اشىق ءبىر جەر قالدىرماپتى. جانە وزدەرى باداناداي-باداناداي بولىپ، بالقىپ تۇر — عاج-جاپ! ولار بىرتە-بىرتە تومەندەپ، ماعان جاقىنداپ كەلە جاتقانداي... جۇلدىزدار مەنى شىرق اينالدىرىپ... ەسىمنەن ايرىلىپ قالعان سياقتىمىن، ءوزىمنىڭ كىم ەكەنىمدى، قايدا جۇرگەنىمدى، ءتىپتى ەشتەڭەنى دە بىلمەيمىن. ءبىر كەزدە ەسىمدى جيناسام، اينالا الا كوبەڭدەنىپ كورىنە باستاپتى، جۇلدىزدار قايتادان جوعارى كوتەرىلگەن، ءوزىم توڭىپ، دىرىلدەپ تۇرمىن. ماعان ءبىر قۇدايدىڭ نۇرى جاۋعانداي-اق جانىم جادىراپ، جاي تاۋىپتى. «مۇنىسى قالاي، نە بولدى؟—دەپ ويلايمىن. جاقسىلىق پەن ار-ۇيات ءبىر بولعاسىن با، جانىم ءارى راقات تاۋىپ، ءارى اۋىراتىن ءتارىزدى. بىردەڭەنى كوردىم بە وسى — ءداپ الگىنى ەسىمە تۇسىرە باستاپ ەم، كورگەن سياقتىمىن. ءبىر داۋىس ايان بەرگەندەي مە قالاي، «بار، داريا، ۇيىقتا جانە كۇت ءبىزدى. اركىمنەن جاۋاپ الىنادى»—دەگەندەي بولدى الگى داۋىس. مەن كەتتىم. ۇيىقتاۋىن ماندىتىپ ۇيىقتاي المادىم، ءبىراق بويىم ءبىراز جەڭىلدەدى، ەندى شىداۋعا بولادى ايتەۋىر. ال سو داۋىس قانداي ەدى، قايدان شىقتى — ەسىمدە قالماپتى، ايتا المايمىن.
ءبىزدىڭ مۇجىقتارىمىز قادىم زاماننان-اق تۇگەلدەي وزىمىزدىكى، بايىرعى ءماتورالىقتار بولاتىن. بوتەن ادامدى قابىلداي بەرمەيتىن. مەنىڭ كەزىمدە تەك جالعىز ورليك قانا ءسىڭىسىپ كەتتى، ال ورليك اق سايتاننىڭ وزىمەن باجا بولىپ جۇرە بەرەتىن. ەگەر ول شىنداپ كىرىسسە، كولكىگەن سۋ ورتاسىنا جەردەن بەتەر ورنىعىپ الىپ، اياعىنا شىق جۇقتىرماس الاياق ەدى. ءتىلى مولوتيلكا ءتارىزدى، وتىرىك پەن وسەكتى قاپتاپ-قانارلاپ توگىپ جاتقاندا، ءبىر تۇتىقپايتىن ناعىز سۋايتتىڭ سۋايتى ەدى. مۇجىقتار، تەگى، ونى كوڭىل كوتەرسىن، وزدەرىنە ەرمەك بولسىن دەپ قالدىرسا كەرەك. بىزدە وندايلار تۋمىسىنان جوق-تۇعىن. مۇجىقتار ءبىر جەرگە جينالىپ الىپ، قارقىلداپ كۇلىسىپ، بۇكىل ءماتورانى باسىنا كوتەرىپ جاتادى، ال سولاردىڭ ورتاسىندا جيرەن شاشتى، شۇبار بەت، سيرەك ءتىستى الگى قۋ وتىرادى.
سيرەك ءتىستى دەگەننەن شىعادى-اۋ: ءتىسى سيرەك كىسىلەر — وتىرىكشى كەلەدى، الگى سيرەك ءتىسىنىڭ اراسىنان بار نارسە توقتاۋسىز وتە بەرەدى دەپ تەگىن ايتىلماعان. سول سيرەك ءتىسىن سوزبەن جۋادى دا جاتادى، جۋادى دا جاتادى — قايدان شىعاتىنىن كىم بىلگەن! مۇجىقتار ودان ءىشىن باسىپ، جاتىپ قالادى. ءبىراق ناعىز جۇمىسكەر ەدى، وي، كەرەمەت جۇمىسكەر ەدى! ءبىر جەرگە قازىق قاقسا، سونىسى كوكتەپ شىعا كەلەتىن. مىنا، الگى گەنكا پرەسنياكوۆكە تۇرمىسقا شىققان دۋنكا بار عوي، سودان قالعان، سونىڭ قىزى. ءبىراق ول اكەسىنە مۇلدە تارتپاعان: وتىرىكتى دە ايتا بىلمەيدى، جۇمىستى دا كەلىستىرمەيدى. تاعى دا ءبىر ەكى جىگىت بولعان، ەكەۋى دە ۋسويقى، سوزگە كەلگەندە دەس بەرمەيتىن — سولاردىڭ بىرەۋىن، تىرناق استىنان كىر ىزدەمەسىن دەپ، ەرمان شپيەنى رەتىندە ۇستاپ اكەتتى، ال ەكىنشىسى بۇدان كەيىن ءتىلىن تىستەگەن كۇيى ءماتورادان كەتىپ قالدى. ول قايدا كەتتى، ءقازىر ءتىرى مە، ءولى مە— بىلمەيمىن. ونىڭ وسىندا بولعانىن ءوزىم دە ۇمىتىپ كەتىپپىن، ايتپەسە دۋنكادان سۇراپ الامىن عوي.
ە، ءبىزدىڭ مۇجىقتارىمىز وسى ارانىكى بولاتىن، ال قاتىندى باسقا جاقتان الۋدى جاقسى كورەتىن. بۇل ءتىپتى ادەتكە اينالىپ كەتكەن ەدى. ال ءبىزدىڭ باسى بوس قىزدارىمىزعا جان-جاقتان ءجۇزىپ كەلىپ جاتاتىن: ماتورامەن سۇيەك جاڭعىرتۋعا ءبارى دە قۇمار ەدى. ءبىزدىڭ ەل باياعىدان باي تۇراتىن. ءبىزدىڭ مۇجىقتاردان تۋعان قىزداردىڭ دا تۇقىمى بولەك، شەتتەرىنەن العىر كەلەتىن — توۆارىمىز جاتىپ قالمايتىن. ءتىپتى قازىرگى كۇنگە دەيىن كىمنىڭ ءماتورا تۇقىمىنان شىققانىن بىلە قوياسىڭ. مەنىڭ اكەم دە اپامدى قايداعى ءبىر بۋرياتتار جاعىنان الىپ كەلدى. ول ونى: «وي-ە-ەك،— دەپ مازاقتاپ وتىراتىن. سول ءبىر وي-ە-سەكتەن بە، الدە باسقاشا اتالا ما، اپامنىڭ شىققان تەگى ايتەۋىر سو جاقتان-دى. ال و جاقتا مۇلدە سۋ جوق پا، الدە ەنى ءبىر قادامدىق وزەكشە اعىپ جاتقان با، و كىسى ولە-ولگەنشە سۋدان قورقۋمەن كەتتى. اۋەلگى كەزدەرى جيەككە كەلگەندە سۋدى كورمەس ءۇشىن كوزىن تارس جۇمىپ الۋشى ەدى — دەيتىن اكەم. ال ءبىراق اينالاڭنىڭ ءبارى انگارا — ودان قايدا كەتىپ قۇتىلاسىڭ. پودموگاعا بارۋ ءۇشىن دە ءجۇزىپ ءوتۋىڭ كەرەك، ال وندا پودموگادا ءبىزدىڭ شابىندىعىمىز بولاتىن. ايتەۋىر، كوز جۇمعانشا سۋعا ۇيرەنە الماي كەتتى عوي جارىقتىق. ءبىز وعان كۇلۋشى ەدىك، انگارا وزىمىزدىكى، قيتتاي كۇنىمىزدەن سونىڭ باسىندامىز، اپام ايتۋشى ەدى: «وي، ماعان ءبىر بالە جابىسادى عوي ءالى، جابىسادى، كىسى تەگىننەن-تەگىن قورىقپايدى»— دەپ. جوق، ءبىزدىڭ ۇيدەن ەشكىم سۋعا كەتپەدى، وزەن بۋىرقانىپ-بۋىرسانىپ، جاعادان اسىپ جاتسا، ول جالعىز ءبىزدى عانا ەمەس، جۇرتتىڭ ءبارىن جۇدەتەدى. اپامنىڭ قورقىنىشى ەندى عانا راس بولىپ شىقتى، ول بەكەردەن-بەكەر قورىقپاپتى... سوندا... ءقازىر...— داريا ابىرجىپ، اۋزىن جابا قويدى. ول ءبىر ءتۇرلى شاراسىزدانىپ داۋسىن باسەڭدەتىپ، ەستىلەر-ەستىلمەس ەتىپ ءبىتىردى ءسوزىن:— سو-لاي دە.. قانشا ايتقانمەن، اپامدى سۋ قۋىپ جەتەتىن بولدى. ول مەنىڭ ەسىمە دە كەلمەپتى. سولاي دە-ە-ە...
كىسى باياعىدا-اق بىلەتىن، ءبىراق كەزىندە ءبىر قالتارىستا جوعالىپ قالعان، ەندى، مىنە، ەستەلىك رەتىندە سىرعىپ شىعا كەلگەن، وسىناۋ توسىن جاڭالىقتان ەسى كەتكەن داريا، شايدى ۇمىتىپ، ەشبىر ويسىز، مەڭىرەۋ سياقتى، الدىنا كوزىن جۇگىرتىپ، بىردەڭەنى ىزدەي باستادى، سوندا مۇلدە قاجەتسىز، اۋىر بىردەڭەنى ىزدەي باستادى. كۇن تۇسكە تامان بۇرىنعىدان دا بۇلىڭعىر تارتىپ، ونىڭ جارىعى بوزارىپ السىرەي بەردى. اقتالعان، ءبىراق ءالى كەبە قويماعان قابىرعالار، جۋىلا-جۋىلا، ءار جەرى شۇقىرلانىپ، ويىلۋعا جاقىنداعان ەدەن، سىزاتتانىپ جارىلىپ-جارىلىپ كەتكەن تەرەزە الدىنىڭ تاقتايلارى — ايتەۋىر وسى ءبىر بوزعىلت جارىق تۇسكەن نارسەنىڭ ءبارى-بارى سۇرىقسىز دا سيىقسىز، قايتا تۇزەلمەس قارتتىق باسىپ-جانشىپ تاستاعان ءتارىزدى كورىنەدى. بولمەنىڭ تاپ ورتاسىندا، بوگودۋلدىڭ ارت جاعىنداعى ءبىر جەرگە توبەدەن ءبىر ورمەكشى جىلجىپ ءتۇسىپ، تىنىستاماق بولدى دا، الدە توڭىرەكتە نە بولىپ جاتقانىن كورگىسى كەلدى مە، ايتەۋىر ءبىراز ايالداپ، اۋادا تەربەلىپ تۇردى دا، سوسىن قايتادان تومەن ءتۇستى.- انگارانىڭ تەرەزەدەن كورىنىپ تۇرعان بولىگىنەن ءبىر موتورلى قايىق، قوڭىز ءتارىزدى ىجىلداپ، اعىپ وتە شىقتى دا، سۋدى شايقاپ، تولقىنداتىپ كەتتى؛ ەكىنشى تەرەزەدەن اۋماقتى سال ۇستىنەن جايىلىپ جاتقان اقشىل اسپان كورىنەدى. دۇنيەنىڭ ءبارىن ءبىر كوزىنە سىيدىرىپ، ءبىراق ەشتەڭەنى دە كورمەي، ەشتەنەڭى جەكە-دارالاماي، الدىڭعى جاققا اڭىرىپ ۇزاق قاراعان سايىن، داريانىڭ مازاسى كەتە باستادى. جانە تاعى دا قاجەتسىز ىسپەن اينالىسىپ، كەشەگىسىن قايتالاپ، ساماۋرىن قاسىندا وتىرعانىنا... قاتتى نالىدى، جانىنا ءبىر تىنىم بەرمەي، ويىن ون ساققا سالىپ قويعان اۋىر بىردەڭە مۇنى كوزىنە شۇقىپ، نىعىنان الباستىداي باسىپ جاتقان ءتارىزدى.
ول ورنىنان تۇرىپ، بىردەڭەدەن كەشىگىپ قالعاندايىن، بوگودۋلعا اسىعىس ءتىل قاتتى:
— مىنە، ەكەۋمىز بۇگىن شايعا قاندىق بىلەم. ابدەن قاندىق — بۇدان ءارى بولمايدى. ەگەر كەتكىڭ كەلسە، سەن ەندى جۇرە بەر. ايتپەسە، وسىندا قال، مەن كەتەمىن. كوپ وتىرىپ قالدىق، تاعى دا اڭگىمەمەن وتىرىپ قالىپپىز، ەندى نەنى ايتپاقپىز... ءبىزدىڭ ءسوزىمىز ۇپەلەك سياقتى — الماعى دا، سالماعى دا جوق. ونىڭ دانەگى تەك كىسىنىڭ زەيىن-زەردەسى. ءبىر كەزدە...
— داريا، قايدا؟— دەدى قاتقىل ۇنمەن بوگودۋل باسىن كوك جەڭ ەتكىزىپ.
ول ءسال عانا كىدىرىپ بارىپ، وعان ءوز كەسىمىن ايتتى:
— جوق، جوق، مەن جالعىز بارامىن. سەن وسىندا قال. و جاققا جالعىز ءوزىم بارامىن.
قايداعى «و جاق» ەكەنىن ونىڭ ءوزى دە بىلمەيتىن، سول سەبەپتى دە قاقپادان شىعىپ، سول ارادا ءبىراز ويلانىپ تۇردى دا، انگاراعا قاراي جۇرمەك بولدى، ءبىراق باسقا جاققا بۇرىلاتىنىن الدىن الا ءبىلدى دە، بۇرىلىپ باقشالاردى جاناي ءجۇرىپ، دەريەۆنيانىڭ سىرتىنا شىقتى — اياعى مۇنى زيراتقا قاراي الىپ كەلە جاتتى. ءبىراق ول زيراتقا جەتپەي توقتادى؛ جانىم جاي تاپپاي تۇرعاندا و جاققا بارىپ، ولىلەر تىنىشتىعىن بۇزىپ قايتەمىن، ونسىز دا كەشەگى ارپالىستان الاكوڭىل بولىپ جاتقان شىعار. ول بۇگىن ءبىر كيەلى ءسوز تاۋىپ، ولاردىڭ قاپەرىنە جەتكىزە المايدى — ونداي ءسوز جوق جانە قاپەلىمدە تۋمايدى دا؛ ولار بۇعان قايتا ءۇن قاتپايدى. اقىرىندا، اقىلى دال بولىپ ءجۇرىپ، ول ءبىر ءشوپ باسقان قۇرعاق توبە باسىنا شىعىپ، وتىرا كەتتى، سويتسە الدى جازىلىپ جاتقان ەڭىس، ودان الابۇرتقان كوڭىلى بايىز تاباتىن بىردەڭەنى كوزىمەن ىزدەپ، توڭىرەككە قاراي باستادى. ءبىر ەمەس، ەكى، ءۇش رەت قارادى...
وسى ارادان، ارالدىڭ بيىك توبەسىنەن، انگارا دا، الىستاعى بوتەن جاعالاۋلار دا، قاراعايلى توعايدىڭ ار جاعىنداعى پودموگامەن ءبىر تۇتاس بولىپ، ۇلاسىپ جاتقان ءوزىنىڭ ءماتوراسى دا تاپ ءبىر الاقانىڭداعىداي كورىنەدى ەكەن، حوش، سونىمەن ارالدىڭ جەرى ءتىپتى سوناۋ كوكجيەككە دەيىن سوزىلىپ جاتىر ەكەن، ونىڭ تەك ارعى جيەگىندە عانا جۇلىقتاي بولىپ سۋ شەتى جىلتىراپ جاتىر. وزەننىڭ جالپاق ون جاق قويناۋى، بۇرىلار جەردە ادەيى شىعانداعانداي، قارسى بەتتەگى جاتقان جاعالاۋدى ءارى يتەرىپ، سۇعىنا كىرىپتى دە، سوناۋ جاققا الىستاپ كەتكەندە عانا، ارناعا جۋاسىپ، جىپ-جيناقتى بولىپ قوسىلادى ەكەن. ال وزەننىڭ ءماتورانىڭ جەكە مەنشىگىندەي بولىپ كەتكەن، انا تارماقتان گورى جاقىنىراق تا جايباراقات سانالاتىن سول جاق تارماعى ارالدىڭ تىك جارقاباعىنان تومەن قاراي سوزىلىپ، تاپ وسى ساتتە، شاعىرماق كۇن ساۋلەسى استىندا قيمىلسىز قاراسۋداي بولىپ كورىنەدى. ونى ءماتورادا: ءوزىمىزدىڭ انگارامىز — دەپ اتاپ كەتكەن-دى. دەريەۆنيادا وسى جاققا قاراپ تۇراتىن، قايىقتاردى دا سۋعا وسى جيەكتەن سالاتىن، اۋىز سۋدى دا وسى ارادان الاتىن، بالالار دا بار الەمدى وسى وڭىردەن باستاپ كورەتىن، بۇ جەردىڭ ءاربىر تاسىنا دەيىن تەكسەرىلىپ، كوكىرەكتە جاتتالىپ قالعان-دى، ال، وزەكتىڭ ارعى بەتىندە كولحوزدىڭ ەگىستىگى بار، ونى تەك بيىل عانا ەلەۋسىز-ەسكەرۋسىز تاستاعان-دى.
ارال تىنىم تاۋىپ، تىنىش قانا ماۋجىراپ جاتىر، بۇل اۋەلدەن تاعدىردىڭ تالايىڭا دەپ ءوزى بەرگەن تۋعان جەر، ونىڭ دالمە-دال بەلگىلەنگەن شەت-شەگى بار، ودان ءسال اسساڭ بولعانى قۇرلىق ەمەس، قۇردىم باستالادى. دەگەنمەن، ونىڭ ءبىر شەتىنەن ەكىنشى شەتىنە دەيىن، ءبىر جاعالاۋىنان ەكىنشى جاعالاۋىنا دەيىن جالتاڭ جازىعى دا، بايلىعى دا، سۇلۋلىعى مەن جابايىلىعى دا، پار-پارىمەن ءار ءتۇرلى جان-جانۋارلارى دا جەتىپ جاتادى — نەگىزگى قۇرلىقتان ءبولىنىپ قالعاننان كەيىن ول ءبارىن دە مول قامتىعان عوي، بالكىم، سول سەبەپتى دە ول ءماتورا دەگەن ايگىلى اتپەن اتالسا كەرەك. ول ىشىنە سىر بۇگىپ، تىنىش جاتىر — ەرتە كەلگەن جازدىڭ بارى مەن نارىنە قانىعىپ جاتىر: داريا وتىرعان توبەنىڭ ون جاق بەتكەيىن قيعاشتاي قالىڭ وسكەن كۇزدىك بيداي كەگى كوز تارتادى، ودان ءارى جاپىراعىن ءالى تۇگەل جايىپ بىتپەگەن، ارا-اراسىندا شىرشا مەن قاراعاي داقتارى قارايىپ، سۇيقىلت ورمان تۇر تىرەلىپ، ونىڭ جوعارعى جاعىنان دا پودموگاعا باراتىن جول اعاراڭداپ كورىنەدى. ورماننان بەرىگىرەك، جولدىڭ سول قاناتىن الا ءوزىمىزدىڭ انگارا مەن دەريەۆنياعا قاراعان بەتىن اشىق قالدىرىپ، ەكى جاعىنان قورشالىپ مالدىڭ ءورىسى جاتىر — وندا سيىرلار جايىلىپ ءجۇر، ولاردىڭ بىرەۋىنىڭ موينىنا تاعىلعان قوڭىراۋ جىڭىشكە ۇنمەن بىردە سىلدىرلاپ، بىردە شىلدىرلاپ قويادى. سول ارادا تىپ-تىك، قۇدىرەتتى بۇتاقتارى كۇدىرەيىپ-كۇدىرەيىپ، كۇن كۇركىرەگەندە نايزاعاي سوعىپ، جوعارعى جاعىن كەسىپ تۇسىرگەن، جۋاندىعى ءۇش قۇلاش پاتشا-اعاش شومبال سامىرسىن «ليستۆەننيسا» (شالدار ونى ەركەك جىنىسقا بالاپ، قادىرلەپ «ليستۆەن»—دەپ اتايتىن) قاسقايىپ تۇر. وعان تاياۋ جەردە، سوعان جاقىنداعىسى كەلگەندەي بولىپ، ءبىراق ونىڭ ايبارلى تۇرىنەن سەسكەندى مە، الدە تاعدىر جازاسىنان قورقىپ، ءۇنى شىقپاي قالدى ما، ايتەۋىر قاسىنا جەتە الماي، مۇڭايىپ ءبىر قايىڭ تۇر. داريا ونىڭ بۇلدىرشىندەي بالعىن كەزىن بىلەتىن، ەندى ونىڭ ءدىڭى قوجىرلانا ەكىگە ءبولىنىپ، جۋانداپ، قابىعى قاتايىپ، قوپسىپ، سىدىرىلا تۇسكەنىن، اۋىر بۇتاقتارى تومەن ءيىلىپ، سالبىراپ تۇرعانىن دا بىلەدى. بار بولعانى وسى، جايىلىم قۇلازىپ قالعان — قالعانىن مال وتاپ، تاپتاپ تاستاعان.
داريا تاعى دا ورماننىڭ ار جاعىندا نە بار، نە جوعىن اپ-انىق كورىپ وتىر — ءزاۋلىم كوكتەرەكتەرمەن كومكەرىلگەن ەگىستىكتى دە، تال-شىلىك پەن قاراقات قالىڭ وسكەن، دىمقىل-سىزدى ەڭىستەۋ كەلگەن وڭ جاعانى دا، پودموگاعا يەك ارتىپ جاتقان سازداق تاباندى دا كورىپ وتىر — ونىڭ شوقات-شوقاتىندا ءيىر-يىر بولىپ، شاقا قايىڭدار وسەدى دە، شىرىك سۋدان ەرتە قۋراپ قالادى، ونىڭ سيديىپ تۇرعان الدامشى بۇتاقتارىنان ۇستاي الساڭ، كۇرت ەتىپ سىنىپ كەتەدى. سول جاقتىڭ بيىك جاعالاۋىنداعى قايىڭداردىڭ ءجونى باسقا — قولىڭ ءتيىپ كەتسە بولعانى، اك ءتارىزدى اپپاق ءىز قالدىراتىن، ءزاۋلىم بيىك قايىڭدار قويۋ جاپىراقتارى جامىراپ، تاپ-تازا بولىپ مولدىرەپ، بەلگىسىز ءبىر ويىنعا ارنالىپ، ۇش-تورتەۋدەن ادەيى شوق-شوق ەتىپ قويىلعانداي، قاداۋ-قاداۋ بولىپ، بىر-بىرىنە كوڭىلدەنە قاراپ تۇرادى. وسىناۋ شالعىندى جاستار جاعى وزدەرىنىڭ ويىن-ساۋىعىنا باياعىدان-اق تاڭداپ العان ەدى. بۇل ارادا تالاي ۋادە-سەرت بايلانىپ، اققۋدىڭ كوگىلدىرىندەي تالاي قىز سىپسىڭ-سىپسىڭ سوزگە ءىلىنىپ، بۇل ارادان بۇرىن كيىپ كەلگەن كويلەك-كونشەگىمەن قايتسا دا، بۇرىنعى ءبۇتىن كۇيىندە ەمەس، ءبۇلىنىپ قايتار ەدى. باعزى ءبىر كەزدەرى بۇكىل دەريەۆنيا اربالارىنا اتتارىن جەگىپ، جازدىڭ ىستىق كۇندەرىندە توي-تومالاق مەرەكەگە جينالار ەدى، بيىك جارقاباقتان تالاي جىگىت-جەلەڭدەر قارا سۋعا قارعىر ەدى، ەسكىدەن جەتكەن ءبىر حيكايانىڭ ايتۋىنشا، باياعىداعى ءبىر جازدا پرونيا دەگەن ءبىر بوزىم وسى ارادا سۋعا كەتەدى، سودان بەرى ۇزاق جىلدار بويىنا ءتۇن بالاسىندا، سۋ پەرىسىنىڭ ەرى ەسەبىندە، سەندەلىپ ءجۇرىپ، الدەكىمدى يمەنە، تۇسىنىكسىز تۇردە، كۇبىرلەپ شاقىراتىن كورىنەدى.
داريا ويشا ەسىنە ءتۇسىرىپ، ودان ارعىنى دا كورەدى — كۇرە جولدىڭ ەكى جاعىندا تاعى دا ەگىن-جايلار سوزىلىپ جاتىر، وندا جۇرت مەنشىكتى شارۋاسىن ءبىر ءوزى باسقارعان كەزدەرى ءاربىر ۋچاستكە شەكاراسىن بەلگىلەيتىن قاداۋ-قاداۋ كارى اعاشتار، كوبىنە-كوپ قۋراپ قالعاندارى كەزدەسەدى، ال سول اعاش باستارىندا نۇرى قاشىپ سۇرلانىپ، بوزارا تۇسكەن كۇن مەن بەيمەزگىل تىنىشتىقتان قىسىلىپ، ءۇن-تۇنسىز مۇلگىپ وتىرعان قارعالار كورىنەدى. سوسىن جول ەسكى قىرمانعا قاراي بۇرىلادى، ونداعى توپان اراسىنان ءدان كوكتەپ شىعىپ جاتقان جەردە تورعايلار جىپىرلاپ جاتادى، ال قارايىپ، ءشىرىپ كەتكەن ەسكى سابان قابات-قابات تۇتاسىپ جاتادى — شىنىندا دا اينالامىزعا قاراپ تۇرساق، ءوز ۋاقىتى مەن قىزمەتىنە جاراماي، قارتايىپ، قاجەتسىز بولىپ قالعان، ءبىراق ءالى دە ەشبىر قۇلىقسىز جايىمەنەن ءىرىپ-شىرىپ جاتاتىن نارسەلەر قانشا. ولاردى قايدا قويامىز؟ نە ىستەيمىز؟ جارايدى، بۇل ارانىڭ ءبارى سۋ استىندا قالادى، ورتەلەدى ال باسقا جەرلەردەگىنى قايتەمىز؟ سوندا دارياعا، بۇكىل جارىق دۇنيەدە الدەنەنىڭ — ول ادام با، الدە اعاش پا — ءبارىبىر، مۇلدە پايداسىز حالگە جەتىپ، بىرەۋگە ماسىل بولىپ قالاتىنىنان وتكەن ادىلەتسىزدىك جوقتاي بولىپ ەلەستەيدى؛ بۇل فانيگە بەرىلگەن كىسى قۇدايعا قۇلدىق ۇرىپ، دۇعا قايىرىپ، تازارىپ شىعاتىن قيساپسىز كوپ كۇنا ىشىندەگى پەندە كوتەرە المايتىن ءزىل-قاراتاسى وسى. اعاش بولسا، ءبىر ءسارى، ول قۋراپ قۇلاپ، ءشىرىپ، جەر قۇنارىنا قۇنار قوسادى. ال، ادام شە؟ تىم قۇرىعاندا،. ول وسى قاجەتكە جاراي ما؟ ەندى ءقازىر ەگىسكە قاجەت تىڭايتقىشتىڭ ءبارىن قالادان اكەلەدى، بۇكىل عىلىمدى كىتاپتان تابادى، ءان مەن كۇيدى راديودان جاتتاپ الادى. ەندەشە، ول اينالاسىنداعىلاردىڭ شىرقىن بۇزىپ، ازاپقا سالعاننان وزگە ەشتەڭەگە جارامايتىن بولسا، وندا قارتتىققا توزگەننەن نە پايدا؟ بۇگىنگى بارشا شىندىق — ءقازىر سەنەن جۇرتقا ەشبىر پايدا تيمەيتىن بولسا جانە كەلەشەكتە دە تاپ سولاي بولاتىن بولسا، ءارى بۇ دۇنيەگە كەلگەنىڭ ءۇشىن ىستەيتىن ءىسىڭنىڭ ءبارىن كەلىستىرە ىستەپ قويساڭ، ال سەنىڭ ەندىگى بار قىزمەتىن — وزگە جۇرتتىڭ زىقىسىن كەتىرۋ عانا بولسا، وندا وزگەشە ءبىر بيىك شىندىق پەن قىزمەت ىزدەۋدىڭ قاجەتى قانشا؟ «وسىلاي ما؟ شىنىندا دا وسىلاي ما؟»—دەپ وزىنەن-وزى سۇرايدى داريا ۇرەيلەنىپ، ءبىراق، سو جاۋاپتى بىلمەي، دۇرىسىن ايتساق، تەك جالعىز عانا جاۋاپتى بىلە وتىرىپ، ابىرجىپ، ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ، ۇندەمەي قالادى.
...انا جاقتا — ءماتورانىڭ دوعال ءمۇيىسى، پودموگا ما، الدە پودنوگا ما ايتەۋىر سول الاقانداي ارال الدىنداعى ۇيىقتى جاعا نەمەسە سول ارالعا اپاراتىن جار-كەشۋ وتكەل. ونداعى تازا سۋ ارقىلى ەشبىر قىسىلماي-قىمتىرىلماي، مالدى ايداپ وتەتىن، كولحوز مالى جىل سايىن جازدا سول ارانى جايلايتىن، ءبىراق، سۋ تاسىپ، وزەن قۇتىرا باستاسا بولعانى،— ساقاداي سايلانىپ، قايىققا وتىرىپ ال. پودموگانىڭ تۇمسىعى انگاراعا سۇعىنا ءتۇسىپ، ءماتورادان ءسال عانا اسىپ تۇرادى، ءبىر كەزدەرى تومەنگى ارال الدىڭعى ارالدان ورالىپ وتپەك بولىپ، بار پارمەنىمەن جۇگىرىپ كەلىپ، بۇرىلا بەرە، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، توقتاپ قالعان ءتارىزدى. سونىمەن ءماتورانىڭ پودموگاعا جەگىلىپ، تارتۋىنا تۋرا كەلدى: وتكەل تۇرعان جەرگە، سۋ بۋىرقانىپ تاسىعان كەزدە، ۇستاپ ءجۇرۋ ءۇشىن، اۋادان تەمىر ارقان تارتىلىپ قويىلادى. ونىڭ ۇستىنە ءوز انگاراسىنىڭ جارقاباعىندا ۇيا سالعان سۇر قارلىعاشتار ءتىزىلىپ وتىرعاندى ۇناتادى، ولار قۇيرىقتارى دىرىلدەپ، تومەنگە قاراپ قويىپ، قالتقىلار سياقتى قارايىپ، تاپ ءقازىر دە وتىرعان بولار.
ارالعا كۇن نۇرى ءتۇسىپ تۇر ما، الدە تۇسپەي تۇر ما — بەلگىسىز؛ اسپاندا كۇن بارىنا بار-اۋ، اۋادان، جەر ۇستىنەن ايتەۋىر ءبىر. ساۋلە بايقالادى، ءبىراق وتە ءالسىز، بۇلىڭعىر، ءتىپتى كولەڭكەسىن دە تۇسىرمەيدى. اينالانىڭ ءبارى جىم-جىرت مۇلگىپ-ماۋجىراپ تۇر — سول جاقتا وگىز تەرىسىمەن كەپتەلگەندەي بولىپ كورىنەتىن، جۇمىق تەرەزەلەرى سىعىرايىپ، ءۇن-تۇنسىز ەسكى دەريەۆنيا جاتىر؛ قالىڭ بۇتاقتارى جايىلىپ كەتكەن، وراسان زور تارماقتارىن تاربيتىپ، سوقىر كىسىدەي مەڭىرەيىپ، باسى كەسىلگەن «پاتشا سامىرسىن» تۇر؛ كوگى تەبىندەگەن ەگىستىكتىڭ دە رەڭى قاشىپ، سۇلەسوق تۇرعان ءتارىزدى؛ ورمان-توعايدىڭ دا بويى الاسارىپ، جاپىراقتارى جازىلماي، سەلدىرەپ قالعان سەكىلدى، سول سياقتى، اينالانى قورشاي انا دەريەۆنيادان دا بايىراق، ءبىراق ەندى بارىپ قونىستانۋعا جابىلىپ قالعان، باسقا ءبىر دەريەۆنيا — بۇرىنعىلاردىڭ ماڭگى مەكەنى، زيرات تا كوزگە — كۇيكى، كوڭىلگە — وكتەم كورىنىپ، ارينە، تىلسىم سىرىن ىشىنە بۇگىپ ءۇن-تۇنسىز جاتىر.
ۇزاماي، كوپ ۇزاماي ءبارى دە عايىپ بولادى.
داريا ءوزىنىڭ ال-دارمەنى جەتپەيتىن، زىلدەي ءبىر اۋىر ويدى كوتەرۋگە تىرىسادى، ءبىراق كوتەرە المايدى: بالكىم، وسىلاي بولۋى دا كەرەك شىعار؟—دەگەن. بۇل ويىنان شەگىنشەكتەپ، ول جەڭىلىرەك ءبىر ويعا؛ نە «وسىلاي بولۋى كەرەك؟»—دەگەن ويعا جاۋاپ تاپقىسى كەلەدى.— ءوزى نە ويلاپ وتىر وسى؟ نەنى قالايدى سوندا؟ ءبىراق ول مۇنى دا بىلمەيدى. عۇمىرىنىڭ اقىر-سوڭىنا كەلگەندە: بۇل جالعاننىڭ دىمىنا دا تۇسىنە المادىم،— دەگەندى مويىنداۋى ءۇشىن سونشالىقتى ۇزاق، سەرگەلدەڭ تىرلىك كەشۋى قاجەت پە ەدى. قارتتىققا قاراپ قوزعالىپ كەلە جاتقاندا، ول ايتەۋىر ءبىر جاققا قاراي ۇمتىلاتىن، سونىمەن قوسا ادامنىڭ ءومىرى دە وزا بەرگەن. مەيلى، ەندى ونى باسقالار قۋىپ جەتسىن. ءبىراق ولار دا قۋىپ جەتە المايدى. ولارعا تەك وزدەرى ومىرمەن ورايلاس كەلە جاتقانداي بولىپ كورىنەدى — جوق، مۇنىڭ ءوزى تاپ ءقازىر ومىرگە قالاي وپىنا قاراپ وتىرسا، ولاردىڭ دا ومىرگە تاپ سولاي ال-دارمەنسىز، وپىنا قاراپ وتىرۋى اۋەلدەن-اق پەشەنەلەرىنە جازىلعان.
تۋ سىرتىنداعى ۇلكەن انگارا ۇستىنەن ءبىر پاروحود قىشقىردى. سونىڭ ىزىنشە ەگىستىكتەگى جالعىز اعاش باسىنان ءبىر قارعا قالبالاقتاپ جوعارى كوتەرىلدى. «تەلەگەي تەڭىز بەتىندە، بۋيانارال شەتىندە...» دەگەن قورقىنىشتى ءبىر ەسكى ءمىناجات-دۇعا داريانىڭ ەسىنە ءجون-جوسىقسىز ساپ ەتىپ تۇسە كەتتى.
5
كەشكە سالىم پاۆەل كەلدى. قاقپانىڭ سارت ەتكەن دىبىسىنا باسىن كوتەرىپ، داريا پاۆەلدىڭ اۋلاعا كىرگەنىن، وسى ءبىر قالا ۇلگىسىندەگى دوربانى، ءىشى بوس ريۋكزاكتى يىعىنان تۇسىرگەنىنە قاراپ، ونىڭ كارتوپ اكەتەتىنىنە كوزى جەتتى. سوسىن پاۆەل ۇيگە كەلىپ كىرگەسىن:
— كارتوپتى تازارتىپ پا ەدىڭدەر؟—دەپ سۇرادى ول
— تازارتقانبىز.
— كوبىرەك الىڭدار،— دەپ ايتىپ ەم عوي. قاربىزبەن كەتتىڭدەر. تىم بولماسا، جارتى قاپ تا المادىڭدار — سەندەر سياقتى تاماقساۋلارعا ول قانشاعا جەتەدى؟
— كوپ الساق — بىلقىلداپ بوساپ كەتەر ەدى،— دەدى" پاۆەل ساكىگە وتىرىپ، اۋىر كيرزا ەتىگىن شەشۋگە ىڭعايلانا بەرىپ.
— جۇمسارىپ؟— دەپ تاڭ قالدى داريا.— سەن وندا ەدەن استىندا قامبا بار دەمەپ پە ەڭ؟
— بارىنا بار عوي،— دەدى جوتكىرىنىپ پاۆەل، اياعىنا جابىسىپ قالعان ەتىگىن شەشىپ جاتىپ.— قامبا بار ەكەنى راس. ءبىراق قۇدىقتان سۋدى قالاي تارتساق، ودان دا سۋدى سولاي تارتىپ الاتىن شىعارمىز. كولكىلدەگەن سۋ. ناسوسپەن سورساڭ دا بولادى.
— نە دەيدى! سوندا ىزالى جەرگە ءۇي تۇرعىزعانى ما؟ بەرگەن كەزدە قاراماپ پا ەدىڭ، جازعان-ay؟
— وعان قارادىڭ نە، قارامادىڭ نە... بارىندە دە سۋ بار. ەشبىر انگارانىڭ كەرەگى جوق.
— بۇل نە دەگەن ماسقارا! ول اراعا قالاي عانا ءۇي سالعان؟ اۋەلى جەردى كۇرەكپەن ءتۇرتىپ، وندا نە بار، نە جوعىن كورمەي مە ەكەن؟
— ويباي-اۋ، ونى سالعان بوگدە بىرەۋلەر عوي. ءسويتىپ ءۇي-جايدى دا سالىپ بىتتىك.
— ەستىمەگەن ەلدە كوپ.
داريا ۇندەمەي قالدى: اپاما جەزدەم ساي. شىنىندا دا ەشبىر ءتۇسىندىرۋدى قاجەت ەتپەيتىن نارسەنى، جاۋابى وزىندە دايار تۇرعان نارسەنى قالاي تۇسىندىرەرسىڭ؟ نان نەگە نان دەپ اتالادى، ءۇي نەگە ءۇي دەپ اتالادى؟—دەپ اڭقاۋ سۇراق قوياتىن تەك بالالار عوي. ويتكەنى نان مەن ءۇيدىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان مەنشىكتى اتى بار، باسقا سوزدەر كەيىن، سولاردان كەلىپ شىققان، ەندى ولاردىڭ قايدان شىققانىن بىرەۋدىڭ بىلگەنىنەن نە وزگەرەدى بۇ دۇنيەدە؟— ايتەۋىر، نان بولسا، ءۇي بولسا، ادام تۇراتىن ءۇيدى سوقىر كوزبەن سالاتىندار قۇرىسا، بولدى ەمەس پە!
كەمپىر پاۆەلدىڭ قاتتى شارشاعانىن كورىپ وتىر. ول ەتىگىن زورلانا ارەڭ دەگەندە شەشىپ، ساسىق ءيىسى شىقپاسىن دەپ سەنەككە شىعارىپ قويدى دا، جالاڭ اياق كۇيى، اۋىزعى بولمەنىڭ بۇرىشىنداعى تاپشانعا وتىرىپ، اپپاق بولىپ سارسىلىپ، ىسىنگەن اياعىن ابايلاپ الدىنا تارتتى. بيىلعى كوكتەمدە، پاسحاعا تاياۋ كەزدە، ول ەلۋگە شىقتى — ەندى ول داريانىڭ ۇلكەنى رەت-رەتىمەن ساناعاندا ەكىنشى ۇلى بولاتىن. تۇڭعىشىن سوعىس جالماعان. سوعىس كەزىندە ول تاعى ءبىر بالاسىنان ايرىلعان-دى، ول جاسى جەتپەگەسىن ۇيدە قالعان-تۇعىن، ءبىراق ول ءوز اجالىن وسى ارادان، ءماتورادان وتىز شاقىرىمداي جەردە، ورمان قۇلاتىپ جۇرگەن كەزدە تاپقان-دى. ونى ۇيگە جابىق تابىتقا سالىپ اكەلدى دە، بايعۇستىڭ ساۋ تامتىعى قالمادى دەپ، شەشەسىنە كورسەتپەستەن جەرلەگەن ەدى. اجال دەگەنىڭ مۇلدە كىسى ءتۇسىنىپ بولمايتىن، وپ-وڭاي كەلە سالاتىن سۇمدىق قوي: ول ۇل تاپتى، اسىراپ باقتى، ءوندىردى-وسىردى، بالا ەر جەتىپ، ەر-ازامات بولۋىنا از-اق قالعان-دى، نە بار بولعانى — شاتاسىپ قۇلاعان ءبىر اعاش ناس پەن كوزدىڭ اراسىندا جانشىپ كەتىپ، ءتىپتى تابىتقا سالارلىق سۇيەگىن دە قالدىرماعان. زاۋالدى ساۋساعىن شوشايتىپ، مۇنى مەگزەگەن كىم جانە نەلىكتەن سونى مەگزەگەن؟ ونىڭ ءجون-جوسىقسىز، كوزسىز بولا سالاتىنىنا، ەشتەڭەنى كورمەي، كىمگە قۇلاسا، سول سىلق تۇسەدى — دەگەنگە ءوز باسى ءسىرا دا سەنبەيدى؛ جوق، وسىناۋ پالەدە كىمنىڭ ىزىنە تۇسەتىنى اۋەل باستان-اق بەلگىلەنىپ، ءمالىم بولىپ، شەشىلىپ قويىلعان بىردەڭە بار. سونداي ءبىر تۇسىنىكسىز، قورقىنىشتى شىندىقتىڭ بار ەكەنى كۇمانسىز: داريانىڭ قازا تاپقان ءۇش بالاسىنىڭ ۇشەۋى دە باليعاتقا جەتىپ، ومىر-تىرلىككە ارالاسىپ كەتكەن ەدى — بىرەۋى سوعىسقا جاراسا، ەكىنشىسى جۇمىسقا كىرىسكەن، ءۇشىنشىسى — پودۆولوچنايا دەريەۆنياسىندا ەكىنشى رەت بوسانىپ جاتقاندا ۇزىلگەن ۇلكەن قىزى، ءوز سەمياسىمەن تۇرىپ جاتقان. پودۆولوچناياداعى قىزى دا سۋ استىندا قالادى. جات ولكەدە، باسقا دا كوپ كىسىلەرمەن بىرگە ورتاق مولاعا قويىلعان ۇلى، بالكىم، جەر قوينىندا قالاتىن شىعار: و جاقتاعى جەر مەن سۋدىڭ جاي-كۇيى قالاي، كىم بىلگەن، ايتەۋىر ونىڭ تىرىلەرگە كوبىرەك كەرەك ەكەنى انىق.
داريانىڭ وسىنشا بالاسىنان ۇشەۋى ءتىرى قالدى: يركۋتسكىدەگى قىزى، بۇرىنعى، ەسكى ورمان ونەركاسىبى شارۋاشىلىعىنان ءماتوراعا جاقىنىراق جەردەن، جاڭادان اشىلعان شارۋاشىلىققا جۋىردا عانا اۋىسىن العان ۇلى مەن مىنا پاۆەل عانا. ولاردى پالەن-تولەن دەپ كىنالاي قويۋ كۇنا: وزگە جاقتا جۇرگەندەرى حات-حابار جازىپ، قوناققا شاقىرىپ جاتادى، پاۆەلدىڭ ءوزى دە شەشەسىنە ءما دەپ قاتتى ءسوز ايتقان ەمەس، ايەلىنە دە سونى مىقتاپ تاپسىرىپ قويعان. قارتايعان كەزىندە تاپ وسىنداي تاعدىر كىم كورىنگەنگە بۇيىرىپ جاتقان جوق — راسىندا دا بۇدان ارتىق نە كەرەك؟ ءقازىر ايتەۋىر اش-جالاڭاش وتىرعان ەشكىم جوق، سول ءبىر ءىس، تۋعان-تۋىسقاندارىڭنىڭ قارتتارعا دەگەن كوزقاراسى، ولار ءۇشىن ەڭ ماڭىزدى، اسا قاجەت نارسە.
پاۆەل اۋىر بىردەڭەنى ويلاعانداي-اق، ءۇنسىز تومەن قاراپ وتىردى دا، ەدەننىڭ سىپىرىلماعانىن سودان بايقاپ قالعاسىن با، ايتەۋىر:
— سەن مۇنداعى شارۋانى قالاي جايعاستىرىپ ءجۇرسىڭ؟ ۆەرا كەلمەي مە، نەمەنە؟—دەدى جايىمەن.
— ۆەرا كەلگەن كەزدەرى، وعان كومەك كەرەك ەمەس دەيمىن. ءبارىن ءوزىم جيناپ-تەرەمىن. تەك وسى كەشەلى-بۇگىن عانا سالاقسىپ قالعانىم. كەشكىلىك، ءتىپتى سيىرعا دا بارمادىم، بار شارۋانى جيناپ قويدىم.
— سىرقاتتانىپ قالدىڭ با، نەمەنە؟
— ءوزىڭ قاراشى، بۇلار نە ىستەپ جاتىر، پاۆەل!؟ نە ىستەپ جاتىر ا؟! كىسىنىڭ اقىلى جەتپەيدى ءجۇدا!— اۋەلى ءسوزدى بايسالدى باستاسا دا، ارتىنان شىداماي، بەتىن قولىمەن باسىپ، وكسىگەن سايىن ىلگەرى-كەيىن تەڭسەلىپ، كۇيىنە جىلاپ جىبەردى. ءسال عانا سابىر ايلاپ، ساباسىنا تۇسكەننەن كەيىن شەشەسى، اسىرەسە ۆورونسوۆ پەن جۋكتىڭ ىستەلۋگە ءتيىستى جۇمىس تۋرالى ايتقان سوزدەرىنە ەرەكشە ءمان بەرە، كەشەگى وقيعا جايلى، زيراتقا نە جاساعانى جايلى بايانداپ بەرگەننەن كەيىن دە، بال اسى ءلام دەپ ءتىل قاتپادى، ءبىراق ەكى قولىن قارتتار ءتارىزدى تىزەسىنىڭ اراسىنا سالىپ قويىپ، ەڭكەيىپ وتىرعان كۇيى، بۇرىنعىدان بەتەر شارشاپ، قاجىپ، جانىن جەگىدەي جەگەن ءبىر اۋىر وي تۇڭعيىعىنان شىعا الماي، مەلشيىپ قاتتى دا قالدى. ودان جاۋاپ بولا قويماعاسىن، داريا جالىنا ءتىل قاتتى:
— تىم بولماسا، سەنىڭ اتاڭ مەن اجەڭدى انا جاققا اپارساق... ا، پاۆەل؟ كولسوۆتار وزدەرىمەن بىرگە... ەكى تابىتىن الا كەتتى. ءتىپتى انفيسا دا بالاقايىن الىپ باسقا جاققا اپارىپ قويدى. ارينە، مارقۇم بولعان ءۇش كىسىنىڭ مۇردەسىن اكەتۋ... ءبىراق تاستاپ كەتكەن بۇدان دا وتكەن كۇنا عوي. انە، نە سۇمدىقتى جاساپ جاتىر! ال ەگەر سۋدى جايىپ جىبەرسە...
— ءقازىر وعان قول ءتيىپ جاتىر ما، اپا،— دەپ جاۋاپ قاتتى پاۆەل.— ونسىز دا ىعىر بولىپ ءبىتتىم، ءتىپتى تىنىس الار ۋاقىت جوق. كەيىن ارقا-باسىمىز كەڭەيگەسىن،— الىپ كەتەمىز. مەن ونى ءبىراز ويلاعام. جالعىز ءجۇرىپ كوز تۇرتكى بولماس ءۇشىن، بىرەۋمەن كەلىسىپ الىپ كەتەمىز.
سوسىن ول وسى كەپتى قوزعاپ، كەلىسىپ العانىنا قۋانارىن دا، قۋانباسىن دا بىلمەي، دەگەنمەن، ءبىر نارسەگە جادىراي قۋانىپ، تاعى بىردەڭەگە ەلەڭدەپ ەلەگزي قالىپ، باسقا ءجايتتى سۇراپ كەتتى:
— بيىل وسى ءشوپ شابۋعا شىعاسىڭدار ما، جوق پا؟
— بىلمەيمىن، اپا. ازىرشە ەشتەڭەنى دە بىلمەيمىن.
ول ۇلىنا جانى اشىپ، ەندى ارنەنى سۇراپ، باسىن قاتىرمايىن دەدى.
ءبىراق ول دەگەنمەن دە ءشوپ شابۋدى تەگىننەن-تەگىن ايتا سالماعان ەدى: سيىردى ەندىگارى ۇستاي ما، ۇستاماي ما، سونى شەشەتىن مەزگىل جەتكەن-تۇعىن. بۇل سۇراق تەك بۇلاردىڭ الدىندا عانا ەمەس، سوۆحوزعا كوشەتىن كىسىلەردىڭ ءبارىنىڭ دە الدىندا تۇرعان-دى. و جاقتان، جانا سوۆحوز پوسەلكەسىنەن بىرىنەن-بىرى وتەتىن قىزىق تا شىجىق جاڭالىقتار جەتىپ جاتتى. ول پوسەلكەگە الىس-جاقىن ون ەكى دەريەۆنيانىڭ حالقى جينالادى ەكەن، وندا ۇيلەر جەكە-جەكە كىرىپ-شىعاتىن ەسىگىمەن، تۇرعىن جايىمەن ەكى سەمياعا ارنالىپ تۇرعىزىلاتىن كورىنەدى، ال ءار سەمياعا دەگەن پاتەر ەكى قابات ەتىلىپ سالىنىپ، ولاردىڭ اراسىن، ءىلىنىپ تۇرعان ءتارىزدى، تىك باسقىش قوسادى دەيدى. جۇرتتىڭ بارىنە تاپ وسىلاي بىردەي ەتىلىپ جاسالعان. باسقىشتىڭ تىم تىك ەتىپ سالىنعانىن، ونىمەن ولمەلى كەمپىرلەر عانا ەمەس، ءتىپتى دىمكاس كىسىنىڭ دە جۇرە المايتىنىن، سودان ءبىراز ادامداردىڭ ءزابىر كورگەنىنەن بىلۋگە بولاتىن ەدى: قىزۋ مىنەزدى، مەس قارىن كولحوز بۋحگالتەرىن جۇرت: ماس ساماۋرىن دەپ اتايتىن، تۇنەمەلىكتە باسقىشپەن جوعارى-تومەن زىرىلداپ جۇرگەندە الگى كىسى ۇشىپ تۇسەدى دە، تەپكىشەكتەردى ساناپ، تومەن قاراي دومالايدى كەلىپ، سوسىن ءوزىنىن ەكى قابىرعاسى سىنىپ، اۋرۋحاناعا بارىپ تۇسەدى: بوتەن ءبىر دەريەۆنيادان كەلگەن قيتتاي قىز دا باسقىشتان قۇلاپ، باسى زاقىمدانادى. سويتپەگەندە قايتەدى ەندى — جۇرت بۇرىن تەگىس جەرمەن ءجۇرىپ داعدىلانعان، ولاردى سول داعدىسىنان ايىرۋ ءۇشىن ءبىراز ۋاقىت كەرەك قوي. ەگەر سونداي ۇيدە تۇرۋعا تۋرا كەلسە، جوعارى كوتەرىلىپ، اجال ىزدەيتىن جايىم جوق — دەپ داريا ىشتەي ءبىر شەشىمگە كەلىپ قويدى. ەل پاتەر دەگەنىڭ جايناپ تۇر، قابىرعالارى گۇل-شەشەكتەرمەن ورنەكتەلگەن، اس ءۇيى قالاداعى سياقتى، وندا كومىر جاعاتىن ورىس پەشى ەمەس، بۇراندالى ەلەكتر پليتاسى بار—دەپ ماقتانىسادى. كوشەگە جۇگىرىپ شىقپاس ءۇشىن، اسۇيىمەن قابىرعالاس اجەتحانا تۇر، ال جوعارىدا، ەگەر بىرەۋى وندا شىعا قالسا، ءار ءتۇرلى شكافشالارى مەن ەسىكتەرى بار، ۇلكەن ەكى بولمە ماڭگى راقات داۋرەن كەشۋگە ارنالىپ، ساڭعىرلاپ تۇرعان كورىنەدى.
بۇل — تۇرعىن-جاي. ال ونىڭ تاپ قاسىندا، قابىرعاعا تاقالىپ، اۋلا ىشىندە ءبىر جارىم سوتىقتاي باقشالىق جەر جاتىر، وندا بىردەڭە ءوسىپ-ونۋى ءۇشىن قۇنارلى توپىراق تاسىپ اكەلۋ كەرەك، ويتكەنى ول تاستاق تا سازدى جەردەن كەسىلىپ بەرىلگەن، مىنە، بۇل دا ەل قۇلاعى ەستىمەگەن جابايى ءىس ەدى: دۇنيە نەلىكتەن بۇلاي ويپاڭ-تويپاڭ بولىپ كەتكەن: باقشانىڭ قۇنارعا ەگىلمەي، قۇنارلى توپىراقتىڭ باقشاعا تاسىلاتىنى قالاي؟ جانە ونى قانداي باقشا دەسەڭىزشى! ءبىر جارىم سوتىق قانا — بۇعان كۇلمەگەندە نەگە كۇلەسىڭ! ايتپاقشى، تاۋىقتارعا ارنالعان ءبىر قۋىس، شوشقانىڭ دا ءوز قۋىسى بار، ال سيىر قورا اتىمەن جوق، ال ونى تۇرعىزاتىن ورىن تاعى جوق. ءبىر سىعان رەتىن تاۋىپ، قورا سالعان ەكەن، ءبىراق پوسەلكەلىك سوۆەتتىڭ كىسىلەرى قولما-قول جەتىپ كەلىپ: سالۋعا بولمايدى، دەرەۋ قۇرتىڭىز، بۇل ارا سىزگە سىعاننىڭ دارقان تىرلىگى ەمەس، قالا كەيپىندەگى پوسەلكە، مۇنداعى قورا-جايدىڭ ءبارى بىردەي بولۋى كەرەك،— دەپ دىگەرلەيدى. سىعان جونىندەگى سىبىسقا داريا ونشا سەنبەدى: سىعانعا سيىر قالاي بىتكەن؟ ولار ومىردە بۇل مالعا جۋىماعان، اتام زاماننان اتتى عانا مال دەپ تانىپ، سيىردى ۇرلاۋدان دا جەركەنەتىن بولعان. قاسقىر قويشى بولىپ جارىتپاسا، سىعان دا باقتاشى بولىپ جارىتپايدى. ءبىراق، نەگە ەكەنىن قايدام، جۇرت ايتەۋىر تەك سىعاندى عانا ءسوز ەتىپ ءجۇردى. داريا پاۆەلدەن، سيىر قورا سالۋعا رۇقسات ەتپەيتىنى راس پا ەكەن — دەپ سۇراعاندا، بالاسى كۇمىلجىپ، بىردەڭەنى شالا-پۇلا ايتقان بولدى:
— رۇقسات ەتەدى... گاپ سيىر قورادا ەمەس...
ءيا، ەڭ ءزارۋ ماسەلە پىشەندە بولدى: جاڭا قونىستا شابىندىق-شالعىن دا، ءجايىلىم-ورىس تە جوق، ال و جاقتا جەكە مەنشىكتىڭ مالىن عانا ەمەس، قوعامدىق مالدىڭ ءوزىن نەمەن اسىرايتىنىن ءتىرى جان بىلمەيتىن. ەگىسكە قاجەت جەردىڭ اعاشىن قوپارىپ جاتىر؛ ونداعان شاقىرىم جەردەگى تايگا ءىشى ماشينالار گۇرىلىنەن گۋىلدەپ كەتتى، ال مال ءورىسىن رەتتەۋگە ءالى مۇرسات بولماي جاتىر. جەر جارىقتىقتى داعدىلى تىرلىگىنەن ايىرىپ، باسقا ءبىر تىرلىككە بەيىمدەۋ ءۇشىن قانشاما جىلدار كەرەك. البەتتە، ءبىرىنشى قىس قاجەتىنە ءشوپتى بۇرىنعى ەسكى جەردەن شاۋىپ الۋعا بولادى، بارىنەن بۇرىن جۇرتتى نالىتىپ، قىتىعىنا تيگەن دە وسى ءبىر «بولادى» دەگەن قىسقا دا سەنىمسىز ءسوز ەدى: ءبىر قىسقا بولادى ەكەن، ال ودان ءارى نە بولماق؟ ءيا، نە بولماق؟ ودان دا بىردەن كونە كەتكەن جاقسى ەمەس پە؟ ەگەر ەڭ ءبىر اۋىر جىلدارى ىشىم-جەمىڭنىڭ ءبارى سو جانۋاردىڭ موينىندا بولسا، جۇرت وعان باۋىر باسىپ كەتكەن بولسا جانە قانشا دەگەنمەن دە، ءبىر قىسقا وسىناۋ «بولادى» الاقانىندا تۇرسا، قالاي عانا بىردەن كوزىڭ قيىپ، كونە كەتەسىڭ بۇعان. رۇقساتىنا رۇقسات بەرىپ وتىر-اۋ، ءبىراق ەكىنشى جاعىنان الىپ قاراعاندا، وندا كىسى وپ-وڭاي ارانداپ قالاتىن قانشا وي-شۇڭقىر بار دەسەڭىزشى: ءشوپ شابۋ ءۇشىن دە ۋاقىتتى قايدان تابۋ كەرەك، ويتكەنى بۇل ارا، كەز كەلگەن كىسىنىڭ تاپ وسىنداي قام-قارەكەتى بار جانە ونى بىردەن تۇسىنەتىن كولحوز ەمەس قوي؛ سوسىن ءشوپتى شاۋىپ بولعاسىن، انگارا تاسىپ، جايىلىپ كەتپەي تۇرعاندا، سو پىشەندى وزەننەن قالاي وتكىزىپ الاسىڭ، سوسىن ونى ورگە قالاي شىعاراسىڭ؟ ال ءبىراق ءبىر ءتاسىلىن تاۋىپ، ونى شاۋىپ، وزەننەن وتكىزىپ، ورگە كوتەرىپ، تاسىپ الساڭ — ونى قاي جەرىڭە قوياسىڭ؟ تاعى دا سيىردىڭ ءوزىن قالاي ۇستايسىڭ؟ وسىنداي ماشاقاتتىڭ كوپ ەكەندىگى سونشا، ەركىڭنەن تىس ەڭسەڭ ءتۇسىپ كەتەدى: بۇدان دا قاراڭ قالسىنشى، سول قاراڭ قالعىرلار!
جوق، وسى ءبىر اقىرعى جىل، وزگەرىس جىلى سۇمدىق قورقىنىشتى بولىپ كورىندى. جانە ونىڭ ايرىقشا قورقىنىشتى، ادىلەتسىز بولىپ كورىنەتىن ءبىر سەبەبى، ول بۇرىنعىشا، ءوزىنىڭ كادۋىلگى، جىلدامدىعىمەن، كۇندى كۇن قۋالاپ، سو بولاتىن ىسكە قاراي جىلجىپ كەلە جاتتى جانە وسىناۋ «بولاتىن ءىستى» ەشتەڭەمەن دە كەيىنگە قالدىرۋعا استە بولمايتىن ەدى. كەيىنىرەك سول ءىس جۇزەگە اسقان كەزدە، بۇلار جاڭا ومىرگە ەنىپ، اركىم ەز تىرلىگىن انىقتاپ، كىم بولاتىنىن: شارۋا بولا ما، ءبىراق قازىرگى شارۋا ەمەس، بۇرىنعى شارۋا بولا ما نەمەسە تەكتى دۆوريان بولا ما، سونى ءبىر تىندىرىپ العاننان كەيىن، وسىناۋ جانا ءومىردىڭ قامىتىن كيىپ، تارتا جونەلگەندە، بالكىم، ءومىر جەڭىلدەي تۇسەر، ال ازىرشە، الداعى تىرلىكتىڭ ءبارى جۇرتتى شوشىتىپ، ءبارى دە ءبىر بايانسىز دا جات، الگى بىرەۋ ويناقتاپ كوتەرىلە سالسا، ەكىنشى بىرەۋ كوتەرىلە المايتىن، اركىمگە — كەز كەلگەن كىسىگە ىڭعايلى بولا بەرمەيتىن، باسقىش سياقتى جارلاۋىت بىردەڭە بولىپ ەلەستەيدى. جاستاردىڭ ءجونى باسقا، ولار ءبىر اياعىمەن سەكىرىپ-اق جوعارىعا لەزدە كوتەرىلە سالادى — سول سەبەپتى دە ولار ماتورامەن وپ-وڭاي قوشتاستى عوي. كلاۆكا ستريگۋنوۆا سول ويىن اشىق ايتىپ تا سالعان.
— مۇنى باياعىدا-اق سۋعا باتىرۋ كەرەك ەدى. ءتىرىنىڭ ءيىسى شىقپايدى... بۇلار ادام ەمەس، قاندالالار مەن تاراقاندار جانە تاپقان جەرىن قاراشى — كولباقا سياقتى... شالقىعان سۋدىڭ ورتاسىندا تۇرادى،— دەپ.
جانە اتا-بابالارىنان قالعان ءۇيىن ورتەپ، سول ءۇشىن تولەنەتىن، قالعان اقشانى الاتىن ءساتتى كۇتە-كۇتە ەكى كوزى ءتورت بولدى. ول وزىنە سالسا، ءۇيىن باياعىدا-اق ورتەپ، ارتىنا موينىن بۇرماستان-اق، ىزىم-قايىم كەتىپ قالار ەدى، ءبىراق كلاۆكانىڭ قورا-جايىنىڭ و جاعىنان دا، بۇ جاعىنان دا جاناستىرىلا ىعى-جىعى سالىنعان، وزىنىكى تارىزدەس ۇيلەر بار-تۇعىن، ول ۇيلەردىڭ مال-جانى ءالى دە كەتپەي، بۇرىنعىشا تۇرىپ جاتقان، ال ءورت سولارعا بارىپ ءتيۋى عاجاپ ەمەس. سول سەبەپتى دە كلاۆكا ءجىپسىز بايلانىپ قالىپ، ءماتورا مەن ماتەرالىقتاردى قارعاپ-سىلەپ، دۇنيەدەگى بار پالە مەن جالانى سولاردىڭ باسىنا ۇيىپ-توگەدى.
— وت قويامىن،— دەپ سەس كورسەتەتىن ول سوۆحوزدان كەلگەن سايىن.— مەنىڭ ەندى شىدار جايىم جوق. كەتكىلەرىڭ كەلمەسە، ورتەنگىلەرىڭ كەلسە — ورتەنە بەرىڭدەر. ال ءوز باسىم سەندەر ءۇشىن ءجابىر-جاپا شەگە المايمىن.
وسىنداي ءىستىڭ،— قورا-جايى ءۇشىن ءتيىستى اقشانىڭ ەكىنشى جارتىسىن تەزىرەك الۋدىڭ — قام-قاراكەتىمەن كاتەرينا كەمپىردىڭ بالاسى پەترۋحا دا اينالىسىپ جۇرگەن. ءبىراق پەترۋحانى باسقا ءبىر پالە جىبەرمەي قويعان. وسىدان ەكى جىل بۇرىن قايداعى ءبىر بەلگىسىز ادامدار ءماتورانى ارالاپ، ونىڭ كۇللى ۇيلەرىنىڭ ءىشى-سىرتىن بايىپتاپ كورىپ، قابىرعالارىن تىقىلداتا سوعىپ تىڭداپ بىتكەسىن: پەترۋحا ءۇيىنىڭ ماڭدايشاسىنا: «اعاش ساۋلەت ونەرىنىڭ ەسكەرتكىشى. عىلىم اكادەمياسىنىڭ مەنشىگى»— دەگەن قاڭىلتىر تاقتانى قاعىپ كەتكەن ەدى. ولار پەترۋحاعا ونىڭ ءۇيىن مۋزەيگە الىپ كەتەتىنىن ايتقان، سول-اق ەكەن، ول اۋەلگى كەزدە تىم ماقتانىپ كەتتى: باسقانىڭ ءۇيىن ەمەس، پەترۋحانىڭ ءۇيىن ءبولىپ الىپ، ايرىقشا اتاپ ءوتتى، ەندى بۇل ءۇيدىڭ قانداي ءۇي ەكەنىن، ونىڭ تەرەزە، قاقپاقتارى ويۋ-ورنەگىنىڭ نازىك تە ءمىنسىز جاسالعانىن، دۋالدارىنداعى بەدەرلى ناقىستارىنىڭ اسەمدىگىن، ونىڭ پولاتىلارى قانداي جانە ونىڭ نەندەي بورەنەلەردەن قالانعانىن قىزىقتاپ كورۋ ءۇشىن جۇرت ەندى اقشا تولەيتىن بولادى. ال ونداي قاڭىلتىر تاقتايشالار ديىرمەن مەن مانگازەيا قابىرعاسىندا قاعۋلى تۇرسا دا، ولار قانشا ايتقانمەن ديىرمەن مەن مانگازەيا عوي، ال مىناۋ كادىمگى تۇرعىن ءۇي — ەندەشە بۇلاردى سالىستىرۋعا بولا ما ەكەن. بۇل تەك ۋاقىتشا قويىلعان تاقتايشا، مۋزەيدە باسقاسى، «ءماتورانىڭ شارۋاسى پەترۋحا زوتوۆتىڭ ءۇيى...»—ەڭ دۇرىسى: «ءماتورانىڭ شارۋاسى نيكيتا الەكسەيەۆيچ زوتوۆتىڭ ءۇيى»— دەگەنى قويىلادى. جۇرتتىڭ ءبارى ونى وقىپ، پەترۋحاعا — نيكيتا الەكسەيەۆيچ زوتوۆقا قىزىعا دا، قىزعانا دا قارايتىن بولادى. تۋعان كەزدە وعان راسىندا دا نيكيتا دەپ ات قويىپ، قاعازعا دا جازعان، ال كۇندەلىكتى ومىردە قارا دۇرسىندىگى، سالدىر-سالاقتىعى مەن دايەكسىزدىگى ءۇشىن ونىڭ ەسىمىن پەترۋحا دەپ وزگەرتكەن-دى. ەندى ءقازىر ونىڭ نيكيتا ەكەنى ءتىرى جاننىڭ ەسىندە قالماپتى، تۋعان شەشەسىنىڭ ءوزى ونى پەترۋحا دەپ اتايتىن، ول تەك، ءوزىنىڭ قيالىندا عانا مۇنى ەل بولىپ، اتاق-داڭقى جەر جارعان ايرىقشا كىسى رەتىندە ناگرادتاپ، اتىن كوككە كوتەرىپ، ماداقتاپ جاتقان كەزدەردە عانا، ەشكىمگە بىلدىرمەي، قۇپيا تۇردە قاعازدى الىپ، شىن اتىن جازىپ قوياتىن، ال كۇنبە-كۇنگى ومىر-تىرلىگىندە سول ۇيرەنشىكتى پەترۋحاسىن مىسە تۇتىپ جۇرە بەرەتىن. ال ءبىراق تاقتايشادا، تاسقا باسقان جازۋدا، جالپى ءتارتىپ بويىنشا، ءاتى-جونى تولىق بولۋعا ءتيىس.
سونىمەن ارادا تالاي-تالاي ايلار دا ءوتتى، ءبىراق پەترۋحانىڭ ءۇيىن ۇناتىپ، ىقىلاس-ىنتا ءبىلدىرىپ كەتكەن كىسىلەردەن حابار-وشار بولمادى، سول سەبەپتى دە ەندى پەترۋحا مازاسىزدانا باستادى. ءۇي اقىسى تولەمىنىڭ جارتىسى، اۆانس باياعىدا ىشىلىپ-جەلىنىپ بىتكەن-تۇعىن، ال، ەندى ونىڭ قالعان جارتىسىن الۋ ءۇشىن پەترۋحانىڭ ءۇي-جايى تۇرعان جەرىندە بولماۋى كەرەك-تى. سوڭعى جىل بويى پەترۋحا «عىلىم اكادەمياسى ءوز مەنشىگىن الىپ كەتۋى كەرەك دەپ ولارعا قايتا-قايتا حات جازىپ، قاتال تالاپ قويىپ جاتتى. وعان جاۋاپ قايتارار جان بولمادى. ول ەندى مۋزەيى قۇرعىرعا ناليتىن دا بولدى — تاقتايشاعا اتىن ايگىلەپ، ماڭگى-باقي ەتىپ جازباي-اق قويسىنشى — تەك اقشاسىن السا ەكەن. پەترۋحا كولحوزدان كەيىن ەشبىر جەرگە تۇراقتاي المادى، ەش جەردە جۇمىس تا ىستەمەدى، ايتەۋىر كەزدەسكەن ونى-مۇنىنى ىستەپ، تيىن-تەبەن تاپقان بولادى، ءسويتىپ شەشەسى ەكەۋى اشتى-توقتى سەلبەسىپ كۇن كورىپ جاتتى، ال تاپ وسى كەزدە قايداعى ءبىر ۆەدوموستاعى مۇنىڭ فاميلياسى تۇسىندا تابانى كۇرەكتەي مىڭ سوم اقشا، مول داۋلەت جازۋلى تۇرعان ەدى. ەندىگى ءىس ونشا قيىن ەمەس — ءۇيدى قۇرتسا بولعانى. الگى ءبىر «عىلىم اكادەمياسى» بولماسا، ونى بۇل قاس قاعىمدا جويىپ جىبەرەر ەدى: پەترۋحانىڭ قورا-جايى ەلدەن ەرەك وقشاۋ تۇراتىن، ەندەشە كورشى-قولاڭعا الاڭداماسا دا بولادى. ءبىراق «عىلىم اكادەمياسىنىڭ مەنشىگى» مۇنى كەجەگەسىنەن كەيىن تارتقىزا بەرەدى. تاسقا باسىلعان ارىپتەرمەن جازۋلى تۇرعان مۇنىڭ، پەترۋحانىڭ جەكە مەنشىگى ەمەس — تاعى ءبىر بالەگە ۇرىنىپ قالماسا بولعانى. گاپ مىناداي: ءۇي پەترۋحانىكى، ال مەنشىك پەترۋحانىكى ەمەس — سوندا ونىڭ ناعىز قوجاسى كىم ەكەنىن ايىرىپ-اجىراتىپ كورشى كانە. بۇعان دا بەرمەيدى، وزدەرى دە المايدى.
— ولار مەيلى توسا بەرسىن،— دەپ ايبات شەگەدى پەترۋحا انگارادان جوعارى الىستا جاتقان ءبىر جاقتى يەگىمەن مەگزەپ.— اعاش تەمىر ەمەس، ول قاراپ تۇرىپ، وزدىگىنەن لاۋ ەتىپ جانۋى مۇمكىن. كىمنىڭ مەنشىگى ەكەنىن سوسىن سۇراي جاتار. مەيلى، توسا بەرسىن.
كلاۆكا مەن پەترۋحا ەكەۋى، سوسىن تاعى بىردى-ەكىلى جاستار — ولاردىڭ كەيبىرەۋى كەتىپ، ەندى بىرەۋلەرى ءالى كەتپەگەن — وسىناۋ وزگەرىستەرگە ءماز بولا قۋانىسىپ، ونىسىن جاسىرماي دا ءجۇردى، ال قالعاندارى الدا نە كۇتىپ تۇرعانىن بىلمەي، سول وزگەرىستەن شوشىنىپ، قورقادى دا. بۇل ارانىڭ ءبارى تانىس، ءوز ءۇيىڭ — ولەڭ توسەگىڭ، باسقان ءىزىڭ — جول-سوقپاق، بۇل ارادا ءوز ادامدارىڭنىڭ اراسىندا جۇرگەندە ءتىپتى اجالىڭدى دا كادىمگىدەي اپ-انىق كورەسىڭ — قالاي جوقتاۋ ايتىپ، جىلاپ-سىقتاپ، قايدا اپارىپ، كىمنىڭ قاسىنا قوياتىنىن دا بىلەسىڭ، ال و جاقتا — بۇل دۇنيەدە دە، انا دۇنيەدە دە نە بولىپ، نە قوياتىنى بەيمالىم. پاۆەل سوۆحوزدان از ۋاقىتقا كەلگەن كەزدە، داريا ودان كۇللى جاي-جاپساردى تۇرتكىلەپ كوپ سۇراعان؛ سوندا بالاسى جاڭا تىرلىك شەشەسىنىڭ ەسكى ۇعىمىنا ساي كەلمەي مە دەپ، ونىڭ قورقىنىشىنان ءبىرتۇرلى سەسكەنەتىن تارىزدەنىپ، كىنالى كىسىدەي-اق، ماندىتىپ جاۋاپ قايتارا الماعان.
— جۇرتتىڭ بارىنە ءبىر-اق مونشا دەيسىڭ بە؟— دەيدى ول تاڭىرقاپ، ونىڭ قانداي مونشا ەكەنىن كوز الدىنا ەلەستەتپەك بولىپ.— كورمەگەنىمىز كوپ قوي! قالىڭ جۇرتقا ءبىر-اق مونشا دەيدى؟.. ءوز مونشاسىن تۇرعىزۋعا بولماي ما سوندا؟
— ونى قايدا تۇرعىزاسىڭ؟
— قۇداي ساقتاسىن! ونداي ماسقاراعا بارعانشا كىر-قوجالاق بولىپ جۇرگەننىڭ ءوزى ارتىق.
بۇعان قوسا تاعى ءبىر جانالىق جەتتى: ءۇي استىندا سۋ بار ەكەن. ەگەر بيىل سۋ بولسا، كەلەسى جىلى دا بولماق — قايتا بيىل جاز قۇرعاق بولىپ تۇر عوي. ەندەشە ەدەندى كوتەرۋگە مۇمكىن بولسا، ونى كوتەرمەك كەرەك، سوسىن جينالعان سۋعا اعاش ناۋا ورناتقان ءجون. ءبىر جارىم سوتىق باقشاعا سونىڭ سۋى دا جەتەدى. توقىمداي جەردى تاۋىقتاردىڭ ءوزى-اق قوپارىپ، جيناپ تاستاماي ما، ءتايىرى.
ءماتورانى تالاي رەت اڭسايسىڭ عوي ءالى، اڭسايسىڭ...
6
شۇباتىلىپ ءتۇن كەلىپ، ءماتورا ۇيقىعا باس قويعان كەزدە، ديىرمەن وزەك كەنەرەسى استىنان، مىسىقتان ءسال عانا قالقىڭقى، ەزگە ەشبىر ايۋاناتقا ۇقسامايتىن، كىشكەنە عانا ءبىر اڭ—ارال قوجاسى جۇگىرىپ شىقتى. ءۇي باس سايىن يەسى بولسا، ارالدىڭ دا يەسى بولۋعا ءتيىس. ونى ءبىراق مۇندا ەشكىم دە كورمەگەن، ەشكىم دە كەزدەستىرمەگەن، ال، ول وسىناۋ سۋ تۇبىنەن كوتەرىلىپ شىعىپ، سۋمەن قورشالىپ قالعان وقشاۋ جەردىڭ و شەتى مەن بۇ شەتىندە، الىس-جاقىنىندا نە بولىپ جاتقانىن، ونىڭ مال-جانىن تۇگەل بىلەتىن. ول بيلەۋشى قوجا بولعاندىقتان دا، ءبارىن دە كورىپ، ءبارىن دە ءبىلىپ، ەشتەڭەگە كەدەرگى-كەسىرىن تيگىزبەي ءجۇرۋى كەرەك-تى. ەندى تەك ەشكىمدى كەزدەستىرمەي، ءوزىنىڭ بار-جوعىن ەشكىمگە دە بىلدىرمەگەن كۇندە عانا قوجا بولىپ قالا بەرۋگە حاقىسى بار-تۇعىن.
ديىرمەن وزەك جاعاسىنداعى كونە مەكەنى — تەرەڭ ىنىمەن الگى ءبىر ازىردە سىرتقا سىعالاپ ءبىر قاراپ، ول كەشقۇرىم جۇلدىزداردىڭ جامىراپ شىعا كەلىپ، سوسىن كوپ ۇزاماي ءسونىپ قالعانىن بايقاعان. بالكىم، ولار ءقازىر دە ءبىر جاقتا اندىزداپ تۇرعان شىعار، ويتكەنى جوعارىدان ءبىر سۇرعىلت كىلەگەي جارىق توگىلىپ ءتۇر، ەندەشە ونىڭ شىعاتىن كوزى بولعانى دا، ءبىراق ونىڭ ءجىتى جانارىنىڭ ءوزى ولاردى ايىرا الاتىن ەمەس. مۇنىڭ ۇستىنە ول اسپانعا قاراۋدى ۇناتپايتىن، ويتكەنى ول بۇنى تۇسىنىكسىز ءبىر بەيمازا حالگە كەلتىرىپ، ءتۇپسىز تۇڭعيىعىمەن زارە-قۇتىن قاشىراتىن. مەيلى، وعان ەكى اياقتى، جۇمىر باستى پەندەلەر عانا قاراپ، كوڭىلىنە جۇبانىش تابا بەرەت: ءبىراق بايعۇستاردىڭ ارمان-قيال دەپ جۇرگەندەرى ەستەلىك قانا، ءتىپتى ەڭ ءبىر اياۋلى دا الىس، ءتاتتى وي-ساناسىنداعى اسەم ارمانى، تەك قۇرعاق ەستەلىك قانا. ەشكىمنىڭ دە ارمانداۋعا حاقى جوق.
ءتۇن بارقىتتاي جۇمساق تا جىلى-تۇعىن، بالكىم، باسقا ءبىر جەرلەردە تاستاي قاراڭعى دا شىعار، ءبىراق مۇندا، ايدىندى وزەن ۇستىنەن تونگەن ايالى اسپان استىنداعى ارالدا اينالا تەگىس كورىنىپ، اشىق-جارقىن جاتىر. توڭىرەك جىم-جىرت، ءبىراق وسىناۋ مۇلگىگەن، اعىندى وزەن ءتارىزدى، سەرگەك تىنىشتىقتان جوعارعى جانە جاقىن مۇيىستەردەگى سۋ سىلدىرى دا، نۋ اعاش اراسىنداعى جەل شۋى تارىزدەس سوناۋ الىس، بوتەن جاقتاعى، سول جاعالاۋداعى سارقىرامانىڭ تالىپ ەستىلەتىن كومەسكى شۋىلىندا، كەشىگىپ ويناعان بالىقتىڭ شولپ ەتكەن ەركە دىبىسى دا — ءبار-بارى اپ-انىق ەستىلىپ ءتۇر. بۇل ساق قۇلاققا ءا دەگەننەن-اق لىپ ەتىپ جەتىپ كەلەتىن اۋەزدى دىبىستار، انگارانىڭ دىبىستارى ەدى، تەك وسىنى ەسىتىپ، تانىعاننان كەيىن عانا ارالدىڭ ءوز دىبىسىن: تەپسەڭدەگى كارى سامىرسىننىڭ بۋىن-بۋىنى سىرقىراپ، قينالا سىقىرلاعانىن، سول ارادا جايىلىپ جۇرگەن سيىرلاردىڭ بالاۋسا شۇيگىندى كۇرت-كۇرت ۇزە شايناپ، شابان قوزعالعان تىسىرىن، ال دەريەۆنيادان — ۇدايى دالادا ءجۇرىپ-تۇراتىن جانۋارلاردىڭ — تاۋىقتاردىڭ، يتتەر مەن مالدىڭ تىنىمسىز قيمىل-ارەكەتىنىڭ دىبىسىن ەستۋگە بولادى. ءبىراق وسى دىبىستاردىڭ ءوزى قوجايىنعا قاتتى دا دورەكى بولىپ ەستىلەدى، ول جەر قوينى مەن جەر بەتىنە جاقىن-جۋىقتا بولىپ جاتقان جايتتارعا: جەم ىزدەۋگە شىققان تىشقاننىڭ سىبدىرىنا، ۇياسىندا جۇمىرتقا باسىپ وتىرعان شىمشىقتىڭ بۇقپانتاي قوزعالىسىنا، اعاش بۇتاعىنىڭ تۇنگى قۇسقا جايسىز بولىپ كورىنگەن، توسىننان-توسىن تەربەلىپ، سىتىرلاپ بارىپ باسىلعان ءالسىز لەبىنە، بويلاپ ءوسىپ كەلە جاتقان ءشوپتىڭ دەم-تىنىسىنا جانى راقات تاۋىپ، وزگەشە ءبىر ەلگەزەكتىكپەن قۇلاق تۇرەدى.
ىنىنەن اتىپ شىعىپ، تىڭ تىڭداپ، توڭىرەكتە نە بولىپ، نە قويىپ جاتقانىن داعدىلى ادەتىمەن كوكەيىنە قۇيىپ العاننان كەيىن، قوجايىن سول بۇرىنعى سابىرلى قالپىنان اينىماي، ۇيرەنشىكتى قام-قارەكەتىنە كىرىسىپ ارالدى ارالاپ كەتتى. ول ۇدايى ءبىر جولمەن جۇرمەيتىن، بۇگىن، ماسەلەنكي، سول جاعالاۋمەن جۇرسە، ەرتەڭ وڭ جاعالاۋمەن جۇرەتىن، ارالدىڭ ورتان بەلىنە دەيىن بارىپ، قاراعاي توعايى ماڭىنداعى ءبىر جەردەن كەيىن بۇرىلا دا سالار ەدى، كوڭىلى قالاسا، بۇلكىلدەپ ارالدىڭ شەتىنە دەيىن دە بارا-تۇعىن، ءتىپتى پودموگاعا ءوتىپ كەتىپ، ونىڭ ومىر-تىرشىلىگىن تەكسەرىپ، ۇزاق ۋاقىت ايالداپ تا قالاتىن، ءبىراق ول ەشقاشان دا دەريەۆنياعا سوقپاي كەتپەيتىن. ءار الۋان وزگەرىستەر كوبىنە-كوپ سوندا بولىپ جاتاتىن. ول، ەندى كوپ ۇزاماي دۇنيەنىڭ ءبارىنىڭ ءبىرجولاتا وزگەرىپ، ءوزىنىڭ قوجايىن بولۋدان قالاتىنىن، ءتىپتى جالپى ماقۇلىق بولۋدان قالاتىنىن كۇنىلگەرى سەزسە دە، سوعان مولتەڭدەپ مويىنسۇنا بەردى. بولار ءىس—بولماي قويمايدى. ونىڭ مويىنسۇنىپ كونە كەتكەن سەبەبى — وزىنەن كەيىن بۇل ارادا ەشبىر قوجايىن بولمايدى، قوجالىق ەتەتىن جەر دە قالمايدى. ەڭ سوڭعى قوجايىن ءوزى. ءبىراق مىنا ارال امان تۇرعاندا بۇل ارانىڭ وزىنەن بوتەن قوجاسى جوق.
ول زاۋلاعان كۇيى ءدوڭ باسىنا، باعانا كۇندىز داريا كەمپىر وتىراتىن جەردىڭ قاسىنان كەلىپ شىقتى دا، باسىن كوتەرىپ، اينالاعا كوز تاستادى. ءماتورا مامىراجاي مۇلگىپ جاتىر: ارىرەكتە قالىڭ ورمان قاراۋىتادى، تەبىندەپ وسكەن بالاۋسا كۇمىس سۋداي كولكىلدەيدى، ۇلكەن قوڭىر داقتاي بولىپ، دەريەۆنيا قاراڭدايدى، ودان ۇيرەنشىكتى تاق-تۇق، تارس-تۇرس ەتكەن دىبىس تا شىقپايدى: ءبىراق ول سونداي تاق-تۇققا، تارس-تۇرسقا ىشتەي ازىرلەنىپ جاتقان ءتارىزدى. كۇندىزگى جىلۋ سەيىلىپ-سۋىپ، جەردەن ءبىر اشقىلتىم سالقىن سىز ءيىسى بۇرقىراي كوتەرىلىپ كەلەدى. بەلگىسىز ءبىر جاقتان، لىقسىپ كەلىپ، قۇمعا سىڭگەن تولقىن سەكىلدى، جەل ارىنداپ، جەلپىپ ءوتتى دە، زۋ ەتىپ، باسىلا قالدى. ءبىراق كارى سامىرسىن مازاسىزدانىپ، ۇزاق سىقىرلادى، ۇيقىسىنان شوشىپ ويانعانداي-اق، ءبىر سيىر موڭىرەي ءتۇسىپ، دىبىسىن كىلت ءۇزدى. الىس جاعاداعى قالىڭ جىنىس اراسىنداعى قاراقات بۇتاسى ەڭسەسىن باسقان وزگە ءبىر بۇتا بۇعاۋىنان بوساپ، تەربەلىپ بارىپ، بويىن تۇزەي بەردى. سۋ باسەڭ شىلپ ەتتى — الدە ول كەش بويى جۇزە-جۇزە جارىلىپ كەتكەن وتاۋ-كوبىك پە، الدە جان ءتاسىلىم ەتەردە قۇيرىعىن ءبىر بۇلعاپ قالعان بالىق پا، كىم بىلگەن: ايتەۋىر مايسا ءشوپ باستارىن جىبىرلاتىپ، اۋقىمى تار ءبىر جولاق تولقىن ويناپ وتە شىقتى، تەپسەڭدىگى سامىرسىنمەن قاتار تۇرعان قايىڭ بۇتاعىندا بىلتىردان ءىلىنىپ قالعان ەن اقىرعى قۋ جاپىراق ەندى عانا ءۇزىلىپ ءتۇستى.
قوجايىن دەريەۆنياعا قاراي بەت تۇزەدى.
ول ونى اينالىپ شىعۋدى جالاڭاش مۇيىستەگى بوگودۋل تۇراتىن باراقتان باستادى. بارجا ءتارىزدى ۇزىن دا جاتاعان باراق ازىپ-توزىپ، ءشىري باستاعان، بوگودۋلدىڭ وسىندا تۇراتىنىنان وعان ەشبىر قايران بولماعان. تەز سالىنعان ءۇي دە تەز ەسكىرەدى عوي. ءماتورادا سالىنعانىنا ەكى ءجۇز جىل، ءتىپتى ودان دا كوپ ۋاقىت وتسە دە، ءتۇر-تۇسىن دە بەرمەگەن، رۋحىن دا جويماعان ۇيلەر بار-تۇعىن، ال مىناۋ جۇرت كادەسىنە جارتى عاسىرداي عانا جارادى. مۇنىڭ بۇلاي بولاتىن سەبەبى، ونىڭ تۇراقتى ءبىر يەسى بولمادى، وندا تۇرعان كىسىلەردىڭ ءبارى، تەك بۇعان سۋىق پەن جاۋىندا عانا باسپانالاپ كەلىپ، تىعىلاتىن-داعى، سوسىن ءبىر تاۋىرلەۋ ءۇي تاۋىپ، تەزىرەك كەتىپ قالۋعا تىرىساتىن. بوگودۋلدىڭ بۇدان باسقا بارار جەر، باسار تاۋى بولماسا دا، ول قايدان قوجا بولىپ جارىتسىن.
بوگودۋل باراقتىڭ دەريەۆنيا جاق شەتىندەگى بولمەدە جاتاتىن. بولمە قابىرعاسى مەن تەرەزەسىنەن ونىڭ قوس داۋىستى قۇدىرەتتى قورىلى — دەم العانى مەن شىعارعانى — انىق ەستىلەتىن، ونىڭ وسىناۋ قورىلىن تىڭداي تۇرىپ، قوجايىن تەك ءقازىر عانا ەمەس، ونىڭ وسىندا، ءماتورادا اجالعا جان تاپسىراتىنىن، قوجايىننىڭ ءوزى سياقتى، ونىڭ دا وسى جازدا ولەتىنىن تالاي رەت سەزگەن.
ءبىر كەزدەرى وزەك وسى ارامەن ءتۇپ-تۇزۋ بولىپ مولدىرەپ اعىپ جاتاتىن، ءبىراق بىرتە-بىرتە، جۇرە-كەلە ونىڭ ارال مۇيىسىنەن اعىسىن بۇيىرگە قاراي وزگەرتۋىنە بايلانىستى، بۇل كومەيدى تاس باسىپ قالدى دا، قاتتى اعىندى تازا سۋ سولعا قاراي بۇرىلىپ كەتىپ، ءمۇيىس سىرتىندا ءتۇبى ۇيىقتانىپ، بالدىرلارى ىرعالىپ تۇرعان، شالاۋلى قاراسۋ بورسىپ جاتتى. تومەنىرەك بارعاسىن وتكەلەك وزەك ەركىن شالقىپ، كوسىلىپ كەتەدى دە، ونىڭ ارناسىن قۋالاي قيىرشىق قۇم-تاستار قايتادان پايدا بولىپ، جارلاۋىت قاباق تۇكسيىپ شىعا كەلەدى، دەريەۆنيا، مىنە، وسى جار باسىنا سالىنعان ەدى. جار باسىنا جەتە الماي، شارشاپ قالىپ قويعان ءتارىزدى، ءبىرىنشى بولىپ پەترۋحا زوتوۆتىڭ ءۇيى تۇراتىن. پەترۋحانىڭ ەندى كوپ ۇزاماي ءۇيىن جويىپ جىبەرەتىنىن قوجايىن جاقسى بىلەتىن. بۇل ۇيدەن، تەك قوجايىننىڭ ءبىر ءوزى عانا سەزىپ تۇيسىنەتىن، ايى ءوتىپ، كۇنى بىتكەن اقتىق تاعدىردىڭ ارەڭ-ارەڭ بىلىنەتىن وزگەشە ءبىر ازىپ-توزعان اشقىلتىم ءيىسى كەلەتىن، بۇدان ونىڭ قاتەلەسۋى قيىن ەدى. ءتۇن بالاسىندا بۇكىل دەريەۆنيانىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن، تاپ وسى ءتارىزدى ءبىر ءيىس سىزدىقتاپ شىعىپ جاتاتىن، ال ءبىراق پەترۋحا ءۇيىنىڭ قاسىنان بۇل ءيىس انىعىراق سەزىلەتىن. جازمىشتىڭ ىسىنە قارا جەر دە، ونىڭ ۇستىندەگى جۇرتتىڭ ءۇن-تۇنسىز مەكەن-جايى دا وزدەرىنشە كۇن ىلگەرى ازىرلەنە باستايدى.
قوجايىن كوشە جاق بەتتەن وسىناۋ ءۇيدىڭ كونە دە بەرىك اعاشىنا ارقاسىن سۇيەپ وتىرا كەتتى. بورەنە-بورەنەنى قۋالاپ تومەن قاراي تىسىر-تىسىر ەتىپ، بەلگىسىز ءبىر توق-قۋات اعىپ جاتىر. «تىرس-تىرس، تىرس-تىرس، تىنىستايدى اعاش ءۇي،— تىرس... تىرس...». ول وتىرا قالىپ، تىڭ تىڭدادى، ءبىراز تىڭداعاسىن، كوڭىلى بايىز تاۋىپ، جىلى اعاشقا جابىسا ءتۇستى. سوڭعى رەت ادالدىعىن كورسەتۋ ءۇشىن ايتەۋىر بىرەۋ مۇرىندىق بولۋى كەرەك، ءيا، ايتەۋىر بىرەۋدەن ءىس باستالۋعا ءتيىس. بۇل دۇنيەدە تىرشىلىك ەتەتىندەردىڭ ءبارىنىڭ ءبىر عانا ءمانى — قىزمەتتىك ءمانى عانا بار. ال بارشا قىزمەتتىڭ دە بىتەر كەزى بولادى.
ول ورنىنان تۇرىپ، جولعا قاراي بىرنەشە قادام باسىپ باردى دا، ويۋلى-بەدەرلى ماڭدايشا استىنداعى الاسا تەرەزەلەرگە موينىن بۇرىپ ءبىر قارادى. ونىڭ الاسا بولاتىن سەبەبى، ءۇيدىڭ ءپاس تارتىپ كەتكەنىنەن دە ەمەس، سوڭعى عاسىر ىشىندە ونىڭ استىنداعى جەردىڭ كوتەرىلە تۇسكەنىندە ەدى. وسىناۋ ءۇي ىشىندە شىم-شىتىرىق ءبىر ءتۇس كورىپ، جانى جاي تاپپاي شوشىنىپ پەترۋحا ۇيىقتايدى، جايساڭ جاز ورتاسىندا كارى سۇيەگىن جىلىتىپ، ورىس پەشى ۇستىندە ونىڭ شەشەسى — كاتەرينا ۇيىقتاپ جاتىر. كاتەرينا، كاتەرينا... جاقسى ادامنان نەگە جامان بالا تۋاتىنىن كىم بىلەدى، كىم ايتادى؟ كوڭىلدىڭ ءبىر مەدەۋى — ايتەۋىر، جاسارىڭدى جاساپ، جار شەتىندە تۇرعانىڭ.
دەريەۆنيا ۇيلەرى رەت-رەتىمەن ءتىزىلىپ تۇرعان جەرگە كەلگەندە، قوجايىن جۇگىرىسىن باياۋلاتىپ، ءجيى-جيى توقتاپ، توڭىرەگىنە قۇلاق تىگىپ، ءيىس-قوڭىستى دا ءمۇلت جىبەرمەي كەلە جاتتى.. ول ەشتەڭەدەن دە قورىقپايدى: يت تە، مىسىق تا ونىڭ جۇرگەنىن سەزبەيدى، ول كەشە تۇننەن بەرى وسىندا بولاتىن وزگەرىستەردىڭ بىردە-بىرىن بايقاۋسىز وتكىزگىسى كەلمەدى. ول كەشە دەريەۆنياعا تەك تاڭ الدىندا عانا كەلىپ كىرگەن، ويتكەنى زيرات باسىندا جاسالعان سۇمدىقتان قاتتى شوشىپ، قالجىراپ قالعان قارت كىسىلەر، ەندى بۇعان ءبىر زاۋال بولاتىن شىعار دەگەن ۇمىتپەن، سونى ۇرەيلەنە كۇتىپ، تاڭ سارىگە دەيىن ۇيىقتاماي، ىڭقىلداپ-كۇرسىلدەي، كوپ ازاپقا تۇسكەن. بۇگىن تەگى، دەريەۆنيانىڭ جانى جاي تاۋىپ، ۇيىقتاپ قالعان ءتارىزدى.
دەريەۆنيا قالىڭ ۇيقىدا: كەشەگىدەي يتتەر دە ۇرمەيدى، ەسىك-تەرەزەلەر دە سىقىرلامايدى. ءۇي ىشتەرىنەن ەلەڭدەپ شوشىنعان دىبىستار دا ەستىلمەيدى. كۇڭگىرت كەشە جايباراقات قۇلازىپ جاتىر. ءوز تىرلىگىن بويىنا جاسىرىپ، اقشىل تەرەزەلەرى بوزارىپ، تىم-تىرىس تىمىرايىپ ۇيلەر تۇر، ءبىراق سولاردىڭ بىرەۋىنە قوجايىن جاقىنداپ بارسا بولعانى، ءاربىر ءۇي ءوز داۋسىمەن: ءبارىن دە بىلەمىن، ءبارىن دە سەزەمىن، بارىنە دە ءازىرمىن،— دەگەندى بىلدىرگىسى كەلگەندەي، كوندىمباي كەيىپپەن ۇزاق كۇرسىنەدى. ولاردىڭ ىشىندە ءالى دە جاسىنا جەتپەگەن، ىرگەسى جەرگە باتىپ، سىرتى قارايا قويماعان، وسىدان جيىرما، وتىز جىل عانا بۇرىن تۇرعىزىلعان ۇيلەر دە بار، ءوز تاعدىرىنان حاباردار وسىناۋ ۇيلەر جازدىڭ قىسقا تۇنىندە سول تاعدىرىنا تاعى ءبىر ادىم جاقىنداپ، جالپى تىزبەكتە مونتانسىپ تۇر. قوشتاسار ساتتە قاناسىندا قانشا جىلۋ مەن جارىق بارىن الەمگە پاش ەتىپ، ولار وسى كونبىس قالپىندا ءۇن-تۇنسىز ەڭ سوڭعى اقتىق كۇنىنە دەيىن بارادى، ويتكەنى الاۋلاعان وت ونىڭ تانىنەن زورلاپ الىناتىن، ىلگەرىدەن بويىنا ءسىڭىرىپ ساقتاعان كۇننىڭ جىلۋى عوي.
ءتۇن تۇنەرە ءتۇستى؛ ءبىراق سول بۇرىنعى قالپىندا كولەڭكەسىز كۇڭگىرت. ىرگەدەگى سۋدان تولقىندانىپ، دىمقىل سىز كەلەدى، ال ول ءسال باسىلا بەرگەندە قاڭىراپ قالعان ۇيلەردىڭ قۇرعاق شىرىك ءيىسى قولقانى قابادى. قورا-جايلارعا جاقىنداپ كەلگەندە قوجايىن، بۇلاردىڭ كۇنى بويى جيناعان جىلۋىنىڭ تاراپ، سۋىپ بارا جاتقانىن سەزدى، ءبىراق سو جىلۋ بۇگىن السىزدەۋ دە از كورىندى: تەگى، ەرتەڭ كۇن بۇلتتى بولاتىن ءتارىزدى.
ءماتورا قىستاعى قالىڭ ۇيقىدا. مۇنداعى كەيۋانا كەمپىرلەر مازاسىز شولاق تۇستەر كورەدى، سول تۇستەرى پالەن رەت قايتالانىپ جاتسا دا، ولار سونى بىلمەي-سەزبەي جاتىر. تەك مۇلگىگەن تۇندە عانا تىرلىكتىڭ تۇرلاۋلى جاعالاۋىنان الىستاپ، تىرىلەر ولىلەرمەن ديدارلاسىپ جۇرەدى — كادىمگى ءتىرى كۇنىندەگىدەي سويلەپ، ولىلەر دە كەلەدى، ولار انا جاقتاعى بۇلار بىلەتىن كىسىلەرگە ايتا بارۋ ءۇشىن، جوقتى-باردى سۇرايدى. كوڭىل كوزى ۇيقىدا، ەمىن-ەركىن ەسسىز جاتقان تىرىلەر تالاي نارسەنىڭ باسىن شاتادى، ءبىراق ويانعاننان كەيىن سونىڭ كوبىن ۇمىتىپ قالادى دا، ءتۇستىڭ ەسىندە قالعان جۇرناعىن ويىنا نە كەلسە سونىمەن كەزدەيسوق جوري سالادى.
الىس شالعايداعى جاسىن جارقىلىنداي بولىپ، تاپ ءقازىر وسى ءبىر تۇستەر تەرەزەدەن اقشىل ساۋلە شاشىپ، جالت-جۇلت ەدى، مىنە، وسىناۋ ساۋلەگە قاراپ، قاي ۇيدە كىسى بار ەكەنىن، قاي ءۇيدىڭ قاڭىراپ بوس تۇرعانىن بىلۋگە بولار ەدى. بۇل تۇندە ءتۇس كورمەگەن جان بولمادى. كەمپىرلەر اقىرعى كۇندەر جايىن ايتىپ، اۋىر كۇرسىنىپ، شاعىنىپ جاتىر.
دەريەۆنيانى، باسىنان اياعىنا دەيىن جۇگىرىپ كورىپ شىققاننان كەيىن، قوجايىن كوشەدەن سولعا، وزەننىڭ جالاڭاش، جارلاۋىت قاباعىنا قاراي بۇرىلدى. ول ارادان ءبارى دە كورىنەدى، كەن كوسىلگەن شالقاردان كۇڭگىرت قيىر بۇلاڭدايدى، تومەنگى سارقىراما سۋى اينەك سياقتى جىلتىلداپ، اينەك سياقتى سىڭعىرلاپ جاتىر. كۇيلى ىشەكتەي سوزىلا سارناپ انگارا اعادى؛ ارال ورتاسىنا كەلگەندە وزەن سارىنى ەكى ىشەككە ءبولىنىپ، قايتا بارىپ قوسىلعانشا، ارنا ۇستىندە اندەتىپ تۇرىپ الادى ەكەن. قوجايىن اساۋ وزەننىڭ قاناسىنان شىعاتىن وسى ءبىر اۋەزدى كۇيدى تىڭداۋعا اۋەس، بۇل كۇي كۇندىز بوتەن ءبىر ۋ-شۋ دىبىستان باسەڭسيدى دە، تۇنەمەلىكتە تاپ-تازا، اپ-انىق ەستىلەدى. بۇل ونى ماڭگىلىك مۇعراجىنا، جازمىشتىڭ بۇلجىماس ءتارتىبى جايلاعان جاققا الىپ كەتەتىن، ءبىراق وسى ءبىر اۋەننىڭ ۇزاماي ۇزىلەتىنىن، بۇل اراداعى تۇڭعيىق قارا سۋ ۇستىنەن تەك تەنتەك جەل عانا اڭىراپ تۇراتىنىن قوجايىن كامىل بىلەتىن. وسىنى ەسىنە العاسىن، قوجايىن ارالدىڭ تورگى تۇكپىرىنە قاراي بۇرىلدى.
ءتۇن ەندى توقتاپ، انگارانى كەسە كولدەنەڭ، ءوزىنىڭ باتىپ-جوعالار جاعىنا قاراي اعىنداماي، كەنەرەسىنە شۇپىلدەي تولىپ، ءماتورا ۇستىندە كوزسىز، جايىمەن، ابايلاپ ءۇيىرىلىپ جۇرگەن ءتارىزدى. ونىڭ بىردە و جاعىنان، بىردە بۇ جاعىنان ەركە جەل كەلىپ قىتىقتان كورىپ ەدى، ءبىراق شيىرلاپ وتەر جول تاپپاعاسىن، تاباندا قالعىپ-مۇلگىپ، جەر باۋىرلاپ كەلىپ، قالىڭ ءشوپ اراسىنا جانتايا كەتتى. ىلعال ءشوپتىڭ ءيىسى بۇرقىراپ تۇر ەكەن، سوعان قاراپ قوجايىن ەرتەڭ ءتۇس مەزگىلىندە قىسقا نوسەر توپەپ وتە شىعاتىنىن سەزدى.
ارال ءوزىنىڭ ۇيرەنشىكتى مەرزىمدى تىرلىگىن جالعاپ جاتتى: ەگىن مەن ءشوپ جايقالىپ وسە ءتۇستى، جەر قوينىنداعى تامىرلار جەلىسى جايىلىپ، اعاشتاردىڭ جاپىراعىنا جاپىراق قوسىلدى؛ كۇلتە-بۇرى توگىلگەن مويىل مەن دىمقىل ءشوپ ءيىسى اڭقىپ تۇر؛ ون جاعالاۋداعى بۇتالار سۋعا قاراي ەڭكەيىپ، كۇبىرلەپ سويلەپ جاتقانداي؛ ءتۇن ماقۇلىقتارى مەن قۇستارى جەم ىزدەپ ءجۇر.
ارال ءالى دە ۇزاق ءومىر كەشەتىن سەكىلدى.
7
شەت-شەگى كورىنبەيتىن ءبىر ۇزاق-ۇزاق، جايلى-جاقسى كۇندەر كەلدى، دەگەنمەن ەگور اتاي بەلگىلەگەن، كوشەر كۇننىڭ تەز جەتكەنى سونداي، بۇلار ارتىنا ءبىر اينالىپ قاراپ تا ۇلگىرمەي جاتىپ، سوڭعى ەكى اپتانىڭ قالاي وتكەنىن بىلمەي قالدى. بۇعان قوسا ناستاسيا ترويسادان كەيىن ۋاقىتتى تاعى ءۇش كۇنگە سوزدى — اقىرىندا ول كۇندەر دە زۋلاپ وتە شىقتى...
ولار سارسەنبىگە جۇرمەك بولدى. تەگى، قاي كۇنى جۇرسەڭ دە، ەشقانداي ايىرماسى جوق سياقتى، ءبىراق نەگە ەكەنىن قايدام، ايتەۋىر بەلگىسىز ءبىر مەيرىمدى تاعدىر ايداپ، ءبىر كەزدە وسى اراعا قايتا ورالۋ ءۇشىن، اپتانىڭ ورتاسىندا، سارسەنبىنىڭ ساتىندە جۇرگەن ءجون ءتارىزدى كورىنەدى دە تۇرادى. ناستاسيا بەيسەنبىنى ۇناتاتىن، ول ءبىر ءساتتى كۇندەي كورىنەتىن، ءبىراق بەيسەنبى اپتانىڭ اياعىنا جاقىن، دەمەك، باسقا جاعالاۋعا، باسقا ومىرگە جاقىن، ودان بۇ جاققا قايتا جەتۋ قيىنىراق.
ناستاسيا كورەر تاڭدى كوزىمەن اتىردى، تۇنىمەن شامدى جاعىپ قويدى — ءماتورادا ەلەكتردى قايدا، كوكتەمدە ءوشىرىپ تاستاعان، جارىق بەرەتىن ماشينانى ءبىر جاققا الىپ كەتكەن، سودان كەيىن قىستاق تۇرعىندارى كەروسينگە كوشكەن-دى. ەڭ سوڭعى تۇندە قالاي عانا ۇيىقتايسىڭ، وعان دەگەن تىنىم-تىنىشتىقتى قايدان عانا تابارسىڭ؟ كوز شىرىمىن الام دەپ، ءومىر جايىن، تىرلىك جايىن ويلاماي، قالاي عانا تۇرارسىڭ؟ ول وقتىن-وقتىن الدە ءبىر شارۋاسىن، سوسىن ەكىنشى شارۋاسىن ۇمىتىپ كەتكەنى ەسىنە ءتۇسىپ، دەرەۋ سونى ىزدەۋگە كىرىسىپ كەتەدى دە، تابا المايدى، كۇڭكىلدەپ ءجۇرىپ، بۇرىش-بۇرىشتى قارايدى كەلىپ، سەنەك پەن قويمانى ءتىنتىپ، شىراق جاعىپ، امبارعا بارادى، دايىن تۇرعان بۋىنشاق-تۇيىنشەكتەردى شەشىپ-بايلاپ، الەككە تۇسەدى، اقىرىندا ىزدەگەنىن تاۋىپ الادى، ءبىراق تاباندا تاعى بىردەڭەسىن ىزدەي باستايدى. ءتىپتى ەشتەڭەنى جوعالتپاعاننىڭ وزىندە اسا كەرەكتى زاتتىڭ ءبىرى قالىپ قويا ما دەپ، تىنىم تاپپاي تۇرتىنەدى دە جۇرەدى. ءۇي قاڭىراپ، سامبىرلاپ بوس تۇر، ناستاسيا تاپ ءبىر قاڭىلتىردى باسقانداي-اق، اياعىنىڭ تىقىرى قابىرعالارعا ءتيىپ جاڭعىرادى، ونىڭ ءاربىر قادامىنان قاقپاعى جابىلماعان تەرەزەڭ زىڭىلداپ كەتەدى. تەرەزە قاقپاقتارىن جاپپايتىن سەبەبى — ۇيىقتاپ قالعىسى كەلمەيدى، تاڭ جارىعىمەن تۇرعىسى كەلەدى. بۇل، ارينە، كەشىكپەيىن دەگەنى. ۇيىقتاپ قالۋ قايدا! ۇيقى جەڭەتىن كۇندەر وتكەلى قاشان، ال وسىناۋ ءتۇندى ءسوز ەتپەسە دە بولادى.
وسىنداي ابىگەر-ماشاقاتپەن ءجۇرىپ، ناستاسيا وقتا-تەكتە:—مەن وسى قايدامىن، ءوز ۇيىمدەمىن بە، الدە باسقا جەردەمىن بە؟—دەپ اڭىرىپ تۇرىپ قالادى. كاسەكتى سۋرەتتەر الىنعان جەرلەرى اقتاڭداقتانىپ قالعان جالاڭاش قابىرعالار، تەرەزەلەر اراسىنداعى اينا ورنىندا ۇلكەن شەڭبەر قالعان. جالاڭاش قورشاۋ، جالاڭاش ەدەن، اشۋلى ەسىكتەر، شىمىلدىعى جينالعان پەش ءۇستى؛ بوس كيىم ىلگىشتەر مەن بوساپ قالعان بۇرىشتار — اينالانىڭ ءبارى بوس، جالاڭاش، قاڭىراپ تۇر. كىرمەلىكتىڭ تاپ ورتاسىندا تاۋداي بولىپ، قۇرساۋلى ساندىق پەن ءۇي ءىشىنىڭ بارشا مۇلكى سالىنعان ءۇش تەڭ جۇك ءۇيۋلى تۇر. تەك تەرەزەلەر پەردەسى عانا قالىپتى، اۋەلگى كەزدە ناستاسيا ولاردى سىپىرىپ العان، ءبىراق ءۇيدىڭ بار جىلۋىنان ءبىرجولاتا ايىرىلىپ، جالاڭاشتانىپ قالعانىن كورگەسىن، شىداماي، قايتادان ءىلىپ قويدى. سوسىن ەسكى ەدەندىكتى الىپ، تابالدىرىق قاسىنداعى ورنىنا توسەپ جاتىپ: «قالاعا بارىپ، ءومىرىڭدى وزگەرتىپ قايتەسىڭ، قاراعىم وسى جاتقان جەرىڭدە، ۇيدە قالا بەر. ەندى ساعان ءبىزدىڭ — ەگور ەكەۋمىزدىڭ كەرەگىمىز شامالى، سول تانىس تابالدىرىعىڭنىڭ قاسىندا جاتا بەر. سولاي-اق بولسىن. ءيا، جاتا بەر، بۇل ارادا ساعان ەشكىم تيمەيدى. پەنسياعا شىققان سياقتىسىڭ»— دەدى ول ەركەلەتە ءتىل قاتىپ. وسىدان كەيىن ول قولى تيگەن نارسەنىڭ بارىمەن دە سويلەستى. «ال سەن، بىزبەن بىرگە ءجۇر، جۇرەسىڭ دەگەسىن جۇرەسىڭ، تىعىلىپ اۋرە بولما. مەن سەنى تاستامايمىن، سەنسىز قولىم قىسقارىپ قالادى. جوق، وتىنبە، تاستامايمىن. وسىندا ءوزىم دە قالار ەدىم، بولمايدى ءبىراق». «اۋ، سەنى مۇلدە ۇمىتىپ كەتىپپىن. كەل مىنا اراعا وتىر، ورىن بار. كەل دەگەسىن كەل ەندى». «ءوزىم دە سەنى قۋانا-قۋانا الار ەدىم. ءبىراق قالاي الامىن؟ ارينە، الا كەتسەم، جاقسى بولار ەدى، ءبىراق رەتى كەلمەي تۇر. قايتەيىن — قال ەندى! مەن ءالى كەلەمىن — ەكەۋمىز كورىسەمىز».
ناستاسيا سەنتيابردە كەلىپ، كارتوپ قازىپ اكەتپەكشى ەدى.
ەگور اتاي كەمپىرىنە كۇدىكتەنە قاراپ قويادى: ترويسادان بەرى كوزىنە ءبىر رەت تە جاس المادى، شاماسى، ەندى جىلا، جىلاما، ءبارى ءبىر، كەيىن قايتۋعا بولمايتىنىن، ايتەۋىر كەتۋ كەرەك ەكەنىن اقىرىندا شىنىمەن-اق تۇسىنگەن ءتارىزدى. ال سوعان دەيىن، كەتەتىن كۇن جاقىنداي تۇسكەن سايىن اعىل-تەگىل جىلاپ، سولىقتاپ، كوزى ءبىر قۇرعاماي قويعان. ءىس اراسىندا اڭىرىپ تۇرا قالىپ، ەگوردان كوزىن الماي — مۇندايدا شال قوڭىرايىپ تەرىس قارايدى — كەمپىرگە ءبارىبىر:
— ەگور، مۇمكىن، كوشپەسپىز ا؟ مۇمكىن، وسىندا قالارمىز؟ قاسارىسىپ كەتپەي قويالىق...— دەيتىن قيىلىپ.
— ءتۇھ، سەندە دە بەت جوق ەكەن! ءبىر ءسوزدى ساعان قاشانعى قايتالاي بەرەمىن؟! ءبىز بۇندا كىمگە كەرەكپىز؟! كىمگە؟—دەيدى شال قاتۋلانىپ.
— ال ءبىزدىڭ ونداعى كورەتىن كۇنىمىز قالاي بولادى؟..— دەپ ەگىلىپ قويا بەرەدى. بىرەر ساعاتتان كەيىن وسى گوي-گويىن قايتا باستايدى.
وسىدان ءبىر اپتاداي بۇرىن، بيىلعى جازدا تۇڭعىش رەت باكەنشىلەردى جابدىقتايتىن جۇزبەلى دۇكەن كەلىپ كەتتى؛ ەگور اتاي ونىڭ داۋسىن ەستىگەسىن جۇگىرىپ بارىپ، تەمەكى مەن ەكى شىنى جۇمساق قىزىل شاراپ الىپ قايتتى. ونىڭ بىرەۋىن مەيرامدا اشتى. بۇكىل سەميا — ەكەۋى بولىپ وتىرىپ ءىشتى. ەگور اتاي سوڭعى كەزدە ءماتورادان اقىرىنداپ سۋىپ، جالعىزدىققا ۇيرەنگىسى كەلگەندەي-اق، ەلدەن بويىن اۋلاق سالا باستادى — ۇدايى ۇيدەن شىقپايدى. شاراپتان كەيىن ناستاسيانىڭ ءىشى-باۋىرى ەلجىرەپ، اقىلعا كەلە باستادى:
— ءبىز ەكەۋمىز، ەگور، انا جاقتا دا تاپ وسىلاي ەگىز قوزىداي بولىپ ءتىزىلىپ جۇرەمىز-داعى. ويتپەگەندە قايتەمىز... قايدا كەتپەكپىز؟—دەدى پەيىلدەنىپ.
— باياعىدا وسىلاي ويلاۋىڭ كەرەك ەدى،— دەدى ول قۋانىپ، ءبىراق، كەمپىرىنىڭ قازىرگى كوڭىل كۇيىنە ونشا سەنبەي، وسى ءبىر جاي-كۇيىڭ ۇزاققا جەتەر مە ەكەن دەپ ءشۇبالانا بەردى.
— بالالاردان ايرىلدىق... ەندى ولاردى قايدان تابامىز؟—دەدى ول كونبىس كەيىپپەن ويلانا سويلەپ.— ەكەۋمىزدىڭ وسىلاي... بالكىم، ەشتەڭە ەتپەس... و جاقتا دا ءوزىمىز سياقتى كىسىلەر شىعار. بەيتانىس بولعانىندا نە تۇر؟ تانىسارمىز. تانىسپاساق — ەكەۋمىز بارمىز عوي. ەندى بۇعان نە شارا؟.. سەن قامىقپا، ەگور...
بۇعان مويىنسۇنعانى قاشان: تەك كوپ قينالماي كەتسە بولعانى. وسى جايتتەن كەيىن كەمپىردىڭ كوز جاسى پىشاق كەسكەندەي تىيىلدى. تەك باعزى ءبىر كەزدەرى ناستاسيا ال-دارمەننەن ايىرىلىپ، ابىگەرگە تۇسكەندە شالىنا ىسىڭكى جالپاق ءجۇزىن كوتەرىپ، ەركىنەن تىس بۇلكىلدەپ كەتكەن تومەنگى ەرنىن تىستەپ تۇرىپ:
— سەن قامىقپا، ەگور. ەندى بۇعان نە شارا... بالكىم، ەشتەڭە بولا قويماس...— دەيتىن ۇيرەنشىكتى ءسوزىن قايتالاپ.
ءماتوراداعى سوڭعى ءتۇن دە سىرعىپ وتە شىعىپ، سوڭعى تاڭ دا اتتى. تەك تاڭ جارىعى تۇسەر الدىندا، شالى زەكىپ كەيىنگەننەن كەيىن عانا، ناستاسيا ساندىق ۇستىنە كوپايكەسىن توسەپ، قيسايىپ جاتا كەتتى، ءبىراق ءسال-پال مىزعىپ، كوز شىرىمىن الماستان، تەز قايتا تۇردى. ەگور ءالى ۇيىقتاپ جاتقان. ناستاسيا كوشەگە شىعىپ، باسقىشتا تۇردى دا، شاشىراپ جاڭا شىققان كۇن شۇعىلاسىنا جىلىنىپ، اينالاسىنا كوز تاستاپ، الدىنان ماۋجىراعان ءماتوراسىن، دەريەۆنيا مەن ارالدى كوردى، سوسىن ءبىر كۇرسىنىپ، ءبىراز ويلانىپ بارىپ، ءبىر قۇشاق وتىندى الىپ، ورىس پەشىنە وت جاقتى. ەگور مۇنىڭ تىسىرىن ەسىتىپ، كۇڭكىلدەي ءتىل قاتتى:
— سەن نە، كەمپىرىم، ەسىڭنەن مۇلدە اداسقانبىسىڭ؟
— جوق، ەگور، ەڭ سوڭعى رەت وت جاعۋ كەرەك،— دەدى ول اسىعىس.— ارتىمىزدا جىلۋ قالسىن. ءبىز قىبىرلاپ-جىبىرلاپ جۇرگەنشە جانىپ تا بىتەدى. گۋلەپ بەرمەي مە ءقازىر؟ سولايىنا سولاي عوي. ارتىمىزعا سۋىق پەش قالدىراتىنداي ساعان نە بولعان سونشا، ەگور؟!
ءسويتىپ وت جاعىپ، سوڭعى استى جىلىتتى دا، كۇل-كومىردى پەش قۋىسىنا سىپىرا سالدى.
كۇن تامىلجىپ كوتەرىلىپ كەلەدى؛ قاريالار ءماتورادان جايماشۋاق جاقسى كۇندە اتتانباق. زەڭگىر اسپان كۇمبەزىنىڭ قاباعى اشىق، قىلاۋ جوق؛ ىستىق كۇن جادىراپ تۇر. ءىستىڭ ءجونى وسىلاي دەپ جوعارىدان سامال ەستى، سۋ تولقىنىن تۋدىرماي جاتىپ، ماۋجىراعان تىنىشتىققا مۇلگىپ تىنا قالدى. وزەن بەتى جىبىرلاپ بارىپ جازىلدى. تاڭەرتەڭنەن جادىراپ، جايناپ شىققان كۇننەن اينالا تەگىس قۇلپىرىپ، اۋەندەتىپ شىعا كەلدى، زارەدەي تىرلىك يەلەرىنىڭ ءبارى جالتارىپ، جاسىرىنباي، ءدۇر سىلكىنىپ بوي تۇزەدى. ءماتورا جەرى — ونىڭ ورمان-توعايلارى، ەگىندىك-شابىندىقتارى، جاعالاۋ-جيەكتەرى جامىراي وركەن جايىپ، ريزىق-بەرەكە، مول بايلىققا بوگىپ قالدى، ارالدىڭ جاسىل جەلەگى جەلبىرەپ، انگارا كەمەرىنەن اسا اعىنداپ جاتىر. وسىنداي بالعىن شاقتا تىرلىك قىزىعىن بەلۋاردان كەشىپ، توڭىرەگىنە شۇكىرانا كوز تاستاپ، جان-پيعىلىڭدى جونگە سالىپ، ەندى ەگىن ءتۇسىمى — استىق جايىن، ازدى-كوپتى ءار الۋان باقشا ونىستەرىن، قوزى-قۇيرىق پەن جەمىس-جيدەكتەردى جانە باسقا دا جابايى وسەتىن پايدالى ءونىم جايىن اقىل-وي ەلەگىنەن وتكىزىپ، بەزبەڭدەۋ كەرەك-اق. اۋەلى ءشوپ شابۋدى، سوسىن ەگىن وراعىن كۇتىپ، سولارعا جايىمەن، اسپاي-ساسپاي ازىرلەنۋ، باپپەن بالىق اۋلاپ، قاشان ەگىن ءپىسىپ، قىزىل قىرمان باستالعانشا، جاندى قيناپ زورلانباي، كۇنبە-كۇن تۋىنداپ جاتقان جۇمىستى قاعىپ تاستاپ وتىرۋ — ەندى قاراپ تۇرسا، ۇزاق جىلدار بويى تاپ وسىلاي ءومىر ءسۇرىپتى جانە سول ءومىردىڭ نە ەكەنىن بىلمەپتى.
ناستاسيا سوڭعى رەت ساماۋرىن قايناتتى، ەكەۋى وتىرىپ شاي ءىشتى. ءبىراق جەدەقابىل ىشكەسىن، شايدان ەشبىر ءراقات-لاززات المادى، جايباراقات وتىرۋعا ۋاقىت قايدا، بۇلار اسىعۋلى بولاتىن. ناستاسيا قايناعان سۋدىڭ قالعانىن توگىپ، وتتىق كومىرىن سىلكىپ ءتۇسىرىپ، جولعا الىناتىن ساماۋرىندى شىعار ەسىك الدىنا جاقىنداتىپ قويدى. ەگور باستىرما استىنان دوڭگەلەتىپ قول اربانى شىعاردى: ەكەۋى ساندىق تۇتقاسىنان ۇستاپ، بار كۇشىن سالىپ، اۋپىرىمدەپ كوردى دە، قويا سالدى — كوتەرە المايدى ەكەن. ءارى ابىرجىپ، ءارى اشۋلانىپ قالعان ەگور اتاي — بۇل جەردە جارايدى، بىرەۋ بولماسا، بىرەۋ كومەكتەسەدى، مۇنى انا جاقتا قايتەمىز؟—دەپ ويلايدى دا، اۋەلدە ستولىن ەڭ سوڭىنان شىعارعىسى كەلسە دە، رەنىش ۇستىندە ونى بوساتۋعا ءامىر ەتتى. ءۇي جاساۋىنان ستولدان باسقا تاعى ساۋىت تورلى جينالمالى كەرەۋەتتى، ەكى ورىندىق پەن ىدىس شكاپىن الماقشى بولدى. تاۋىق قورا، ساكى، تاپشان، تاعى ءبىر ستول، ورىس پەشى، پودۆال، ەسىكتەر يەسىز قالىپ بارادى. قويمالار مەن اۋلادا، ۇلكەن قايىق پەن پوگرەبتە، مال قورادا، كەپەدە، سەنەك پەن تەكشەلەردە تالاي-تالاي زاتتار قالدى. سولاردىڭ ءبارى اكەلەر مەن اتالار ميراسى، وسى ارادا ءسات سايىن قاجەت، ءزارۋ زاتتار-تۇعىن، ەندى سولار انا جاقتا مۇلدە كەرەكسىز بولىپ قالادى ەكەن. شىمشۋىرلار-تىستەۋىكتەر، تەگەنە، پىسپەكتەر، شوگەنە-قازاندار، سەبەتتەر، كوزەلەر مەن قولباقىراشتار، كۇبىلەر مەن كەسپەكتەر، قىسقاشتار، ورمەك اعاش... تاعى دا: ايىرلار، كۇرەكتەر، تىرمالار، ارالار، بالتالار (ءتورت بالتانىڭ بىرەۋىن عانا الدى)، قايراق، تەمىر پەش، قولاربا، شانا... بۇعان قوسا: قاقپاندار، تۇزاقتار، نوقتالار، شاڭعىلار، اڭ جانە بالىق اۋلايتىن وزگە دە قۇرال-سايماندار، ىسمەرلىكتىڭ ءار ءتۇرلى اسپاپتارى. مۇنىڭ ءبارىن اتاي بەرىپ قايتەمىز، جۇرەك شىركىندى جارالاي بەرىپ قايتەمىز! جانە ەشكىمگە ساتا دا المايسىڭ، بەرە دە المايسىڭ، اركىمنىڭ باسىندا وسىنداي ءبىر ناۋبەت: ءوز مۇلكىڭدى قايدا قويارسىڭ؟ تاستاۋعا كوزىڭ قيمايدى، حان سارايىنداي جاڭا ۇيگە ەسكى دۇنيە-مۇلىكپەن كىرە المايسىڭ جانە مۇنىڭ وندا مۇلدە قاجەتى جوق. ناستاسيا ءبارىن دە باۋرىنا باسىپ، ءبار-بارىن دە جۇك جاتقان جەرگە اپارىپ جيناي بەردى — ەگوردىڭ زىعىردانى قايناپ:
— قايدا؟ قايدا؟— دەپ بوقتاپ جىبەرەدى.
— جوق، ەگور، ءوزىڭ ايتشى: ءالى ءبۇپ-بۇتىن استاۋ. جاپ-جاڭا. وعان سۋ قۇيىپ قويۋعا بولادى.
— جاتقان جەرىنە تاستا دا، ەندى قايتىپ جولاما. سۋ قۇيام دەيدى... سۋ نەگە كەرەك ساعان؟
ءبىراق مۇنىڭ جاسىندا مىلتىقتىڭ ۇلكەن قالادا اجەتكە جارايتىن-جارامايتىنى ءشۇبالى بولسا دا، ءوز باسى ون التىنشى كاليبرلى ەسكى تۋلا مىلتىعىن، وعان كەرەكتى كۇللى وق-دارىلەرمەن قوسا، تۇگەلدەي الدى. ارينە، مىلتىقتىڭ اتى مىلتىق، ول استاۋ ەمەس، سول سەبەپتى دە شال ودان ولمەي ايرىلعىسى كەلمەدى. ال ناستاسيا بولسا، ۇرشىعىن تاستاپ كەتۋگە قيمادى. ونى كەمپىرىنىڭ قولىنان كورىسىمەن، ەگور اتاي: «قايدا؟»—دەپ تاعى دا ايقاي سالدى، ءبىراق ناستاسيا مۇلدە كونبەي قويدى:
— جوق، ەگور... شۇيكەلەپ ءجىپ يىرمەك بولسام... ۇرشىقسىز قالاي بولادى؟
— ءتۇھ، كوك سوققان-اي! ەندى ول شۇيكە ءجۇنىڭ ۇرشىقتىڭ باسىندا بولدى نە، استىندا بولدى نە — ءبارى ءبىر. سوندا ونى قايدان الماقسىڭ؟
— جوق، ەگور...— دەپ قاسارىسىپ، كەمپىر ۇرشىعىن تاستامادى.
ول ونى ءبىرىنشى قاتىناعاندا ستولدىڭ قاسىنا قويىپ، ۇستىنەن تەڭمەن باستىرىپ تاستادى. ەگور اتاي قولارباسىن، باكەنشىدەن الىنعان جۇك تاسيتىن ۇلكەن قايىق تۇرعان جيەككە قاراي دوڭگەلەتە جونەلدى. سول قايىقپەن قاريالار پودۆولوچنايا قىستاعىنداعى ايلاققا جەتۋى كەرەك، ول اراعا كەشكە سالىم پاروحود كەلەدى، سوسىن ولار قايىقتى سو جەردەگى باكەنشىگە قالدىرادى دا، پاروحودپەن ءارى قاراي كەتەدى. داريانىڭ بالاسى پاۆەل پينيگين، ەگور اتايعا قايىق ەسپەس ءۇشىن موتوركاعا تىركەپ، ايلاققا زاۋلاتىپ اپارىپ تاستايىن — دەپ ەدى، ءبىراق اتاي ودان باس تارتتى:
— ايتقانىڭ بولسىن، ءبىزدى انگارادان وتكىزىپ تاستا، ال ار جاعىنا ميتىڭداپ جەتەمىز. ءبىز قايدا اسىعامىز؟ پاروحودقا جايىمەنەن جەتەمىز. تىم بولماسا، انگارا جارىقتىققا سوڭعى رەت ارمانسىز ءبىر قارايىق.
شال ارباسىن سۇيرەتىپ كەتكەنى سول ەدى، داريا دا كەلدى. ول الدەنەگە ايانىشپەن قۇلاعىن ءتۇرىپ، كوزىن تىگىپ، قورشاۋ جانىندا ازعانا تۇردى دا، باسقىشقا كوتەرىلىپ، ەسىكتى ابايلاپ وزىنە قاراي تارتتى.
— ناستاسيا!—دەدى ول دىبىس بەرىپ، كەمپىردىڭ ۇيدە بار-جوعىن بىلمەي.
— بەرى-بەرى ءجۇر، مۇندامىن، داريا،— دەدى ناستاسيا.— سەن كىر ىشكە. ءبىز، ەگور ەكەۋمىز، كەتەمىز ەندى. ەل-جۇرت...
— ازىرمىسىڭدەر؟— دەدى داريا كىرىپ كەلە جاتىپ.
— Aha. ال ەگور ەگىل-تەگىل جىلايدى كەلىپ، جىلايدى، كەتكىسى جوق. مەن وعان: «سەن، ەگور، جىلاما، جىلاما...» دەيمىن.— ول داريانى ەندى عانا تانىعاندايىن، وعان بايىپتاپ ءبىر قارادى دا، سەلك ەتىپ، ۇندەمەي قالدى — بۇل زەيىن-زەردەسى تولىق قالپىنا كەلگەنى ەدى.— ەشتەڭە ەمەس، داريا،— دەدى ول كىنالى كىسىدەي سىبىرلاپ.— مىنە، كوردىڭ بە... سيقىمىز وسى...— سوسىن ەدەندەگى تەڭ-تەڭ جۇكتى، جالاڭاش قابىرعالاردى مەگزەپ كورسەتتى دە، قايتەيىن، اقىل-ەسىمنەن جاڭىلعىم-اق كەلمەيدى، ءبىراق وعان شارا بار ما دەگەندى يشاراتپەن بىلدىرگەندەي.— سەن، داريا، مەن جونىنەن جامان ويلاپ جۇرمە...— دەدى ءبىر ءتۇرلى جالىنىشتى ۇنمەن.
— سەن دە مەن جونىنەن...— داريانىڭ داۋسى دىرىلدەپ، باسىنداعى جاۋلىعىنىڭ ءبىر شەتىمەن كوز جاسىن ءسۇرتىپ جاتىپ، ناستاسيامەن قاتار جۇرگەن ۇزاق جىلدار كىناسىن ءوز موينىنا الىپ، كەشىرىم سۇراعانداي ەدى.
— ەسىڭدە مە، ورىمدەي بالدارىمىز بار ەدى-اۋ؟
— نەگە ەسىمدە بولماسىن، ەسىمدە!..
— ەندى ولاردى قايدان تابامىز؟ جالعىز قالدىق. مەن ەگورعا: «كەتتىك، ەگور، كەتتىك، ەندى كۇتەر كىمىمىز بار»— دەيمىن، ول...
كەمپىر جىم بولىپ، ال-دارمەنى قۇرىپ، ساكىگە سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى. داريا ونىڭ قاسىنا كەلىپ جايعاستى. قاڭىراپ بوس تۇرعان، بارىنان جۇرداي بولعان ۇيدە وتىرىپ كىسى ءمانپاعات تاپپايدى ەكەن، اجال شەڭگەلىنە قالدىرعان ۇيدە وتىرۋدان وتكەن وكىنىش، ودان وتكەن كىنا بولمايدى ەكەن. ونى ەندى دەمەپ-جەبەي دە المايسىڭ جانە ونداي دەمەۋ-جەبەۋدەن نە پايدا، ال قابىرعالاردىڭ سۋ قاراڭعى سوقىر بولىپ قالعانىن، تەرەزە-تەرەزەدەن ءتىرى جانعا پايداسى جوق جارىقتىڭ قۇيىلىپ تۇرعانىن كورۋدىڭ ءوزى ءبىر ازاپ ءتارىزدى.
ناستاسيا مىسىعىن ەسىنە الدى:
— داريا، مەنىڭ سەنەن سۇرايىن دەگەن ءبىر نارسەم. ۇمىتىپ كەتە جازداعانىمدى قاراشى. سەن ءبىزدىڭ نيۋنيانى قولىنا الشى، داريا، ال سو بايعۇستى.
— تاعى قايداعى نيۋنيا؟
— ءبىزدىڭ مىسىقتى ايتامىن. ول مىسىقتى بىلەسىڭ بە؟
— ءيا.
— ول ءقازىر ءبىر جاققا قاشىپ كەتىپتى. جولعا ازىرلەنە باستاعاننان كەتىپ قالىپ ەدى، ءالى كەلمەي جاتىر. سونى قولىڭا الىپ، مەن ءۇشىن باعىپ-قاقشى.
— Ay، مەنىڭ ءوزىمنىڭ ەكى مىسىعىم بار. انفيزا كەتەردە مىسىعىن تاستاپ كەتكەن. مەن ولاردىڭ ءبارىن شۇبىرتىپ قايتەمىن.
— جوق، داريا، نيۋنيانى الۋ كەرەك،— دەدى ناستاسيا قوبالجىپ.
— نيۋنيا — ەركە مىسىق، ونداي مىسىق سەندە جوق. مەن ونى وزىممەن بىرگە الا كەتسەم دەپ ەدىم،.ونى ولسەم قالدىرامىن با، ءبىراق ونى پاراحودقا جىبەرمەيدى،— دەيدى ەگور. ەگەر شىنىمەن جىبەرمەيتىن بولسا،— نيۋنيا قۇريدى عوي. ونىڭ ساعان ەشبىر اۋىرلىعى تۇسپەيدى، ءوزى ەشتەڭەنى جارىتىپ جەمەيدى دە، ايتەۋىر اندا-ساندا بىردەڭەنى بەرسەڭ بولدى...
— و توبا... قايداعى نيۋنياسىن ايتادى... كوزىمە تۇسسە — الامىن، ال ەگەر تۇسپەسە،— ءوزى ءبىلسىن. مەن ونى ىزدەپ، ارال كەزەتىن جايىم جوق.
— جوق، داريا، ونىڭ ءوزى كەلەدى. ءبارىن ءوزى بىلەدى.
ءبارىن دە ۇعاتىن مىسىق. سوسىن وعان قاراپ، مەنى دە ەسىڭە الارسىڭ. ول مەنىڭ سەنىڭ جادىڭداعى ءبىر جادىگەرىم بولىپ قالسىن. كەيىن كەلگەندە الا كەتەمىن... اشتان ءولىپ قالماس ءۇشىن، و سورلىعا مەن جوقتا قاراسىپ تۇرساڭ بولعانى.
— سەن شىنىمەن-اق كەلەسىڭ بە؟
— اۋ، ءبىز كارتوفسىز قالاي كۇن كورەمىز؟ ال ەگەر الداعى قىستا ولمەيتىن بولساق — كارتوفسىز قالاي جۇرمەكپىز؟— ناستاسيا بۇل ءسوزدى مۇلدە وزگە بىرەۋگە ايتىپ وتىرعان سەكىلدى.— ول دارياعا داۋسىن باسەڭدەتىپ، اۋرۋدايىن ىڭقىلداي سىبىرلادى:— وي-بوي، دۇنيە-اي، قايداعى قىس؟ الدىمنان بىردە-بىر جارىق كۇن كورمەيمىن. وي، داريا، ءبىز بەيباق نەدەن كىنالى بولدىق؟
قولارباسىن سالدىراتىپ، ەگور اتاي قايتىپ كەلدى، سوسىن كەمپىرلەر دە ورنىنان تۇردى. ەندى ۇشەۋى جابىلىپ، قايتادان ساندىقتى كوتەرمەك بولدى، ءبىراق ونى قايتادان جايىنا قالدىردى — كۇشتىرەك بىرەۋ كەرەك بۇعان. داريا ايقايلاپ، پاۆەلدى شاقىردى. ول كەلىپ، ءزىل-ساندىققا تاڭىرقاي كوز قيىعىن سالدى، بۇل — باعى زاماندا جولعا شىعۋ ءۇشىن ەمەس، ماڭگى-باقي ءبىر ورىندا قوزعالماي تۇرۋ ءۇشىن جاسالعان ساندىق قوي، ءبىراق ول ۇندەمەدى، بۇل ويىن قاريالارعا ايتپادى. تەك كەيىن ونى ارەڭ دەگەندە ارباعا تيەپ، مىقتاپ شاندىعاسىن بارىپ، جايىمەن اقىل قوستى:
— ەگور اعا، سەن پودۆولوچناياعا بارىپ، قايىقتان تۇسىسىمەن بىردەن ميشكاعا بار. ءبىر ءوزىڭ كۇشەنىپ كوتەرەم دەپ ويلاما.
— جالعىز كوتەرۋ قايدا؟..— اتاي قولىن ءبىر سىلتەدى.— ىشەگىم ءۇزىلىپ كەتەر. كەمپىردە ەس بار ما، جوقتى-باردى تىعا بەرىپتى.— ەگور اتاي ساندىقتىڭ كىناسىن ناستاسياعا جاپپاق، بولدى.
— ەشتەڭە ەتپەس، ەگور، ەشتەڭە ەتپەس،— دەدى كەمپىر دانەڭەنى ەستىمەسە دە شاراداي باسىن الدەنەگە يزەپ، تارى بىردەڭەنى ىزدەگەندەي اينالاسىنا قايتا-قايتا قاراعىشتاپ.
ساندىقتى پاۆەل اكەتتى؛ ەگور اتاي ول ءبىر جاعىنا اۋىپ كەتپەسىن دەپ، ەسپەلى جەز تۇتقاسىنان ۇستاپ، اربامەن جاناسا ءجۇرىپ بارا جاتتى. قالعان زاتتاردى اپارىپ، سونىڭ ءبارىن قايىققا تيەۋگە دە پاۆەل جاردەمدەستى، سوسىن قايىقتى وزەنگە شىعارىپ، جيەگىنەن سۋ قۇيىلماس پا ەكەن دەپ سىناپ كوردى — دۇرىس ەكەن. قول اربانى سۇيرەتىپ، ەكەۋى ۇيگە كەلدى، ەگور اتاي ونى باستىرمانىڭ استىنا اپارىپ، تەرتەنى ابايلاپ جەرگە ءتۇسىردى، سوسىن ءسال ويلاندى دا، ونى كايتا كوتەرىپ، نەگە ەكەنىن قايدام، قابىرعاعا سۇيەي سالدى..
اۋلادا قۇرقىلداسىپ، ۆەرا نوساريەۆاعا ساتىلعان تاۋىقتار تۇرتىنەكتەپ ءجۇر. ءۇش تاۋىقتى سويىپ، ەكەۋىن ەرتەرەك جەپ الىپ، بىرەۋىن جولعا دەپ پىسىرگەن-دى، ال قالعان تورتەۋىن تىرىدەي ۆەرا ون سومعا ساتىپ العان ەدى. الو جەتەسىزدەر شۇبىرىپ وسىندا، ءوز اۋلاسىنا كەلە بەرەدى، مۇنىڭ ەندى بوتەن، ءولى اۋلا ەكەنىن بىلمەيدى. باسپاعىن J 30 تەڭگەگە سوۆحوزعا وتكىزدى — كادىمگىدەي قومدانىپ، بايىپ قالدى! ءبىراق باسپاق پودموگودا قوساردا جايىلىمدا— ونى كورمەگەننىڭ ءوزى جاقسى. نەبارى وسى عانا. قول-اياقتارى ساۋ بولعاسىن، شۇكىرانا، ءبىراز دۇنيە-مۇلىك تە جينالعان سياقتى ەدى — ەندى ءبارى ءبىر قايىققا عانا سىيدى. مەيلى، بۇل دا قاراڭ قالسىن، بارار جەرى — ءبىر جەر عوي.
ۇيدەگى كىسىلەر قاراسى مولايا ءتۇستى، كاتەرينا، بالدىرعانىن ەرتىپ سيما كەلدى. ايتاتىن ءسوز قالماعانداي، ءبارى دە ءۇن-تۇنسىز، ۇنجىرعاسىن ءتۇسىپ وتىر. تەك ءوزىڭ، الىسقا اتتاناتىن ناستاسيانى ىزدەپ، تابا الماي جۇرگەن كىسىدەيىن، ءبىر بۇرىشتان كەيىن ەكىنشى بۇرىشقا تاپ بولىپ، تىنىم تاپپاعان كەمپىردەن كوزدەرىن الماي قارايدى. ەگور اتاي مەن پاۆەل كەلىپ كىرگەندە، سوڭعى بۇيرىق پا قالاي دەپ ازىرلەنگەن كەمپىرلەر سەلك ەتىسىپ شوشىپ كەتتى دە، تىنا قالدى. ءبىراق ەگور اتاي جۇزبەلى دۇكەنشەدەن ساتىپ العان ەكىنشى شىنىنى شىعارىپ، پاۆەل ەكەۋى قۋىستا تۇرعان ستولدى ساكىگە تاياپ اكەلىپ قويدى، ەندى ءازىر تۇرمايتىنىن سەزگەن كەمپىرلەر كوڭىلدەنە قوزعالاقتاپ، جەڭىل كۇرسىنىسىپ، كادىمگىدەي قۋانىپ قالدى. ولاردىڭ بارىنەن بۇرىن ناستاسيا بالاشا قۋانىپ، سىقىلىقتاپ ءبىر كۇلىپ، جانى جادىراپ، بۇگىن ەرتەڭگىسىن ورىس پەشىن سوڭعى رەت قالاي جاققانىن ايتا باستادى.
ستاقان ەكەۋ-اق ەدى؛ ولاردى ءبىرىنشى بولىپ پاۆەل مەن ەگور اتاي كوتەردى:
— كەتەر اياق ءۇشىن الامىز با؟—دەدى پاۆەل كۇمىلجىپ. تاعى ءبىر دەمەۋ ءسوز كەرەك سياقتى، سول سەبەپتى دە ول:—ۇزاق عۇمىر سۇرىڭدەر، ەگور اعا، ناستاسيا جەڭگە،— دەدى جايىمەن.
— ءاي-دا، شال-قىپ تۇرامىز-داعى!— ەگور اتانىڭ بۇل ءسوزدى قىسىلىپ ايتقانى سونداي، داۋسى شيقىلداپ شىقتى.
پاۆەل قاعىپ سالىپ، ازىرلەنۋگە كەتتى. كەمپىرلەر تاعى دا ۇندەمەي قالدى، تەك شاراپتى شايعا ۇقساتىپ، ءبولىپ-بولىپ، قينالا تىرجيىسىپ ءىشىستى دە، ودان ەشبىر ءراقات-لاززات الا المادى. ەگور اتاي دا ورنىنان تۇرىپ، كەمپىرلەردىڭ الدىندا تەمەكى تارتتى، سوسىن شىعىپ بارا جاتىپ:
— كوپ وتىرماڭدار ەندى، كورشىلەر. قوزعالامىز،— دەدى باسەڭ.
كەمپىرلەر ءسىڭبىرىنىپ، ءبارى بىردەن جامىراسىپ، ناستاسيامەن قوشتاسىپ تۇرىپ، كىنالارى بولسا كەشىرۋىن ءوتىندى، ءبىراق ونىڭ الدىندا نەگە كىنالاسىپ، نە ءۇشىن اقتالىپ تۇرعانىن وزدەرى دە بىلمەيتىن ەدى، ءبىراق سول وزدەرى دە بىلمەيتىن كىنانى ايتىپ، ءىشتى ءبىر بوساتىپ الۋى كەرەك-تى. ناستاسيا ەشتەڭەنى ەستىمەسە دە، ۇقپاسا دا، باسىن يزەپ كەلىسە بەردى؛ تاعدىردىڭ تاسقىنى ايداپ، دەدەكتەتىپ الا جونەلگەن ەكەن،— تىرناق استىنان كىر ىزدەپ جاتاتىن ۋاقىت پا، ايتەۋىر ارىزداسىپ-قوشتاسىپ كەتپەك كەرەك.
— ساماۋرىندى الىپ كەتەسىڭ بە؟—دەدى سيما تاپ-تازا قىلىپ ءسۇرتىپ، مەيرامداعىداي جالتىراتىپ، تابالدىرىققا تاياۋ قويعان ساماۋرىندى نۇسقاپ.
— الماعاندا قايتەم؟—دەدى ناستاسيا باسىن يزەپ.— يىعىم سالدىراپ قالماس بۇدان. مەن ونى ەگورعا بەرمەدىم، ءوزىم-اق الىپ جۇرەمىن. ۇيدە مۇنى ماتامەن وراۋعا بولمايدى، قايىققا وتىرعاسىن ورايمىن.
— شىنىمەن سولاي ما؟— ايتەۋىر سويلەۋ كەرەك بولعاسىن — دابىرلاسىپ سويلەسىپ جاتىر.
— قايدا قايتىپ كەلەتىنىن كورسىن دەگەن ىرىم عوي باياعى.
— ەندى ءبىزدىڭ ىرىم نەمىزدى العان،— دەدى داريا.— بىزگە ولار قىرىن قاراپ كەتتى عوي. ساماۋرىندى اسپەتتەپ، ولگەن ايەلدىڭ تابىتىنا بىرگە سالاتىن بىرەۋ تابىلسا عوي. و دۇنيەدە ءبىز ساماۋرىنسىز قالاي كۇن كورەمىز.
— ساعان و جاقتا ساماۋرىننىڭ قاجەتى قانشا؟
— نەگە كەرەك بولۋشى ەدى — شاي ىشۋگە كەرەك-تاعى.
— ال ءبىز ەگور ەكەۋمىز كەتەمىز،— دەدى ناستاسيا ولاردىڭ ءسوزىن ءبولىپ، بۇل ءسوز وعان بوس ءسوز بولىپ كورىندى.— بالكىم، ەشتەڭە بولماس... ءقازىر جۇرەمىز، بۇكىل زاتتى جاعالاۋعا جەتكىزىپ تاستادىق.
بۇلاردىڭ ءسوزىن تىڭداپ، قولايلى ءساتتى كۇتىپ تۇرعانداي-اق، ەگور اتاي تەرەزەنى قاقتى دا، قوزعالاتىن كەز بولدى دەپ بەلگى بەردى.
— مىنە، كەتتىك،— دەدى ناستاسيا قۋانا قوزعالىپ، سوسىن ستول باسىنان ءبىرىنشى بولىپ شىعا بەردى.— مەن باعانا... كەتتىك، كەتتىك، ەگور!—دەدى ول بىردەڭەدەن شوشىنعانداي بەت-اۋزى بۇزىلىپ.— ەگور، كەتپە، مەنى توس.
ول ساماۋرىندى الا سالىپ، ەسىككە قاراي تۇرا ۇمتىلدى، جولاي كەمپىرلەرگە بۇرىلىپ، جۇرسەڭدەرشى — دەگەندەي ءۇنسىز جالىنا كوز تاستادى. داريا ورنىنان تۇرىپ، قاڭىراعان بۇرىشقا قاراپ كەربەزدەنە شوقىندى، وعان ىلەسە سولاي قاراپ، كاتەرينا دا ىرىم ەتتى. ولار ءسال كىدىرىپ، وسىنداي ساتكە لايىق سالتتى بىردەڭەنى جاساماس پا ەكەن دەگەندەيىن ناستاسياعا قاراي بەردى، ءبىراق اقىل-ەسىنەن ايىرىلىپ قالعان و بەيباقتىڭ ەسىنە ەشتەڭە دە تۇسپەدى، سول سەبەپتى دە ول ەشتەڭەنى دە جاسامادى. باسقىشقا شىققاسىن ول ساماۋرىندى — ادەتتە قايناتۋعا قوياتىن، قابىرعا تۇبىندەگى ءوز ورنىنا قويدى دا، كەمپىرلەر ۇيدەن شىققاننان كەيىن، اسىققاننان با،. ايتەۋىر كوپكە دەيىن كىلتتى ۇياسىنا كىرگىزە الماي اۋرە بولىپ بارىپ، ەسىكتى بەكىتىپ، اسپالى قۇلىپتى جاپتى. ول بۇرىلىپ قاراسا — ەگور قاقپادان شىعىپ بارادى ەكەن، بار كۇشىن جيناپ:
— ەگو-ور!—دەپ ايقايلاپ جىبەردى.
ول تۇرا قالدى.
— ەگور، كىلتتى قايتەمىن؟
— انگاراعا تاستا،— دەدى ەگور جەرگە ءبىر تۇكىرىپ.
سوسىن ەشبىر كىدىرمەستەن بۇرىشتى اينالىپ جۇرە بەردى جانە ءاربىر باسقان قادامى جادىندا جاتتالىپ قالسىن دەگەندەي-اق، اياعىن ساناپ باسىپ بارا جاتقانداي ەدى. ناستاسيا ەشتەڭەگە تۇسىنبەي، بەت-اۋزى ءبىر ءتۇرلى كىسى ايارلىقتاي بولىپ قيسايىپ، شالىنىڭ سوڭىنان اڭقيىپ قاراپ تۇرىپ قالدى.
— اكەل بەرى،— دەدى داريا جىلاپ جىبەرمەس ءۇشىن اۋزىن ورامالىمەن باسىپ، سوسىن كىلتتى الىپ، الاقانىنا قىسا قويدى.— مەيلى، مەندە-اق بولسىن. كەلىپ-كەتىپ، قاراپ تۇرارمىن.
— قاقپانى جاۋىپ ءجۇر،— دەدى ناستاسيا؛ ول وز-وزىنەن كۇلىمسىرەپ، الدەنەگە مىرس ەتىپ كۇلىپ كەلە جاتقان: ءتارىزدى، ال ونىڭ ەسكەرۋسىز ۇمىت قالعان ءجۇزى قۇبىلىپ، بىردە ولاي، بىردە بۇلاي سالبىراپ، قيسايىپ كەتەدى.
— ايتپەسە مال كىرىپ، اۋلانى ءبۇلدىرىپ كەتەدى. وعان: ءسوز بار ما.
— ءۇيدىڭ قاسى ەمەس پە. كۇندە قاراپ تۇرامىن عوي. سەن ودان قام جەمە.
— ال ءبىز — ەگور ەكەۋمىز كەتەمىز...
...ساسكە بولىپ قالسا دا، ناستاسيا مەن ەگور ءماتورادان اتتانىپ كەتكەندە، تاڭنىڭ تابى ءالى تارقاماعان ەدى. كۇن جارقىراپ، جايناي ءتۇستى، ارالداعى كوك بىتكەن گۇلدەي، كۇلتە-بۇرىن توككەن-دى، ءمولدىر سۋ تۇبىندەگى تاستار جالتىراپ، انىق كورىنىپ جاتىر. انگارانىڭ ەركە اعىنى شۇعىلا-نۇرعا شاعىلىسىپ، وت تيگەندەي جالتىلداپ، كوز جاۋىن الادى، زۋلاپ جۇرگەن سۇر قارلىعاشتار بار پارمەنىمەن سول شۇعىلاعا قويىپ كەتىپ، كوزدەن عايىپ بولادى. وزەن اعىسى تاپ-تازا بولىپ، مولدىرەپ جاتقان جەرلەردە زەڭگىر اسپان تومەندەپ، تۇڭعيىق سۋ تۇبىنە باتىپ كەتىپ، انگارا سۋى اندەتىپ، اسپاندا ۇشىپ بارا جاتقانداي بولىپ كورىنەدى.
جۇك تيەلگەن قايىق جۇرت سۋ الاتىن كوپىرشە جانىندا تۇر ەكەن. كەمپىرلەر ناستاسيانىڭ سوڭىنان قيىرشاق تاستى تابانعا ءتۇستى، بيىك جارقاباقتان دەريەۆنيا كورىنبەي قالدى. انگارا قاسىنا كەلگەندە ءماتورا ءۇنى ەستىلمەيدى ەكەن. ناستاسيا ساماۋرىندى قايىقتىڭ تۇمسىعىنا ورنالاستىردى دا، كەمپىرلەرمەن قوشتاسپاق بولىپ قايتا كەلدى. ولار ەندى قىسىلىپ-قىمتىرىلماي، سولقىلداپ جىلاي باستادى. ولاردىڭ كوز جاسىنان قورىققان سيمانىڭ بالاقايى باقىرىپ جىلاپ قويا بەردى. ناستاسيا رەت-رەتىمەن كەمپىرلەرگە قولىن ۇسىندى، ول باسقاشا قوشتاسۋدى بىلمەيتىن، باسى سەلكىلدەپ:
— وقاسى جوق، وقاسى جوق... بالكىم، ەشتەڭە بولماس...— دەگەن سوزدەردى قايتالاي بەردى.
ەگور اتاي ونى اسىقتىرىپ تۇر.
اياعىنىڭ استىنان كوزىن جازباي، ارتىنا سوزعان قولىن بۇلعاپ، قالا بەرىڭدەر دەگەندەي بەلگى بەرە، ول كوپىرشەگە شىقتى دا، جالت بۇرىلىپ ارتىنا تاعى ءبىر قاراپ، قايىققا اياعىن سالدى.
— ال ەگور جىلايدى، جىلايدى...— دەپ شالىن مەگزەپ، ءسوز باستاي ءتۇستى دە، ۇندەمەي قالدى. ەگور اتاي جاعالاۋعا قاراپ، ءۇش مارتە — وڭعا، سولعا جانە العا قاراپ، ءماتوراعا ءيىلىپ ءتاجىم ەتتى. سوسىن قايىقتى دەرەۋ يتەرىپ جىبەردى دە، ءوزى ەتپەتتەپ بارىپ ونىڭ ىشىنە اۋناپ ءتۇستى.
— ناستاسيا! ناستاسيا!—دەپ شۋلاستى كەمپىرلەر.
— ءبىر ءجونى بولاتتاعى، ءبىر ءجونى بولاتتاعى،— دەپ كۇبىرلەيدى تۇرەگەپ تۇرىپ ناستاسيا اعىل-تەگىل كوز جاسىن الاقانىمەن ءسۇرتىپ. كەنەت ەكى بۇكتەتىلىپ، بۋىنشاق-تۇيىنشەكتەر ۇستىنە قۇلاپ ءتۇستى دە، اڭىراپ قويا بەردى.
ەگور اتاي اسىعا-ۇسىگە ەسكەگىن جيەككە تىرەپ، ءارى قاراي جىلجي بەردى. الدارىندا، تەرەڭ سۋدا ونى پاۆەل موتورلى قايىعىمەن كۇتىپ تۇرعان. قاتتى اعىس قايىقتى جۇلا جونەلگەندە ەگور اتاي وعان ارقان لاقتىردى؛ پاۆەل موتورىنا وت الدىردى — قارتتار وتىرعان قايىقتى ءبىر جۇلقىپ، تارتا جونەلدى، الىستاعان سايىن ونىڭ ءجۇرىسى جىلدامداپ، انگارامەن تومەن قاراي زۋلاپ بارا جاتتى.
بۇرىلىستا ءماتورا قىستاعى ءبىر ءسات كورىندى دە، قايتادان كوزدەن تاسا بولدى.
اقىرىندا مىسىق تابانداپ وسىناۋ ءتۇن دە، ءماتوراداعى ەڭ ءبىرىنشى جارىق تا ىستىق ءتۇن كەلىپ جەتتى. سوسىن مۇنداي تۇندەر سەنتيابردە، ونىڭ سوڭىنا تامان ءتىپتى كوبەيىپ كەتتى دە، سول تۇندەر بىرىنەن سوڭ ءبىرى لاپىلداپ، انگارا قۇرمەتىنە ادەيى جاعىلىپ جاتقانداي-اق. وزەننىڭ ەكى جاعى وراسان زور وتتار شۇعىلاسىنا مالىناتىن بولادى ءالى. ءبىراق سول ءتۇن ءبىرىنشى رەت ءماتوراداعى باسقا تۇندەردەن كوپ بۇرىن، جاماندىقتىڭ باسى بولىپ كەلدى.
بۇل تۇندە پەترۋحانىڭ ءۇيى ورتەندى. ءورتتىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن سول ارادا بولىپ، ابىگەر-ماشاقاتقا قاراماستان ۋاقىتقا كوز سالىپ قويۋدى ۇمىتپاعان پەترۋحا، كەيىن: كوپ تۇرىپ قاڭسىعان ادەمى ءۇي نەبارى ەكى ساعات قانا جانادى ەكەن — دەپ ءماتورا حالقىنىڭ قاپەرىنە سالىپ تا قويدى. بۇل ءۇيدىڭ ونىڭ قالاۋى بويىنشا عانا جانعانىنا، وعان باسقا ەشبىر سەبەپ بولماعانىنا دەريەۆنيادا كۇمان كەلتىرگەن جان جوقتىڭ قاسى ەدى. سونىڭ الدىندا عانا پەترۋحا ءبىر جاققا بارىپ، بىردەڭەلەردى ءبىلىپ قايتتى دا، كەلىسىمەن شەشەسى كاتەرينا كەمپىرگە: كوشەمىز — دەپ ءامىر ەتتى: ەرتەڭ بىرەر كۇندە اعاش ءۇيدى اكەتۋگە مۋزەي كىسىلەرى كەلەدى-مىس. تاسيتىن دا كوپ ارتىق ەشتەڭە جوق بولاتىن. پەترۋحا، الگى مونشاعا بارۋ ءۇشىن دە، كوشىپ-قوناتىن كىسىلەردەي-اق، ارتىنىپ-تارتىنىپ جاتاتىن باي-باعلانداردان ەمەس-تى. سيىرىن وسىدان ەكى جىل بۇرىن ساتىپ جىبەرگەن، اشاتۇياق دەگەننەن ەڭ سوڭعى تورايىن، داستارقان جايارلىق ەشتەڭە بولماعاسىن، ساۋىردە سويىپ تاستاعان؛ كاتەرينا كەمپىر تىرلىگىنە قاجەتتى قورباي-جەربايىن ءبۋىپ-تۇيدى دە، قولىنا ۇستاپ داريانىڭ ۇيىنە اپارىپ تاستادى. تاپ سول ءورت شىعاتىن كۇننىڭ الدىندا عانا اپارعان؛ ءوزى ماس بولىپ كەلگەن پەترۋحا زىركىلدەپ، كۇشتەپ قۋىپ شىعارداي بولعاسىن، كاتەرينا وسى شىركىنمەن سالعىلاسىپ جاتام با دەپ تىم-تىرىس كەتىپ قالعان. داريا، ءماتورادا ەندى قالعان سوڭعى كۇندەرىمىزدى تەزىرەك وتكىزۋ ەكەۋمىزگە جەڭىلىرەك بولادى دەپ ونى كوپتەن وزىنە شاقىرىپ جۇرگەن. ءيا، كوڭىلدىرەك ەكەنى دە راس، ونسىز دا اۋىلدىڭ كۇللى كەمپىرلەرى كۇندىز ءۇيرىلىپ، داريانىڭ توڭىرەگىنەن شىقپايتىن. داريا دا وزگە جۇرتتىڭ بارىنە ورتاق قورقىنىشقا بوي الدىرىپ تۇرىپ جاتقان-دى، ءبىراق وزگەلەردەن گورى ونىڭ تىرلىگى تۇرلاۋلى دا تياناقتى ەدى، سوۆحوزدىڭ ساناتتاعى كىسىلەرىنەن سانالاتىن بالاسى مۇنىڭ ءسوزىن جەرگە تاستامايدى، بۇل ارانى سۋ باسقاننان كەيىن، ءتىپتى قايدا بارام دەسە دە، ونىڭ پانالايتىن جەرى ءازىر: قالاسا — ولاي، قالاماسا — بىلاي دا جۇرە بەرەدى؛ بۇعان قوسا ۇلعايعان جاسىنا قاراماستان، داريا بوركەمىكتەنىپ جاسىماعان، قاتال مىنەزدى جان-تۇعىن، ەگەر باسقا ءىس تۇسسە، ءوزىن عانا ەمەس، وزگەنى دە قورعاي الار ەدى. ءبىزدىڭ مەكەن-جايلارىمىزدىڭ ءارقايسىسىندا بۇرىن دا، ءقازىر دە تۋرا مىنەزدى ءبىر نەمەسە ەكى كەمپىر بولعانى جانە بار، ءالسىز نەمەسە ءجابىر-جاپا شەككەن جاندار ادەتتە سولاردى بارىپ پانا تۇتقان؛ ەگەر وسىنداي ءبىر كەمپىردىڭ تاتار ءدامى تاۋسىلىپ، دۇنيە سالاتىن بولسا، وندا ونىڭ ورنىن قولما-قول، تاپ سول كەزگە دەيىن قارتايىپ، قايعى ويلاعان، ءوزىنىڭ قاتال دا ءادىل مىنەزىمەن وزگەلەر اراسىندا ابىروي-بەدەلگە نە بولعان ەكىنشى ءبىر كەمپىر باسادى. ءماتورا دۋشار بولعان وسى ءبىر وزگەشە حال-احۋال كەزىندە داريانىڭ كەمپىرلەرگە قول ۇشىن بەرەر قايرانى جوق، ءبىراق ولاردىڭ ءبارى باس قوسىپ، دارياعا كەلەدى، ايتەۋىر قويان-قولتىق سونىڭ قاسىندا بولسا، ەرقارا، داتكە قۋات سەزىنەدى. كوپپەن كورگەن ۇلى توي — دەگەن راس، ەگەر الدەكىم ولارعا ءبارىڭ وسىلاي بىرگە تۇرىپ، ءبىر مەزگىلدە ولەسىڭدەر دەسە، بۇلاردىڭ ەشقايسىسى دا، ويلانىپ كورەيىن دەپ سەتىنەپ شىقپاس ەدى — ولار سوڭعى رەت بولسا دا، مۇنىمەن قۋانا-قۋانا كەلىسەر ەدى.
وسىناۋ تۇندە ءماتورادا ەل اياعى ەرتە باسىلدى. ادەتتە جاستار جاعى كەشەۋىلدەپ كوپكە دەيىن جاتپايدى، ال سوۆحوزدان جورتۋىلداپ كەلىپ كەتەتىندەر بولماسا، ءماتورادا ولار ەمگە جوق-تۇعىن. جۇرت، جارىق سىرعىپ، انگارانىڭ ارعى بەتىنە، كۇن باتىپ كەتكەن جاققا قاراي جىلىستاي بەرگەننەن-اق جاتىپ قالعان. دەنى ساۋ، جاي كۇندەگىدەي ەمەس، ەندى ءبىر قىرسىق شالعان قىڭىر كۇندەر باستالىپ كەتتى: جۇرت، ءبىر جاعىنان جازدى وتكىزبەي ۇستاپ تۇرىپ، الدارىنداعى كورمەگەن دە بىلمەگەن تىرلىكتىڭ كەلۋىن كەشىكتىرە تۇسكىسى كەلەدى، ەكىنشى جاعىنان، كىسى ءوز ۇيىندە وتىر ما، الدە قوناقتا ما، وسىنىڭ ءبارى وڭىندە بولدى ما، الدە تۇسىنە ەندى مە — سونى ايىرا المايتىن وسى ءبىر اۋىر ناۋبەتتەن تەزىرەك قۇتىلعىسى دا كەلەدى. ولار ادەتتەرى بويىنشا ەرتە جاتتى. كاتەرينا ۇيىنەن عۇمىرىندا تۇڭعىش رەت كەتكەلى وتىر، وسىلاي كەتۋگە ول كوپتەن ازىرلەنىپ، ىڭعايلانىپ جۇرسە دە، ءبىرجولاتا كوشۋ الدىنداعى وسىناۋ ۋاقىتشا قونىس اۋدارۋدى كۇن ىلگەرى سەزسە دە، ءىشى الەم-جالەم بولىپ، جانى كۇيىپ جاي تابار ەمەس، وسى ساتتە وعان ايتىلاتىن ءسوزدىڭ ءبارى ورىنسىز دا وسپادار بولىپ كورىنەدى. ونىڭ جاي-كۇيىن بىردەن تۇسىنگەن داريا ءلام دەپ ءتىل قاتپادى. كەشكە سالىم بوگودۋل كەلدى، ءبىراق ونىمەن سويلەسىپ كىسى اڭگىمە-سوزگە جاري ما، ايتەۋىر ءۇن-تۇنسىز وتىرا بەرمەس ءۇشىن، اردەڭەنىڭ باسىن شالىپ، دابىر-دۇبىر سويلەسكەن بولدى، سوسىن داريا ونى دالاعا شىعارىپ جىبەردى. ول وزىنە توسەكتى ورىس پەشىنىڭ ۇستىنە سالدى، جازدا دا، قىستا دا ول پەش ۇستىنە شولان ارقىلى شىعىپ، كوبىنە-كوپ سوندا ۇيىقتايتىن، ال كاتەرينا بولسا، العى بۇرىشتاعى تاپشانعا جايعاستى. پاۆەل كەلەتىن بولسا، وعان ارنالىپ اعاش كەرەۋەت قالدىرىلدى.
ەكەۋى جاتىسىمەن جىم-جىرت تىنىشتالا قالدى. كوز ءىلىنىپ كەتتى مە، الدە بۇلدىر ءبىر وي جەتەگىندە دۇعا قايىرىپ جاتىپ، ەندى-ەندى ماۋجىراي بەردى مە، كاتەرينا بىلمەيدى، ايتەۋىر بىرەۋ كەلىپ، تەرەزەنى تارسىلداتتى — اۋەلى تەرەزەنى، سوسىن ەسىكتى ۇرعىلادى، سو مەزەت سىرتتان بوگودۋل (جايسىز حاباردىڭ ءبارىن دە بوگودۋل جەتكىزەتىن) قارلىعىڭقى داۋسىمەن بارىلداي جونەلدى.
— كاتەر-رينا!— بوعاۋىزسىز دەنى ساۋ ەكى ءسوزدىڭ باسىن قۇراي المايتىن شال ۇيرەنشىكتى ادەتىمەن ءبىر سىقپىرتىپ ءوتتى.— كاتەرينا، ورتەندىڭ! كۋر-رۆا! پەتر-رۋحا!
كەمپىرلەر اتىپ-اتىپ تۇردى. ءماتورانىڭ جوعارى جاق شەتىنە قارايتىن ەكى تەرەزە لاپىلداپ جانىپ جاتىر، وتتىڭ جاقىن كورىنگەنى سونداي، ۇيقىسىن ءالى اشا الماعان داريا سەلك ەتىپ شوشىپ قالدى.
— قۇداي-اي! ءبىز جانىپ جاتىرمىز با؟
ءىستىڭ ءمان-جايىن كاتەرينا بىردەن ءتۇسىندى. اسىعىس كيىنىپ جاتىپ، ول قابىرعانى باسىمەن سوققىلاعان كىسىدەيىن، ءالسىز اشۋلانىپ، ايقايلاعان بولادى:
— و جىندى! و قۇتىرعان نەمە! بىلگەن ەم! بىلگەن ەم! جاراتۋشى جان يەم-اي!— سوسىن بىردەڭە ەسىنە تۇسكەندەي-اق، بار پارمەنىمەن ۇيىنە، الگىدە، كەشكىلىك قانا، ءۇيى بولعان جاققا قاراي تۇرا جۇگىردى. ونىڭ ارتىنان اسىعىس ەرە تۇسكەن بوگودۋل، اۋەلگى ويىنان قايتىپ، دەريەۆنيانى وياتۋ ءۇشىن جارتى جولدان تومەنگى جاققا قاراي بۇرىلدى.
كاتەرينا القىنىپ جۇگىرىپ كەلسە، اعاش ءۇي الاۋلاپ مازداپ تۇر ەكەن. ەندى ونى وتتان ساقتاپ قالاتىن ەشبىر مۇمكىندىك جوق ەدى، ءتىپتى ونى ساقتاپ قالۋ دا قاجەت ەمەس-تى. وتتان كوزدەرىن جازباي، ءۇن-تۇنسىز قاۋمالاي قاراپ تۇرعان كىسىلەر اراسىندا تەك پەترۋحا عانا بەزەكتەپ ءجۇر، ول وسىناۋ جۇرتقا ءوزىنىڭ جانىپ كەتە جازداعانىن، وكپەسىن ءتۇتىن قارماپ شاشالىپ، شاشى پىشىرلاپ كۇيىپ بارا جاتقان» ەن سوڭعى ساتتە ويانىپ كەتكەنىن ايتپاقشى بولادى. «ايتپەسە الداقاشان انا دۇنيەدە بولار ەدىم،— دەيدى ول قايتالاپ مىرس-مىرس كۇلىپ.— ەندىگى قارا كۇيىككە اينالاتىن ەدىم دە، سەندەر مەنىڭ كۇلىمدى دە تابا الماي قالاتىن ەدىڭدەر»—دەيدى دە، باسىن تۇكجيتىپ:— وسىلار سەندى مە، سەنبەدى مە؟—دەپ جۇرتتىڭ كوزىنەن كوزىن المايدى. جۇقپالى اۋرۋى بار كىسىدەيىن جۇرت ودان شەگىنىپ كەتەدى، ءبىراق پەترۋحا ەل وزىنە سەنە قويادى دەپ ويلاماعان، ول ءماتورانى كامىل بىلەتىن، ءوزىن ءماتورانىڭ جورگەگىنەن باستاپ وسىرگەنىن دە انىق بىلەتىن، سول سەبەپتى دە ەركىنەن تىس كىنالى بولعانىن مويىنداماي تۇرا المادى. «مەن كەشقۇرىم پەشكە وت جاعىپ، جاتىپ قالعانمىن،— دەيدى ول قايداعى ءبىر ەشكىمگە قاجەتى جوق دالەل-دايەگى» ايتىپ.— بالكىم، ءبىر بالەلى شوق ۇشىپ ءتۇسىپ، جوق سۇمدىقتى تۋعىزدى ما، بىلمەيمىن»—سوسىن قايتادان مىلجىڭداپ، قالاي امان قالعانىن ايتادى. وعان كەرەكتى ەڭ ماڭىزدى نارسە وسى ەدى — ءوزىم دە جانىپ كەتە جازدادىم، ايتەۋىر ءبىر عاجايىپتان عانا امان قالدىم — دەيدى ول ەجىكتەپ جانە سوعان ءوزىنىڭ سەنەتىنى سونداي، ايتىپ تۇرعاندا كوزىنە جاس الىپ، داۋسى دىرىلدەپ كەتەدى — شىندىققا كەرەك نارسەنىڭ ءوزى وسى عوي. پەش جايلى، شوق جايلى ايتقان ءسوزىن تاباندا ۇمىتىپ كەتەدى دە، ول: «قانداي وڭ باعاننىڭ وت قويعانىن بىلسەم، كورسەتەر ەدىم...»— دەيدى تىستەنىپ، پىشاق جانىعانداي-اق، ءبىر جۇدىرىعىن ەكىنشى جۇدىرىعىمەن ەگەپ. ول ورتتەن ماس بولىپ قالدى ما، الدە كەشكى قىزۋى ءالى تارقاعان جوق پا، پەترۋحا ەلگە ماساڭداۋ بولىپ كورىنەدى، ءوزى اراكىدىك تەڭسەلىپ، شايقالاقتاپ كەتەدى. بەت-اۋزى قوجالاق-قوجالاق بولىپ، شاشى قوبىراپ، مايكىشەڭ جۇرگەن ونىڭ ءبىر يىقباۋى سالبىراپ ءتۇسىپ كەتىپتى، اياعىندا ەتىگى — ايتەۋىر ەتىگىن ۇقىپتاپ كيىپ ۇلگىرىپتى. پەترۋحا وعان قوسا جالاڭداعان وتتان ءبىراز نارسەنى سىرتقا لاقتىرىپ تاستاپتى: جەردە ماقتالى كورپە، كونە كۇبى، «پودگورنا» گارمون-سىرنايى جاتىر، ول وسى سىرنايىمەن تەك: «سەن پودگورنا، سەن پودگورنا سالا قۇلاش كوشەسىن، جان باسپايدى سەنى مىناۋ، ەندى ەلگە نە ەتەسىڭ...» دەگەن اننەن وزگە ەشتەڭەنى دە تارتپايتىن. پەترۋحا ونى قولىنان تاستاماي، قايناعان وت قىزۋىنان ارىگەرەك جەرگە اپارىپ قويۋمەن الەك بولىپ ءجۇر؛ ءۇستى-باسىن كۇيدىرىپ بارا جاتقان كەزدە قاۋمالاپ تۇرعان جۇرت تا كەيىن شەگىنەدى، ولار ءبىراق تارامايدى، بىردەڭەنى كورىپ، بىلگىسى كەلگەندەي-اق، ۇرەيلى كوزدەرىن الاۋلاعان وتتان ايىرماي تۇرا بەرەدى.
دەريەۆنيانىڭ كەۋدەسىندە جانى بار كىسىلەرىنىڭ ءبارى وسىندا، ءتىپتى بالا-شاعالارعا دەيىن كەلىپتى. ءبىراق ولاردىڭ ءوزى ادەتتەگىسىندەي ۋلاپ-شۋلامايدى؛ ءورتتىڭ قاھارلى كۇشىنەن جاسىپ، بەتى قايتىپ، سيقىرلانىپ قالعان ءتارىزدى ءۇنسىز تۇر. قاتۋلى دا قايعىلى ءجۇزدى كەمپىرلەر ءار-ار جەرگە شاشىراپ كەتكەن — اركىم جۇگىرىپ كەلگەن جاعىندا، وتقا تاقاپ كەلىپ تۇرىپ قالعان. ولاردىڭ ومىردە تاپ وسىلاي بەدىرەيىپ كورمەگەن جۇزدەرى وت جارىعىنان بالاۋىزدان مۇسىندەلگەن سەكىلدى بولىپ كورىنەدى: جۇرتتىڭ شۇباتىلعان ۇزىن كولەڭكەلەرى بۇرالاڭداپ، سەكىرىپ-سەكىرىپ تۇسەدى. كاتەرينا جۇگىرىپ كەلىسىمەن، شىڭعىرا ايقايلاپ جىبەردى دە، جانىپ جاتقان ۇيىنە قاراپ، قولىن سوزا ۇمتىلىپ، داۋىس قىلىپ جىلاي باستادى، تەڭسەلىپ جىلاپ تۇرىپ، ءۇي جاققا قاراپ ءيىلىپ، ءتاجىم ەتەدى — جۇرت وعان بۇرىلىسىپ قاراپ، ونىڭ كىم ەكەنىن، ايقايلاپ جىلاۋعا قاقىسى بار ەكەنىن ءبىلىستى، ءبىلىستى دە، ونى ءۇن-تۇنسىز ىشتەي اياپ، قايتادان ءبىر تىلسىم ويعا باتىپ، گۋىلدەگەن وتقا كوز تىكتى. قاراڭعىلىق قۇشاعىنا ءبىر سۇڭگىپ شىققانداي-اق، داريا شىعا كەلىپ، كاتەرينانىڭ قاسىنا كەلىپ تۇرا قالدى، وسىدان كەيىن جۇرتتىڭ كوڭىلى دە بايىز تاپتى. داريا قاتار كەلىپ تۇردى عوي، قاجەت بولسا، كاتەرينانى قاسىنان جىبەرمەيدى، دەمەك بۇلار ەندى ورنى-ورنىندا تۇرا بەرسە دە بولادى، ءبىراق كاتەرينانىڭ ءوزى دە جۇرتتىڭ تاپ مىناداي جىم-جىرت بولىپ، سۇلە-ساپا تۇرىپ قالعان ىڭعايىنا قاراي بەيىمدەلىپ، ءبىرازدان كەيىن جىلاۋىن قويىپ، قارشادايىنان قۇتتىحانا ۇياسى بولعان جەرگە كوزىن قاداپ، ەندى ونى سودان قايتىپ ايىرماي، سىلەيىپ تۇرىپ قالدى.
جۇرت ءقازىر وزدەرىنىڭ ءارقايسىسىنىڭ جالعىز ەمەس ەكەنىن ۇمىتىپ، بىر-بىرىنەن ايرىلىپ قالعان ەدى جانە تاپ وسى ساتتە بىر-بىرىنە ءزارۋ دە ەمەس-تى. ءاماندا وسىلاي: اسا جايسىز، ماسقارا ءبىر وقيعالار كەزىندە، قانشا ادام بىرگە تۇرىپ، بىرگە جۇرسە دە، ولاردىڭ ءارقايسىسى ەشبىر جاندى بايقاماي، سوقا باسى سوپايىپ، جالعىز قالعىسى كەلەدى،— ويتكەنى كەيىن ۇياتتان ارىلۋ وڭاي بولادى عوي. ءبارىنىڭ ءتورت كوزى تۇگەل تۇرىپ، ءشوپ باسىن سىندىرماعانى ءۇشىن، اعاش ءۇيدى قۇتقارۋعا مۇمكىندىك بار كەزىندە ونى ساقتاپ قالۋعا كۇش سالماعانى ءۇشىن، وعان كۇش سالۋدىڭ دا قاجەتى جوق-تۇعىن، جۇرت ءبىرتۇرلى قىسىلىپ-قىمتىرىلىپ، ىڭعايسىزدانىپ تۇر. ۇزاماي، باسقا ۇيلەردىڭ باسىنا دا وسى زاۋال تونەدى — پەترۋحانىڭ ءۇيى ءبىرىنشى بولدى. مىنە، سول سەبەپتى دە ەندى ولار سونىڭ قالاي بولاتىنىن ءبىلۋ ءۇشىن ەشتەڭەنى نازارىنان تىس قالدىرماي قادالىپ قاراي بەرەدى، قاراي بەرەدى — ادەتتە كىسى ءوز باسىنان دا وتەتىن اقۋالدى، ءوزى بولسا قالاي بولاتىنىن كۇن ىلگەرى كوز الدىنا ەلەستەتۋ ءۇشىن، ولىككە تاپ وسىلاي وزگەشە ءبىر ىنتامەن تەسىلە قارايدى عوي.
ولاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ تاعدىرى، تاياۋ شەتكە كەلىپ ايالداعان، ەندى ەشكىممەن دە بولىسە المايتىن تاعدىرى وسىناۋ وتتان ەشبىر بوگەتسىز، اپ-انىق جارقىراپ كورىنگەنى سونداي، بۇل وقيعا تاپ ءبىر باياعىدا، اتام زاماندا بولعانداي-اق، جۇرت ءتىپتى ءدال قاسىندا وزگە كىسىلەردىڭ تۇرعانىنا دا سەنبەيتىن سەكىلدى.
ءورت جالىنى بۇكىل ءۇيدى تەگىس قامتىپ، لاپىلداپ اسپانعا شاپشيدى، ءوز قىزۋىنان ءوزى بالقىپ، وت ءبىر قالىپپەن گۋىلدەپ جانىپ تۇر، ءۇيدىڭ بارشا قابىرعالارى، شاتىرى، سەنەگى تۇپ-تۇتاس بولىپ الاۋلاپ، شالالاردى لاقتىرىپ، بۇرقىراتىپ ۇشقىن شاشىپ، جۇرتتى جاسقاپ، كەيىن شەگىندىرەدى، اينەكتەر بالقىپ، شارتىلداي سىنادى؛ ءۇي ىشىندە الدەكىم قۇلاشتاپ شالپىلداتىپ بەنزين توگىپ؛ جاتقانداي-اق، گۋ ەتىپ وت تىلدەرى كوتەرىلىپ، سۋماڭداي جونەلەدى. ءورت شالقىپ، جالىنداپ تۇرعانى سونداي، اسپان ءجۇزى كورىنبەي كەتتى. وسىناۋ راقىمسىز ىستىق شۇعىلا ات شاپتىرىم اينالانىڭ ءبارىن سامالاداي جارقىراتىپ جىبەردى، ودان بەرگى شەتتەن باستالاتىن كوشەلەر نۇرلانىپ، اعاش-اعاشتى قۋالاي، ويقاس سالعان وت ساۋلەسىنەن ۇيلەر جانىپ جاتقانداي بولىپ ەلەستەيدى؛ وسى وتتان جار استىنداعى انگارا سۋى دا ارايلانادى جانە سول اراي تۇسكەن جەر تامىر-تامىرى لىپىلداپ تۇرعان اشىق جاراداي وپىرايىپ كورىنەدى؛ شالقىپ ويناعان وت جارىعىنان بىردە جالت ەتىپ كوزگە ۇرىپ، بىردە جالپ ەتىپ جوعالىپ تۇرعان، جولدىڭ ار جاعىنداعى توبە ورتەن شالعانداي قۋارىپ كورىنەدى. الاۋلاعان قابىرعالار ىشىندە، جارىلىس كەزىندەگى سياقتى، الدەنەلەر دۇرسىلدەپ قۇلاپ جاتىر؛ ال تەرەزە-تەرەزەدەن جاسىنداي جايناپ وت شوقتار اتىلادى؛ بۋىرقانعان ۇشقىندار اسپانعا كوتەرىلىپ بارىپ، جۇلدىزدارمەن ارالاسىپ ءسونىپ جاتىر، ورەپكىگەن جالىن بيىككە ىسقىرىپ شىعىپ، تۇتىنگە اينالىپ كەتەدى. شاتىردىڭ ءبىر تاقتايى كەنەت وتتان قاشىپ، قاپ-قارا كومىردەي بولىپ تىپ-تىك كوتەرىلىپ بارىپ، سو الاۋلاعان كۇيى دەريەۆنياعا قاراي يىلە بەردى — ەندىگى ءورت سو جاقتان، سو جاقتان شىعادى، سولاي قاراڭدار دەگەندەي. تاپ سول ساتتە ءۇي توبەسى جالپ ەتىپ قۇلادى، وت باسىلىپ، جوعارىدا جانىپ جاتقان تاقتايشالار سىرعىپ تومەن ءتۇستى — جۇرت شۋلاسىپ، كەيىن قاراي جالت بەردى. كاتەرينا قايتادان ەڭىرەپ قويا بەردى دە، ءبىر ءسات ءتۇتىن باسىپ قۇلاپ تۇسكەن ۇيىنە كوزىن جۇمىپ، ءيىلىپ ءتاجىم ەتتى، وت ءسال عانا تىنىستاپ، ىسىلداپ-پىسىلداپ تۇردى دا، جاڭا كۇشپەن دۇرىلدەپ، قايتادان شالقىپ جالىنداي جونەلدى، مىنە، وسى الاۋلاعان وت اراسىنان ورىس پەشى قوزعالىپ بيلەپ تۇرعانداي بولىپ، ءجيى-جيى كورىنىپ قالادى. وت شارباقتى قۋالاپ، اۋلاعا كوشتى، جۇرت وتتى بۇل ارادا دا توقتاتقىسى كەلمەدى — ءۇيسىز اۋلا كىمگە كەرەك؟ باسىنان ايرىلعان ادامعا اياعىن امان ساقتاعاننان نە پايدا؟
ءۇيدىڭ توبەسى قۇلاپ، ءبىرجولاتا قۇرىعاننان كەيىن، جۇرت تا ورتكە نازار اۋدارۋىن قويدى. الدەكىم ازعىرعانداي-اق، ولار جاپپاي بۇرىلىپ پەترۋحاعا قارادى. ولار سولىقتاپ جىلاپ تۇرعان كاتەريناعا دا قاراپ، ونى بۇرىنعىدان بەتەر اياعان ۇستىنە اياي ءتۇستى، ال ءبىراق پەترۋحاعا دا كوزدەرىن توقتاتتى: وسىنىڭ جايى قالاي؟ ەندى قايتەر ەكەن؟ نە سەزىپ، نە ءبىلىپ تۇر ءقازىر؟ كوڭىلى حوشۋاق پا، الدە قورىقتى ما؟ پەترۋحا جالاڭاش كەۋدەسىن تىر-تىر قاسىپ، باسىن كوكشەڭدەتىپ، الاڭداپ تۇر؛ جۇرتتىڭ سىناي قاراعانىنا ىزاسى كەلەدى. ونى باعانادان، شەشەسى جۇگىرىپ كەلگەلى بەرى، بۇعان جاقىنداپ ءمان-جايدى سۇراماعانى، دات-بۇيرات بولىپ كەيىپ، ايىبىن بەتىنە باسپاعانى جانىنا قاتتى باتىپ تۇرعان، شەشەسى مۇنى مۇلدە ۇمىتىپ، بالاسىنان باس تارتىپ كەتكەن ءتارىزدى، سول سەبەپتى دە پەترۋحانىڭ وعان ءوزى بارىپ، وسىندا ەكەنىن ەسىنە سالعىسى كەلدى، ءسويتىپ ونىڭ سىڭايىن بايقاپ كورگىسى كەلدى. ەندى، مىنە، ىزاسى كەلىپ، وسىعان بەل بايلادى دا، شەشەسىنىڭ قاسىنا بارىپ، اۋزىنا كەلگەندى ايتا سالدى جانە تۇرپايى بىردەڭەنى ورەسكىل دورەكىلىكپەن ايتقانى سونداي، ءوز سوزىنەن ءوزى قورقىپ كەتتى.
— اپا، تەمەكى بەرشى؟
ءالى دە سولقىلداپ جىلاپ تۇرعان شەشەسى ەشتەڭەگە تۇسىنبەي، وعان اڭىرا قارادى.
— سەنىڭ تەمەكى يىسكەيتىنىڭ بار، بىلەمىن عوي. قالتاڭدا بار شىعار،— دەدى پەترۋحا تاقىمداپ.
مۇنى داريا ەسىتتى.
— مەن ساعان تەمەكىنى تارتقىزايىن ءقازىر!—دەدى ول باسەڭ، ءبىراق ءۇنى وكتەم دە باتىل شىقتى.— مەن سەنىڭ تۇمسىعىڭا وتتىڭ شالاسىن تىعايىن! مەن وت قويۋشى، سەندەي ءجۇزىقارانى جەلكەلەپ اپارىپ يىسكەتەيىن انا جەردى، نەنىڭ ءيىسى شىعار ەكەن. مىنا سۇمدىعىن از بولعانداي، شەشەڭدى قورلاعىڭ كەلە مە، كاززاپ! كوزىمە كورىنبەي قۇرى بۇل ارادان، جاعادان الماي تۇرعاندا.
— پالە!— دەپ جاۋاپ قاتىپ، پەترۋحا قاراڭعىعا سۇڭگىپ كەتتى.
ءبىراق ەندى قاراڭعىلىق سۇيىلىپ، سەيىلىپ، اسپان بوزارا باستاعان ەدى. ەندى ءورت سونۋگە اينالىپ، تەك تومەندە قالعان اعاشتى جەمىرىپ جاتقاندا، كۇيىك ءيىسى كوڭىرسىپ، اينالاعا ىس ۇپەلەكتەرى ءۇيىرىلىپ ۇشا باستادى. ءشوپ اراسىندا، جول بويىندا ۇشىپ تۇسكەن شالالار باياۋ بىقسيدى. ونشا قۇتىرىنىپ شالقىماي-اق، ءتۇتىنى شۇباتىلىپ، قامبا جانىپ جاتىر. تاڭ اعارىپ اتقان سايىن وتتىڭ ءتۇسى دە اعارا بەردى.
جۇرت ىدىراپ، تارقاي باستادى. ولار اينالاسىنا ەلەگزي كوز تاستاپ، ابايلاپ باسىپ بارا جاتتى: مىنە، ەندى ءماتورانىڭ دا ءتارتىبى بۇزىلدى، دەريەۆنيانىڭ ءبىر شەتى جالاڭاشتانىپ قالادى، وسى شەت ەندى قورعانسىز قالدى. ءيا، ءورت سوسىن وسى ارادان ءارى قاراي كەتەتىن شىعار، بۇكىل قاۋىم بولىپ — ىزدەسەڭ دە، ەندى ودان قۇتىلاتىن ەشبىر شارا تاپپايسىڭ...
كاتەرينانى جۇباتىپ، ورتەڭنىڭ باسىنان جەتەلەپ الىپ كەتكەندە، داريا وعان وسى ءجايتتى ءسوز ەتتى. جۇرتتىڭ ءبارى وسى كەپتى كورەدى ءالى، ءتىرى جان بۇل تاعدىردان قۇتىلا المايدى. كاتەرينانىڭ پەشەنەسىنە ول ءبىرىنشى بولىپ جازىلعان ەكەن — كەيىن جەڭىلىرەك بولادى: ءۇيىم قاشان ورتەنەدى دەن سارعايا كۇتپەيسىڭ، ال سوعان جەتكەن كەزدە جانىن؛ كۇيە كۇيزەلىپ، سول وتقا جاۋتاڭداي قاراپ تۇرمايسىڭ. سەن ءوز رەتىڭنەن ءوتتىڭ ايتەۋىر.
شىنىندا اعاش ءۇي ونشا ۇزاق جانبايدى ەكەن، نەبارى ەكى-ۇش ساعات قانا جانادى، ءبىراق وت تابى سۋىماي، ول پالەن كۇنگە دەيىن تۇتىندەپ، كۇيىك يىسىمەن قولقانى اتىپ جاتادى ەكەن، سوندا دا اقىرىنا دەيىن جانىپ بىتپەي، ەشتەڭەدەن دە جويىلمايتىن تىرشىلىك ءيىسىن اڭقىتىپ جايا بەرەدى ەكەن.
قوجايىن بۇل تۇندە كۇنى بۇرىن تاڭداپ قويعان توبە باسىنداعى ورنىنا ەرتەرەك شىقتى، ول جەردەن ءورتتى باقىلاۋ قولايلى دا ءقاۋىپسىز ەدى. ول ونى باسىنان اياعىنا دەيىن تۇگەل كوردى. ول شىرپىنىڭ تۇڭعىش رەت جىلت ەتكەنىن، سو ءبىر وزگەشە، قاجەتسىز وت جالتىلىن ءوز كوزىمەن كوردى، بۇل وتتى اعاش ءۇيدىڭ بىردەن سەزىپ، ەلەگىزىپ، بويىن جيناپ الا قويعانىن، سون سوڭ سىقىرلاپ بارىپ، شوگە تۇسكەنىن كوردى. ول ءوزىنىڭ وسى ارادا ەكەنىن جانە ءىستىڭ اقىرىنا دەيىن وسىندا بولاتىنىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن، قوجايىن جۇگىرىپ بارىپ، تىم-تىرىس تىنشىپ قالعان ءۇيدىڭ قۋ اعاشىنا سوڭعى رەت ءبىر ساتكە جابىسىپ تۇردى دا، دەرەۋ ورنىنا قايتىپ كەلدى.
ول اۋەلگى كەزدە ءۇي ىشىندە دىرىلدەگەن ءبىر ءالسىز جارىقتىڭ جىپىلىقتاپ تۇرعانىن، سوسىن ونىڭ قاشان تەرەزەلەر قىزعىلت ارايعا مالىنىپ كەتكەنىنشە، بىرتە-بىرتە ءورشىپ كۇشەيە تۇسكەنىن كوردى. قوجايىن ءجاي قاراپ تۇرسا دا، ءجىتى كوزىمەن قابىرعانى كوكتەي ءوتىپ، ىشتە نە بولىپ، نە قويىپ جاتقانىن كوردى. وت كوپكە دەيىن جىمداستىرىلا توسەلگەن، عاسىرلار بويى ىسقىلانىپ، جىپ-جىلتىر تەگىستەلىپ قالعان ەدەندى قۇر جالاعانى بولماسا، تۇراقتاي المادى، قايتا-قايتا تايعاناقتاپ، ءمۇلت كەتە بەردى — كەنەت جۇقا تاقتاي قورشاۋدى كوزى شالىپ قالدى دا، سوعان لاپ قويىپ، ونى قۋالاي وتىرىپ، ىلەزدە جوعارىعا شىقتى. ءۇي قابىرعالارى قىزىپ، شاتىرلاي جونەلدى، قايناعان وت قىزۋىنان با، الدە باسقا ءبىر كۇش ارالاستى ما، ايتەۋىر انگارا جاققا قاراعان تەرەزە اينەگى جۇمساق قانا تىسىر ەتىپ، اعىپ تۇسكەندەي بولىپ، ويىلىپ قالدى. سول-اق ەكەن، وسى جاقتان، كورىك باسقانداي-اق، سالقىن اۋا لاپ قويدى، كەۋدەسىن كەرە ەركىن ءبىر تىنىستاپ العان ءورت، ەندى بۋىرقانىپ-بۇرسانىپ، جولاي كەزدەسكەن ۋاق-تۇيەكتى كۇيەدەي جالاپ، توبە مەن قابىرعالاردى قاقتاپ، ءۇي ءىشىن تۇگەل اداقتاپ كەتتى.
قوجايىن جۇرتتىڭ جاپا-تارماعاي جۇگىرىپ بارا جاتقانىن، پەترۋحا ءبىرىنشى بولىپ كەلگەن كىسىلەردىڭ الدىنان شىعىپ، قولىن ەربەڭدەتىپ، ولارعا لاپىلداپ جانىپ جاتقان ءۇيدى مەگزەپ تۇرعانىن كوردى. بۇل كەزدە اعاش ءۇيدىڭ كەۋدەسىندە قالعان جانى شىرقىراپ كۇيىپ كەتكەن بولاتىن، ەندى ول ازاپ-ماشاقاتسىز جايىمەن مازداپ جاتتى. جالىن شالقىپ سىرتقا تەپتى دە، ءۇيدىڭ ەكى جاعىن تۇتاس قامتىدى. ءۇي شاتىرى الاۋلاپ اۋەگە كوتەرىلدى، ونىڭ جارىعى قوجايىنعا دا بارىپ ءتۇستى، ول سو زامات جەر باۋىرلاپ قاراڭعىعا زىپ بەردى.
اعاش ءۇي جوعارى شاپشىپ، شالقي جانىپ جاتقاندا، قوجايىن بايىپپەن دەريەۆنياعا قاراپ تۇردى. وسىناۋ ارايلى ءورت جارىعىنان ول ءالى ءتىرى جانعا تۇراق بولىپ تۇرعان ۇيلەر ۇستىنەن ازىرشە قولدان سالىنعان سۋرەت سەكىلدى بوزعىلت وتتاردى كوردى — ولاردى تەك كيەلى قوجا عانا كورە الادى جانە بۇل ولاردى وتتىڭ قانداي كەزەكپەن جالمايتىنىن كوردى. ول تاعى سو ۇيلەردىڭ قاسىنان بوگدە كىسىلەردى بايقادى — ولار كوپ ەدى. قوجايىن باسىن كوتەpiپ، ودان دا جوعارىعا كوز سالىپ، ءماتورا ورمان-توعايىنىڭ ۇستىنەن شۇباتىلعان ءتۇتىندى كوردى، جەلسىز تىمىقتا سول ءتۇتىن قوش-قوش ايتقاندايىن، ارال ۇستىندە اينالىپ ۇزاق ءجۇردى.
پودموگا دا جانىپ جاتىر...
ول زيرات ۇستىنەن دە ءتۇتىن كوردى، بۇل الگى كەمپىرلەر ءبىرجولاتا بۇزىپ تاستاۋعا جول بەرمەگەن زيرات قوي باياعى.
ول پەترۋحانىڭ اعاش ۇيىنە تاعى ءبىر رەت كوز جۇگىرتىپ، ەرتەڭ ول اراعا كاتەرينانىڭ باراتىنىن، سوسىن وت تابى قايتپاعان كۇلدى اۋدارىستىرىپ، ودان جانە ءوزىنىڭ زەيىن-زەردەسىنەن بىردەڭەنى ىزدەپ، كۇن باتقانعا دەيىن جۇرەتىنىن، ودان ارعى كۇنى دە كەلەتىن، سودان كەيىن تاعى، تاعى... كەلەتىنىن انىق كوردى...
ول ءتىپتى ونىڭ ار جاعىنداعى دۇنيەنى دە كورگەن ەدى...
9
پاۆەل بىرتە-بىرتە كەلۋدى سيرەتتى، ال كەلە قالسا، كوپ كىدىرمەي، ءىسىن جايعاستىرىپ، كەيىن قايتىپ كەتەدى. بىردە و جاققا، بىردە بۇ جاققا باراتىن تىنىمسىز ءجۇرىس ونى قاتتى شارشاتادى، ول جاعالاۋدان ابدەن تيتىقتاپ، ءۇن-تۇنسىز كوتەرىلەتىن، جالپى العاندا ول اۋىز-جاعى تىنىم تاپپايتىن سويلەۋىكتەر تۇقىمىنان ەمەس-تۇعىن، ال ءقازىر ءتىپتى ءتىلى بايلانعانداي ءۇن قاتپايدى. پاۆەل كولحوزدا بريگادير، سوسىن گاراج مەڭگەرۋشىسى بولىپ ىستەگەن، جۇمىسقا تىندىرىمدى بولاتىن، ال ەندى سوۆحوزدان وعان قانداي ورىن بەرەدى، ول ءالى مۇنى ءجوندى بىلمەيتىن، ءتىپتى ونى تەگى، ءتىرى جان بىلمەيتىن ءتارىزدى. جاڭا باستىقتاردىڭ جانىن جەگىدەي جەپ جۇرگەن قيىن مىندەتتىڭ ءبىرى — كىشكەنتاي دا بولسا باسشىلىقتىڭ ءدامىن تاتىپ، ودان وقىس ءتۇسىپ قالامىن عوي دەپ استە ويلاماعان، ەلگە باسشىلىق ەتۋدى ۇيرەنىپ، سونىڭ سالدارىنان قوسشىلىقتى ۇمىتقان، بۇرىنعى كولحوزدىڭ قىرۋار شەن-شەكپەندىلەرىنە، ورتا جانە جوعارى دەڭگەيدەگى كىسىلەرگە ورىن تاۋىپ بەرۋ ماسەلەسى ەدى. پاۆەل ءوزىن قارا دۇرسىندەر قاتارىنا قوساتىن دا، قايدا جىبەرسە سوندا بارۋعا بەل بايلاعان، ءبىراق ول مانساپقور كىسىلەردىڭ بىر-بىرىنە ۇرلانا قاراپ، قولدى-اياققا تۇرماي، سۇمەڭدەپ جۇرگەنىن، ەندى ءوزىنىڭ قايدان، بۇلاردىڭ قايسىسىنىڭ الدىنان بارىپ شىعاتىنىن بىلمەي، ۇلىقتارمەن دە، كىشىكتەرمەن دە سويلەسكەندە، ولاردىڭ بەت-اۋىزدارىن تىرجىڭداتىپ، ساسقالاقتاپ قالاتىنىن تالاي رەت كوردى. پاۆەلدى ازىرگە بريگادير ەتىپ تاعايىنداپ، تەحنيكانى جوندەۋگە قويدى، اۋەلدە ءوزى جالعىز ەدى، ءبىراق ۇزاماي مۇنىڭ قاسىنا ەكىنشى بريگادير كەلدى، ەندى ءۇشىنشىسى كەلەدى دەگەن سىبىس بار. بۇل ەندى ىسكە جاۋاپ بەرەتىن كىسى بولمايدى دەگەن ءسوز، ال ىستەلەتىن جۇمىس كوپ: تەحنيكانىڭ جاڭاسى دا، كونەسى دە، ءجوندى جول مەن قامقور قول بولماعاندىقتان، سىنىپ-بۇزىلىپ جاتادى، ادەتتەگىدەي زاپاس بولشەكتەر جەتپەيدى، ال امىرشىلەر بولسا، قۇمىرسقاداي ءورىپ كەتكەن، سوندا ءامىر-بۇيرىقتىڭ ارتىنان باس تارتۋ جەتەدى دەمىگىپ، ال جۇرت باس تارتقاسىن، وزگە بۇيرىق كەلەدى. مىنە، تاپ وسىنداي ءجايت بۇلاردىڭ بريگاديرلەردىڭ، جۇمىسشىلارمەن ارا قاتىناسىندا دا بولىپ ءجۇر — جۇمىسشىلار كىمدى تىڭدارىن بىلمەيدى. جۇمىس ەمەس — جۇيكەلەۋ. سوۆحوز انگارادا جاتقان ەتەك-جەڭىن قاشان جيناپ العانشا، جالپى جۇرتتىڭ بۇكىل شارۋاشىلىقتىڭ باسىن قوسىپ، جاڭا تىرلىك ابدەن انىقتالىپ، بوي تۇزەلگەنشە، جاعداي جاقسارادى دەپ يەگىن قىشىماسا دا بولادى.
كاتەرينا داريانىڭ ۇيىنە كەلىپ كىرىپ العاندا، پاۆەلدىڭ دە كوڭىلى ورنىنا تۇسەيىن دەدى: قانشا ايتقانمەن كەمپىرلەر بىرگە تۇرسا، تىرلىگىنە وڭتايلى، جەڭىلىرەك بولادى، ءوزى دە شەشەسىن ويلاپ، ەندى ونشا كوپ الاڭداي بەرمەيدى. كاتەرينا ول-پۇل شارۋانى جايعاسۋعا جاردەمدەسەدى، شەشەسى سەكىلدى ءالى دە قوناق كۇڭكىلدەسە دە كىسى ءسوزىن بۇزبايدى ايتەۋىر. ارالدى حال-قادارىنشا ءوز قولىمەن تازالاپ، سۋ استىنا جىبەرۋ ءۇشىن، راس، پاۆەلدىڭ ءوزى دە سوڭعى ايلاردا ءشوپ شاۋىپ، ەگىن جيناپ قايتۋعا اندا، ءماتوراعا بارايىن دەپ سۇرانعان — وعان ادەتتەگى ساۋەگەي دەرەكسىزدىكپەن: «جاقىنداعاندا كورەرمىز»— دەگەن دە قويعان، سول سەبەپتى دە ول وزىنە رۇقسات بولار-بولماسىنا سەنە بەرمەيدى. ءبىراق ءوزىنىڭ قيىلىپ، قولقا سالماعانى دا راس، ويتكەنى ەگىندى جيناپ بىتىرگەننەن كەيىن، وعان قوسا ەكىنشى ءبىرى جيىن-تەرىندى — ءۇي-جايلاردى ورتەۋ ءىسىن تياناقتاپ قايت دەپ زورلاي ما دەپ قاۋىپتەنگەن. ايتەۋىر بىرەۋ كەيىن بۇل جۇمىسقا دا كىرىسۋى كەرەك قوي، ءبىراق پاۆەل تۋعان دەريەۆنياسىن ورتەۋگە قالاي ءامىر ەتەتىنىن ءتىپتى كوز الدىنا دا كەلتىرە المايدى. ارادا جيىرما جىل، وتىز جىل، ءتىپتى ەلۋ جىل وتكەننەن كەيىن دە ەل-جۇرت: «ە-ە، ول الگى ءماتورانى ورتەيتىن پاۆەل پينيگين عوي...» دەپ ەسكە الىپ وتىرادى. جوق، ءوز باسى ونداي اتاققا يە بولعىسى كەلمەيدى.
ءماتوراعا كەلگەن سايىن ول ءبىر نارسەگە — ۋاقىتتىڭ. ءوز سوڭىنان لىپ ەتىپ تۇيىقتالا قوياتىنىنا قايران قالادى: ءتىپتى، ءوزى الگىدە عانا قايىقپەن كەلگەن، جاڭا پوسەلكە بولماعان دا سياقتى، ءوز باسى ءماتورادان ەشقايدا شىقپاعان دا سياقتى. ول پوسەلكە انا جاقتا، ارعى بەتتە، ءبىراق ونىڭ بۇعان، پاۆەلگە، ەشقانداي قاتىسى جوق. بىرەۋلەرگە قاتىسى بار-اق شىعار، ءبىراق بۇعان قاتىسى جوق. ول وعان بارعان، كورگەن — جاقسى پوسەلكە، ءبىراق جالعاننىڭ جارىعىندا جاقسى پوسەلكەلەر از با؟ مۇنىڭ جار باسىنا كوتەرىلىپ، الدىنان تيتىمدەي بالا كۇنىنەن بەرى كورىپ، ءبىلىپ كەلە جاتقان نارسەلەرىمەن بىرگە، تۋعان دەريەۆنياسى دا جامىراپ شىعا كەلگەن مەزەتتەپ باستاپ، پاۆەلدىڭ كوز الدىنا، مىنە، وسىنداي جايتتەر ءتىزىلىپ تۇرا قالادى.. ءجۇزىپ كەلىسىمەن — ءبىر كوزگە كورىنبەيتىن ەسىك ارتىنان جابىلادى دا، زەيىن-زەردەسى ءلاپپايلاپ، وسى اراداعى ومىر-تىرلىككە قاتىسى بار قام قارەكەتتى مەگزەپ ايتادى دا، كەيىنگى كەزدەگى كۇللى وزگەرىستەردى كولەگەيلەپ، ءارى ىسىرا بەرەدى.
ال وزگەرىستەر شە؟ ەندى ولاردى وزگەرتە دە المايسىڭ، قايتا قاراي دا المايسىڭ. جانە ولاردان ەش جاققا قاشىپ تا كەتە المايسىڭ. ول مۇنىڭ وزىنە دە، وزگەلەرگە دە تاۋەلدى نارسە ەمەس. سولاي بولۋى كەرەك ەكەن — بولسىن-اق، ءبىراق وسىناۋ «كەرەك» دەگەن ءسوزدىڭ ول ءبىرىنشى جارتىسىن" عانا، ءماتورادان كوشۋ كەرەك دەگەنىن عانا تۇسىنەدى، ءبىراق انا پوسەلكەگە نەلىكتەن كوشۋ كەرەك ەكەنىنە تۇسىنبەيدى، راس، ول كەمەلدەپ-كەلىستىرىلىپ، اشەكەيلەپ-ادەمىلەپ-اق سالىنعان، ۇيلەرى، لينەيكالاردى بىر-بىرىمەن ۇيلەسىپ جاراسىپ-اق تۇر، ءبىراق سو قۇرعىردىڭ ەشبىر جىلۋسىز، كىسى تۇرۋعا قولايسىز-جايسىز ەتىپ جاسالعانى سونداي، تەك شاراسىزدىقتان قولىڭدى جايىپ قانا قويا سالاسىڭ. مۇجىقتار ادەيى جينالىپ، مۇنىڭ ءمان-جايىن تۇسىنبەكشى، سىر-جۇمباعىن شەشپەكشى بولىپ باس قاتىرعان، سوندا وسى القاپقا كول-كوسىر بولىپ جايىلاتىن تەڭىز جاعاسىنان پوسەلكەنى نەگە جانە نەندەي سەبەپتەن بەس شاقىرىم جەرگە الىپ كەتكەن، ءسويتىپ مۇعار شوقىنىڭ سولتۇستىك بەتكەيىنە بالشىق پەن تاس تاسىعان، ارينە، مۇنىڭ شەشۋىن تاپقان جان بولمادى. اكەلىپ قوندىرا سالعان — ەندى تارس جارىلىپ كەتسەڭ دە ەركىڭدە! ەجەلگى زاماننىڭ ەرتەگى سياقتى سۇر جەبەنى ىسقىرتىپ بەتالدى-قۇلادۇز جىبەرە سالعان، سو جەبەنى جەل قايدا اپارىپ تۇسىرسە، سولاي قاراي تارتىپ وتىرعان. مۇنى ءتۇسىندىرۋ وپ-وڭاي: وزدەرىنە ارناپ سالماعان، تەك ونى سالۋدىڭ وڭاي جولىن عانا قاراستىرعان جانە مۇندا تۇرۋدىڭ جايلى-جايسىز بولاتىنىن ويلاپ جان قيناماعان. وسىناۋ جاڭا پوسەلكەنى سالۋ ماسەلەسى شەشىلىپ جاتقاندا، كوميسسيا قۇرامىندا حالىق مۇددەسىن قورعايتىن ءوز ادامى — سوۆحوز ديرەكتورى بار دەپ ەسەپتەلىنىپ ءجۇردى، ءبىراق سول «ءوز ادامى» ءبىر جاقتان كولدەنەڭ كەلگەن كوك اتتى ەكەن-داعى، كەلىسكەنى جونىندە قول قويىسىمەن، تاباندا تاعى ءبىر جاققا ءىز-تۇزسىز تايىپ تۇرادى. سو پوسەلكە جەر استىنان سالىنادى دەسە دە، ول سوعان جايباراقات قولىن قويا سالار ەدى. ءتىپتى جاڭا پوسەلكەلەردى تۇرعىزىپ جۇرگەن سۋ-ەلەكتر ستانسياسى قۇرىلىسىنىڭ باستىعى قانداي قالاشىق سالىنعانىن ءبىر شولۋ ءۇشىن وسىندا كەلىپ، كورەدى دە، كەلىستىرىپ تۇرىپ ءبىر بوقتاعان دەيدى، سوسىن: ەگەر مەنىڭ ەركىمدە بولسا، ەشتەڭەنىڭ بەت-جۇزىنە قاراماي، پوسەلكەنى ءتيىستى جەرىنە كوشىرەر ەدىم — دەپ ايتقان كورىنەدى. ءبىراق ودان نە پايدا، جۇمىس جاسالعان، اقشا جۇمسالعان جانە قانشا اقشا دەسەڭىزشى، ءسويتىپ ەندى بىردەڭەنى وزگەرتۋ مۇلدە مۇمكىن بولماي قالادى. ءبىراق قانشا ايتقانمەن ءومىردىڭ اتى ءومىر ەمەس پە، ول جالعاسا بەرەدى، ول بارىنە شىدايدى، كەز كەلگەن جەردە، ءتىپتى جالاڭاش شاقا تاستا دا، ىركىلدەگەن ۇيىقتا دا، قاجەت بولسا، سۋ استىندا دا قاجەت تىرلىگىن جاساي بەرەدى، ءبىراق ونى تاپ وسىلاي ءجون-جوسىقسىز سىناپ، جۇرت باسىنا ءتىرى جانعا كەرەگى جوق اۋىرتپالىقتى ارتا سالىپ قايتەمىز، وعان كىشكەنە عانا جايلى جاعداي جاسايمىز دەپ، ۇلكەن جايسىزدىقتى تۋدىرىپ قايتەمىز؟ پاۆەل، مىنە، وسىنداي جايتتەردى ويلاپ، سولاردى تۇسىنۋگە تىرىسىپ باققان ەدى. ءبىراق تۇسىنە الماي قويدى. مىنە، سول سەبەپتى دە، پاۆەل جاڭا پوسەلكەدە تۇبىندە ايتەۋىر ءبىر تۇراتىنىن جانە ونداعى تىرلىك جۇرە-كەلە رەتتەلىپ، ءبىر جۇيەگە تۇسەتىنىن بىلسە دە، ونى تولىعىنان قابىلداي المادى.
كەرەك ەكەن — كەرەك بولسىن-اق، ءبىراق قانداي جەردىڭ، اتا-بابالار عاسىرلار بويى كۇتىپ-باپتاپ تىڭايتقان، تالاي ۇرپاقتى اسىراعان ەڭ قۇنارلى جەردىڭ سۋ استىنا كەتەتىنىن ويلاعاندا، بۇعان استە سەنبەي، جۇرەك شىركىن ەلەگىزىپ، تىنىشتالا قالادى: وسىنىڭ قۇنى تىم قىمباتتاپ كەتكەن جوق پا ەكەن؟ اسىرا تولەمەسەك بولعانى ايتەۋىر. بۇل ارادا عۇمىرىندا تۇرىپ، ءشوپ باسىن سىندىرماعان، ءاربىر بورازداعا اششى تەرىن توكپەگەن كىسى عانا ارالدان ايرىلعانىنا جانى اشىمايدى. ماسەلەنكي، جاڭا ەگىستىكتىڭ ءبىر گەكتارىن جىرتۋعا مىڭ سوم جۇمسالادى. وعان، وسىناۋ التى گەكتارعا، بيىل بيداي سەۋىپ تاستاعان، ول" ءبىراق كوگەرىپ شىقپادى دا. ۇستىنەن قاراعاندا جەر ماقپالداي قاپ-قارا، ال قوپارىپ كورسەڭ — قىپ-قىزىل، ءتىپتى قىش زاۆودىن ورناتۋعا بولادى. لاجدىڭ جوعىنان، بۇل اراعا قايتادان بەدە ەگۋ كەرەك بولدى، قوتىر توقتىدان تارتقان تۇك تە پايدانىڭ كەرى-داعى باياعى، ال، ءبىراق سول بەدەنىڭ وسەر-وسپەسىنىڭ ءوزى بەيمالىم. وسى ءبىر قۇناردان جۇرداي بولىپ، قۋارىپ جاتقان ورماندى القاپتى ەگىن وسىرۋگە لايىقتاپ، اۋەلدە پەشەنەسىنە جازىلماعان ءىستى زورلاپ جاساتۋعا قانشا ۋاقىت كەتەتىنىن كىم بىلگەن. ال، بۇرىنعى ەگىستىكتەن ىلگەرىدە بۇلاردىڭ ءوزى دە تويىناتىن، وزگە جاققا — باتىسقا دا، شىعىسقا دا مىڭداعان پۇت استىقتى تاسىپ اكەتىپ جاتاتىن. الەمگە ايگىلى ەگىستىك ەدى-اۋ، جارىقتىق!
«جوق، مەن، تەگى، قارتايا باستاعان شىعارمىن،— دەپ وز-وزىنە باسۋ ايتادى پاۆەل.— مۇنى تۇسىنبەگەنىم قارتايۋدىڭ باسى شىعار. انە جاستار جاعى بىردەن ءتۇسىندى. كۇمان-كۇدىك دەگەنىڭ ولاردىڭ ويىنا دا كىرىپ-شىقپايدى. نە جاساپ جاتسا — سونىڭ كەرەك بولعانى. وسى ارادان پوسەلكەنى سالعان ەكەن — ول سول ارادا تۇرۋعا ءتيىس، ونىڭ بىردەن-بىر ورىنى وسى جەر. دۇنيەدە بولىپ جاتقان ىس-ارەكەتتىڭ ءبارى — تەك جاقسىلىقتىڭ نىشانى، ەلدىڭ ومىر-تىرلىگى قىزىق تا تارتىمدى بولىپ، جاقسارا ءتۇسسىن دەگەن ءسوز. ەندەشە وينا-كۇل، ءومىر ءسۇر: ارتىڭا جالتاقتاما، كوپ ويلانىپ باس قاتىرما. جەرىڭ استىق بەرمەيدى ەكەن، قام جەمە — ساعان ۇن ەتىپ تارتىلعان، ناۋبايدا پىسىرىلگەن، اق، قارا، سۇر بولكەلەردى ازىرلەپ اكەلىپ بەرەدى، تويعانىنشا جە! ءوز سيىرىڭ سۋالىپ كەتسە، سول سيىردى اسىراۋ ءۇشىن، بۇتا-بۇتانى قۋالاپ، ءشوپ شاۋىپ اۋرە بولماس ءۇشىن، ءسۇتتى دە اكەلىپ بەرەدى. كارتوپتى دا، شالقاندى دا، جۋانى دا — ءبارىن دە اكەلەدى... قايدان الاتىنىندا —جۇمىسىڭ بولماسىن. ءبىزدىڭ پوسەلكەمىز قالا تەكتەس پوسەلكە — ەندەشە ونداعى ءتارتىپتىڭ ءبارى قالاداعىمەن بىردەي بولادى، استە كەم بولمايدى. الگى جىرتىلعان جەر ءۇشىن، وعان اۋەلى ءبىر تۇقىم سەۋىپ، سوسىن ونى قايتا سەپكەنىن ءۇشىن اقىندى الاسىڭ، سوسىن سول اقشاعا قاجەت نارسەنى ساتىپ الاسىڭ. انە، انا اينەك دۇكەننىڭ جالتىراۋىن قاراشى — كوزدىڭ جاۋىن الادى. ونىڭ قاسىندا تاعى بىرەۋىنە اينەك سالىپ جاتىر، كەزەكتە ءۇشىنشىسى تۇر... بۇل جەرگە كوڭىلىڭ تولماسا، باسقا ءبىر جاقسى جاققا تارتىپ وتىراسىڭ، جولىڭدى كەسىپ جاتقان ءتىرى جان جوق».
«قارتايىپ كەلەمىن،— دەپ مويىندادى ول.— نەسىن جاسىرايىن، قارتايدىم عوي! شەشەم بايعۇستى كوپ نارسەگە تۇسىنبەگەسىن ەسكىلىكتەن ايرىلعىسى كەلمەيدى دەپ كىنالايمىن، ال سوندا ءوزىم دە سول كىسىدەن كوپ وزىپ كەتە الدىم با؟ شىنىمەن-اق، مەنىڭ داۋرەنىم دە وتكەنى مە؟ شەشەمنىڭ ءوز سەنىمى وزىندە، جاستاردىڭ سەنىمى ءبىر باسقا، ال مەن سەنىم-نانىم اتاۋلىدان جۇردايمىن. اندا دا، مىندا دا جوقپىن، انالار مەن مىنالاردىڭ اراسىنداعى ءبىر ءدۇبارامىن. الدە، كىسىنىڭ جاسى سولاي ما؟ ءبىر جۇمباقتى شەشىپ ۇلگىرمەي جاتساڭ، ودان دا قيىنىراق ەكىنشى جۇمباق كەلىپ ەڭسەڭنەن باسادى. ءبىراق اپام جاسارىن جاسادى، اسارىن اسادى، ال مەن بولسام، ءالى كورەر تىرلىگىم، جاسار جۇمىسىم الدىمدا. جاڭا قۇرىلىستى قۇر تاقىرعا تۇرعىزا المايتىنىمدى، جوقتان بار شىقپايتىنىن، ول ءۇشىن ۇيرەنشىكتى ءبىر اسىلىمنان ايرىلاتىنىمدى، تەر توگىپ ەڭبەك ءسىڭىرۋ قاجەت ەكەنىن تۇسىنبەيتىن بولعانىم با سوندا؟ ءتۇسىنۋىن تۇسىنەمىن-اق. قازىرگى زاماندا تەحنيكاسىز جانە ەڭ كۇردەلى تەحنيكاسىز ەشتەڭەنى جاساۋعا بولمايتىنىن دا، ەش جاققا كەتە المايتىنىمدى دا جاقسى بىلەمىن. وعان اركىم-اق تۇسىنەدى، ءبىراق پوسەلكەنى تۋ-تالاپاي ەتكەنىن قالاي ءتۇسىنىپ، قالاي مويىندايسىڭ؟ وسى اراعا كەلىپ تۇراتىن كىسىلەرگە قانشا جۇمىستى قۇر بەكەرگە جاساتقانى نەسى؟ تەك ءبىر كۇندى ۇنەمدەيمىن دەپ، الداعى قانشا كۇندى جوعالتقانى قالاي — وسىنىڭ ءبارىن كۇنى بۇرىن نەگە ەسەپتەپ قويماسقا؟ ارينە، وسى سۇراقتاردى وزىنە قويماۋعا دا بولادى، ءسويتىپ، ەلدەن وزباي، كوشتەن قالماي، ءىلىنىپ-سالىنىپ جۇرە بەرۋگە دە، جۇزە بەرۋگە دە بولادى، ءبىراق تابيعاتىن سولاي بولعاسىن، ءار نارسەنىڭ پارقى مەن نارقىن، نەنىڭ نەگە قاجەت ەكەنىن ءبىلىپ، اقيقات شىندىققا كوزىڭدى جەتكىزگىڭ كەلەدى. قانشا ايتقانمەن، ادامبىز عوي!»
ال پوسەلكەگە قايتا ورالىپ، ەركىمەن بە، ەركىنەن تىس پا، ايتەۋىر باۋىر باسىپ كەتكەن اۋلاسىنا كىرسە بولعانى، جانى جاي تاپقانداي بولادى. تىرلىككە نە جەتسىن. ءوزىڭدى پاتەر جالداۋشى سەكىلدى سەزىنگەنىڭ ءبىر ءتۇرلى جات، جايسىز كورىنەدى، شىنىندا دا پاتەرشىسىڭ، ويتكەنى ءۇي وزىڭدىكى ەمەس، وندا ءوزىڭ مىرزا، قوجا سياقتى ەمەسسىڭ، ءبىراق كەلسەڭ — دۇنيەنىڭ ءبارى دايىن: وتىن شاپپايسىڭ، پەش جاقپايسىڭ... راس، سۋدى ءالى دە تاسىپ اكەلۋ كەرەك، ءبىراق ۇيگە سۋ دا كەلەدى — دەپ ۋادە بەرگەن. نەسىن ايتاسىڭ!— ءبىر جەڭىل تىرلىك كەلدى عوي. جۇمىستان كەلگەسىن، جۋىنىپ الىپ، ەشبىر قام-قارەكەت، ۋايىم-قايعى جوق، توبەگە تۇكىرىپ قويىپ، جاتا بەرۋىڭە بولادى... دەگەنمەن وسى جەڭىلدىكتەن بە، ايتەۋىر ءبىرتۇرلى ءوزىڭنىڭ بار سالماعىڭدى تولىق سەزبەيتىن سەكىلدىسىڭ، بۇرىنعى بەرىكتىك پەن نىعىزدىقتان ايرىلىپ، كورىنگەن جەل-قۇز ءوزىڭدى ءىلىپ الىپ، ايداي جونەلەتىن سياقتى بولىپ كورىنەدى — سوسىن ءوزىڭدى قايدان ىزدەپ تاباسىڭ، قايداعى جوق ءبىر جەكسۇرىن مولتەك سەزىم: وسى سەنبىسىڭ، الدە باسقامىسىڭ؟ ال ەگەر شىنىمەن ءوزىڭ بولساڭ، وندا بۇل جەرگە قالاي كەلگەنسىڭ؟— دەپ جانىن جەگىدەي جەيدى.
ۋاقاسى جوق، بۇعان دا ۇيرەنىپ كەتەدى ءالى...
پاۆەل ايەلى سونياعا قاراپ تۇرىپ تاڭ قالادى: ول ۇيگە كەلىپ كىرىسىمەن — ەندى ۇيگە ەمەس، پاتەرگە دەگەن دۇرىس— ويىنشىقتاي جارقىراپ تۇرعان ەلەكتر پليتانى، قابىرعاداعى گۇل-شەشەكتەردى — ولاردى ءتىپتى اعارتۋدىڭ دا كەرەگى جوق ەكەن — ىرگەگە سۇعىندىرا جاسالعان شكافشالاردى، بۇعان قوسا كافەلمەن كومكەرىلگەن ۆاننانى، ونىڭ كوڭىلدى دە كورىكتى جاپ-جاسىل تۇعىرشاسىن (راس ازىرگە سۋى بولماعاسىن قاراپ تۇر)، ءبىر ءوڭىرى تۇتاس اينەكتەلگەن ديۆاندى كورىپ، اھىلاپ تۇرىپ قالدى جانە ءومىر بويى وسىندا تۇرعانداي ءبىر كۇيگە ەندى. ءبىر كۇننىڭ ىشىندە بارىنە دە ەتى ۇيرەنىپ، نە ىستەپ، نە قويىپ جاتقانىن ءبىلۋ ءۇشىن كورشىلەرگە جۇگىرىپ كىرىپ قايتتى، سوسىن قاي زاتتى قاي جەرگە قويۋ كەرەك، قولدا بار مەبەلدىڭ قايسىسىن اكەلىپ، ۇيالماي قويۋعا بولادى، نەنى ساتىپ الۋ كەرەكتىگىن ايتىپ، ءامىر ەتە باستادى، پودۆالدى قاي ارادان قازۋ كەرەك ەكەنىن، قويمانى قالاي كەڭەيتۋگە بولاتىنىن ىشتەي بەلگىلەپ تە قويدى، ءسويتىپ وسى تىرلىگىنە ريزا بولىپ، ابىگەر-ماشاقاتتان قولدى-اياققا تۇرماي، شاپقىلادى دا ءجۇردى. ال ءوزى بىلايىنشا اۋىلدىڭ-اق قاتىنى، اقسۇيەكتەرمەن، باي-مىرزالارمەن ارالاسپاعان، ساۋلەتتى-ساندى ءامىردى يىسكەپ تە كورمەگەن، ءبىراق مىنا عاجاپقا قاراشى — ىلەزدە قۇبىلىپ-قۇلپىرىپ شىعا كەلدى، مۇنىڭ سىرى نەدە ەكەن سوندا؟ جەمتىككە قاپقان بالىق سياقتى ما قالاي؟ شىنىندا دا قاتىننىڭ كوزىنىڭ قۇرتى عوي بۇل: ءارى اسەم، ءارى تازا، اۋلادان اسحاناعا، اسحانادان اۋلاعا ارلى-بەرلى جانتالاسىپ جۇگىرمەيدى، ءبارى دە قاسىندا، قولىن سوزسا الا بەرەدى. مۇنىڭ ۇستىنە سونيانىڭ ەكى ءسىڭلىسى يركۋتسكىدە تۇرادى: ونىڭ بىرەۋى جابدىقتاۋ ىسىمەن شۇعىلداناتىن، جولى بولعىش قىنۋىرلى ءبىر قۋعا تۇرمىسقا شىعىپ، باياعىنىڭ باي بايبىشەسىندەي ۇرلەپ ءىشىپ، شايقاپ توگىپ جاتتى، پاتەرىندە نە جوقتىڭ ءبارى بار، سول سەبەپتى دە سونيا ونى كوپ كۇندەيدى. قولى قالت ەتكەندە قالاعا تەز بارىپ، تەز قايتىپ جۇرگەندە، ول شىمشەۋرىن مەن شەگەنشەلەردى الا كەزىمەن اتىپ، جاتىرقاپ قالادى، بىردە ءتىپتى پاۆەلدى ازعىرىپ، يركۋتسكىگە اكەتپەكشى دە بولدى. و جاقتا: مۇنداعى ءومىر قانداي راقات، جايلى دا جاقسى، مادەنيەت دەيسىڭ بە، قۇرمەت-قوشامەت دەيسىڭ بە— ءبارى بار دەپ، ايەلدىڭ. باسىن اينالدىرادى، الگى جابدىقتاۋ بولىمىندە ىستەيتىن باجاسى، مۇنى، پاۆەلدى، ءبىر جىلى جەرگە ورنالاستىرماقشى بولىپ، ۋادە دە بەرەدى — سوعان بۇل كادىمگىدەي سەنىپ، ءىشى-باۋىرى ەلجىرەپ، ءتىپتى بۋىنىپ-تۇيىنبەكشى بولىپ، ەلگە قاراي قانات بايلاپ ۇشادى عوي. بۇعان پاۆەل دە كونە جازدادى، ويتكەنى سو كەزدە ارال سۋعا كەتەدى ەكەن دەگەن سىبىس تاراعان، ەندەشە ءبارىبىر ءبىر جاققا كوشۋ كەرەك قوي، ءبىراق سابىر ساقتادى. قالادا تۇرۋ — قالانى جاقسى كورەتىن ادامعا عانا جاراسادى، ال اۋىل-انا ءوسىرىپ، قارتتىققا دەيىن اكەلگەن كىسى — تۇلەننىڭ تۇرتكەنىنە ەرمەي، تىنىش وتىرعانى ءجون. ال كەيىن قالاعا بارۋ قاجەت بولماي قالدى، ويتكەنى قالانىڭ ءوزى وسىندا كەلدى. ەندى سونيانىڭ دا كوڭىلى جايلاناتىن بولدى، ايتپەسە كۇيەۋىنە كۇندە كۇڭكىلدەپ، قۇلاق ەتىن جەي بەرەتىن. حوش، سونىمەن، كىر-قوڭىستان شىعىپ، كىرپياز كىنازدار ساناتىنا قوسىلا بەرگەن...
جايىمەن، بىرتىندەپ ومىر-تىرلىك ارناسىن تابادى، وعان ادام دا بەيىمدەلەدى، باسقا ءراسىم بولمايدى. سوسىن ءبىراز ۋاقىت وتكەسىن ەسكى ەگىندىكتىڭ ءبىر پۇشپاعىن كارتوپ ەك دەپ كەسىپ بەرەدى، قانشا دىزاقتاعانىڭمەن كوشكەندە كونە جۇرتتان ءبارىن اكەلە المايسىڭ، كىسى ءبىر كۇندەرى سيىرسىز كۇن كورە المايتىنىن سەزەدى، قوعامدىق مالعا يەك ارتقان دۇرىس، ءبىراق قولىندا سيىرىڭ بولعانعا نە جەتسىن — سوسىن سەنى ءبىر ۇلى تارتۋ-تارالعىمەن جارىلقاپ تاستاعانداي-اق، رۇقسات بەرەدى: قالاساڭدار، سيىر ۇستاڭدار، قوڭىر كەشتەن تاڭ سارىسىنە دەيىن قورا-قوپسى سالىڭدار، ءشوپ شابىڭدار، تىنىمسىز تىرلىكتەن تەرلەرىن كەپپەسىن—ۇناتساڭدار باتا وسى دەيدى. راسىندا دا، بۇل ەندى جۇرتتىڭ كوبىنە ۇناي بەرمەيدى، حالىق باسقا ءبىر سالتتى قالاپ شىعادى.
بۇلاردىڭ جۇگى جەڭىلدەپ قالدى، سونياعا ءقازىردىڭ وزىندە وسىدان وزگە نارسەنىڭ كەرەگى جوق، ال ءوزى ءالى-اق بەيىمدەلىپ كەتەدى، ءبىراق پاۆەل شەشەسىنىڭ بۇل اراعا ۇيرەنىسە المايتىنىن كامىل بىلەدى. قايتسەڭ دە داعدىلانىپ كەتپەيدى. ول ءۇشىن بۇل ارا — جات جەردىڭ ءجانناتى. اكەلگەسىن كورەمىز — ءبىر مۇيىسكە تىعىلىپ الىپ، قاشان قاڭسىپ بىتكەنشە قايتا شىقپايدى. وسى وزگەرىستەردى ول كوتەرە المايدى. ەش جاققا بارعىسى كەلمەيتىن كىسىدەي-اق، شەشەسى بالاسىنان و جاقتا نە بار، جاعداي قالاي دەپ ەشتەڭەنى جارىتىپ سۇرامادى دا، ال مۇنىڭ ءوزى بىردەڭەنى بايقاماي ايتىپ قويسا، ەكى قولىن ايقاستىرىپ، اھىلاپ، تاڭ قالعان بولادى، ءبىراق ونى وزىنە ەشبىر قاتىسى جوق، الىس جاتقان بوتەن ءبىر قىزىق-شىجىقتاي كورەدى. ول ءۇشىن سول جاڭا پوسەلكە الگى ءبىر حالقى اياعى تالماس ءۇشىن باسىمەن جۇرەدى دەيتىن، قايداعى ءبىر امەريكادان جاقىن دا، جاقسى دا ەمەس ەدى. شەشەسىن سىرتتاي باقىلاپ جۇرگەندەگى پاۆەلدىڭ انىق كوزى جەتكەن ءبىر نارسەسى، كوشۋ-قونۋ جايلى ءسوز ەتكەندە ول ءوزى ءۇشىن ءماتورادان باسقا جەر بار ەكەن-اۋ دەپ ءتىپتى دە ويلامايدى جانە ونى كورگىسى دە كەلمەيدى، سول سەبەپتى دە پاۆەل ونى قايتسە دە ءماتورادان الىپ كەتۋگە تۋرا كەلەتىن كۇننەن قاتتى قورقادى.
10
كاتەرينانىڭ پەترۋحاسى، جۇرت ويلاعانداي-اق، ورتتەن كەيىن، كەلەسى كۇنى تايىپ تۇردى دا، مىنە، ءبىر اپتاداي بولدى، حابار-وشارسىز جوعالىپ كەتتى. شەشەسىنە ءبىر جاپىراق، نان دا قالدىرماعان، كاتەرينا داريانىڭ شايىن تالعاجاۋ ەتىپ كەلەدى. سوڭعى ءبىر ۋىس ۇنى قويمادا جانىپ كەتكەن... بارىنەن دە بۇرىن كاتەرينانىڭ جانىنا ساماۋرىنى قاتتى باتادى؛ ول داريانىڭ ۇيىنە كەلىپ كىرىپ العاندا، ارينە، ءورت شىعادى دەپ ويلاماعان، ءسويتىپ ساماۋرىندى كەلەسى كۇنى الارمىن دەپ تاستاپ كەتكەن — كەيىن كۇل اراسىنان ونىڭ تەك بالقىپ كەتكەن جەز قورىتپاسىن عانا تاۋىپ الدى. پەترۋحا ءوزىنىڭ ءۇنسىز سىرنايىن ۇمىتپاي الىپ شىققان-داعى، قارشادايىنان قارنىن تويدىرىپ، ءشولىن قاندىرعان ساماۋرىندى تاستاپ شىققان. كاتەرينا ساماۋرىنسىز ەندى مۇلدە جەتىمسىرەپ قالعان ەدى.
پەترۋحا ءالى دە بولسا اقىلعا كەلەر، جۇمىسقا ورنالاسىپ، مەنى قولىنا الار — دەپ ۇمىتتەنەدى كەيۋانا. ول، ەكەۋىنىڭ ءۇيى بولعان كەزدە، وندا ساماۋرىن تۇرمايتىن بولدى-اۋ— دەپ سونى ەسكە الىپ، ءبىر كۇرسىنىپ قويادى: ەندى ساماۋرىندى شىعارمايتىن بولدى، ەش جەردەن دە تاپپايسىڭ. باسىندا ساماۋرىن تۇرماعان ستول — ستول ەمەس، كەزگە ىستىق، كوڭىلگە جاعىمدى، باسالقالى ەشتەڭەسى جوق... قۇستار مەن اڭداردىڭ جەمدىك استاۋى ءتارىزدى بىردەڭە توي... حادىم زاماننان بەرى جۇرت ءۇيدىڭ ءۇش قوجايىنىن — سەميا باسىنىڭ ءوزىن، ورىس پەشى مەن ساماۋرىندى قاتتى قۇرمەتتەيتىن. سولاردىڭ ىڭعايىنا كونەتىن، ولاردى قادىر تۇتىپ، مىندەتتى تۇردە ولاردىڭ ىقتيارىنسىز جاڭا كۇندى باستامايتىن، قالعان كۇللى ءىستىڭ ءبارى سولاردىڭ باستاۋىمەن، تاپسىرماسىمەن جاسالاتىن. ەندى ءبىرجولاتا كاتەرينانىڭ ءۇيى دە، ساماۋرىنى دا، ورىس پەشى دە قالمادى (ول قۇرعىرى، پەشى ورتەنىپ كەتكەن جوق، ەرتەڭ ورنىنداعى ەسكەرتكىش سياقتى، قاقىراي جارىلىپ، اشىق-تەسىك كۇيى قاڭقيىپ تۇر — ول نەگە قاجەت، جارىق دۇنيەنى جىلىتۋ ءۇشىن بە؟). اكەسىنەن كەيىن كاتەرينانىڭ ەشبىر قوجايىنى بولماعان.
ءوز ءۇيى — ولەڭ توسەگىن مەزگىلىنەن بۇرىن ورتەگەنى داريانىڭ كوكەيىنە مۇلدە قونباي قويدى، ول: سونداي سۇمدىققا قولى قالاي باردى ەكەن؟—دەگەن ساۋالعا جاۋاپ بەرۋدى تالاپ ەتىپ، ول پەترۋحانى قايتا-قايتا قارعايدى. كاتەرينا ءوزىن ماسقارالاپ جاتقانداي-اق، كىنالى كىسىدەي ءجۇزىن جاسىرىپ، تىمىرايىپ ۇندەمەيدى، داريا شۇقشيىپ جاقىنداپ كەلگەن كەزدەرى، ايتەۋىر بىردەڭە دەپ جاۋاپ بەرۋ كەرەك بولعاسىن:
— قيانپۇرىس قوي، قايتەيىن...— دەپ اسىعىس ايتا سالادى.
وسىناۋ قىسقا جاۋاپتا ءوزىن ۇي-كۇيسىز، اشتان-اش تاستاپ كەتكەن بالاسىنا دەگەن وكپە-رەنىش تە، اشۋ-ىزا دا جوق ەدى — ايتەۋىر انانىڭ وعان شىق جۋىتپاي، ءبارىن دە كەشىرە بەرەتىن سىڭايى سەزىلەدى: تۋمىسىنان سولاي بولعاسىن ودان نە ءۇمىت، نە قايىر؟!
— مىنە، مىنە،— دەيدى داريا ورەكپىپ ونى ساۋساعىمەن ءتۇرتىپ.— سەن ءومىر بويى وسىندايسىڭ. ءومىر بويى بەتىنە جەل بولىپ تيگەن ەمەسسىڭ، ابدەن جامان ۇيرەتكەنسىڭ. ەندى سەنىڭ وزىڭە دە سول كەرەك. سول كەرەك، ءيا، سول كەرەك. ول ءتىرى ءۇيدى ورتەپ جىبەردى، ەرتەڭ سەنى دە تىرىدەي جەرگە كومەدى. جەرگە ەمەس،— دەدى ول جاڭساق ايتقانىنا شىتىنىپ،— سەنى جەرلەمەس ءۇشىن ول سۋعا، سۋعا باتىرا سالادى. قايتا قالقىپ شىقپاس ءۇشىن... سەن ودان موينىڭا ۇلكەنىرەك تاس بايلاۋىن سۇرايسىڭ ءالى.
— ول سويتەدى. قيانپۇرىس قىرسىق قوي، نە سۇرايسىڭ ودان،— دەيدى كاتەرينا كۇرسىنىپ.
— ال سويلەس ەندى مۇنىمەن،— دەيدى داريا قولىن ەربەڭ ەتكىزىپ.— مەن بۇعان ءىستىڭ جايىن ايتسام، بۇل ىشكەن شايىن ايتادى عوي... قۇرى، قۇرىڭدارشى تۇگە پەترۋحاڭمەن بىرگە!— قۇداي جارىتقان عوي سەنى سونداي مالتاپقىشتى بەرىپ...
كاتەرينا كۇيەۋگە شىقپاعان، ول پەترۋحانى ءوز اۋىلىنىڭ، ءماتورانىڭ مۇجىعى الەجا زۆوننيكوۆتان تاۋىپ العان، ول باياعىدا مارقۇم بولىپ، سوعىستا قازا تاپقان. كاتەرينا ودان كوپ كىشى ەدى. ەكەۋى اشىنالاسىپ قالعاندا، انا سابازدىڭ جۇگىرىپ جۇرگەن ءتورت بالاسى بار-تۇعىن، وعان قاراماستان جىگىتتىڭ قىز جۇرەگىن جاۋلاپ العانى سونشا، جاس كۇنىندە وزىنە قىرىنداعاندار قانشا كوپ بولسا دا، كاتەرينا ەشقايسىسىنىڭ دا ەتەگىنەن ۇستامادى. الەشا زۆوننيكوۆ تە بەرەكەسىز بۇلىكشىنىڭ ءدال ءوزى ەدى، پەترۋحا ونىڭ بەرەكەسىزدىگى جاعىنان ءبىراز نارسەنى العاندى، ءبىراق ول جۇمىس دەگەندە جانىن سالاتىن مۇجىقتى جانە ونىڭ قارشادايىنان قوسىلعان قاتىنى، كاتەرينامەن جۇرەتىنىنە كوزىن جۇمسا، ال ەشتەڭەدەن ءۇمىت ەتپەيتىن كاتەرينانىڭ ءوزى، وزگە بىرەۋدىڭ ەركەگى تۇندەلەتىپ جەتىپ كەلگەندە، قۋانعاننان ساي-سۇيەگىنە دەيىن بالقىپ، جايناپ قاعىپ شىعا كەلسە، ونىڭ تەگىن ادام بولماعانى دا. ەگەر ونى ەسىنە السا، كەمپىر ءبىر جاقسى شاراپ ىشكەندەي-اق، تاپ ءقازىردىڭ وزىندە ءوڭى وزگەرىپ، قۇبىلىپ شىعا كەلەدى، كوزى ۇلكەيىپ-دوڭگەلەنە كۇلىمسىرەپ، سوناۋ قيانعا، قىرىق جىل بۇرىنعى كۇندەر مەن تۇندەرگە قادالىپ قارار ەدى، سول جاقتان كورگەن قىزىعى ونىڭ جانىن تاپ وسى كۇنگە دەيىن جىلىتار ەدى. جانە ول الەشانى ءوزىنىڭ كۇيەۋى سەكىلدى ءسوز قىلار ەدى، ءماتورادا ونىڭ بۇلاي سويلەۋىنە حاقىسى بار بولاتىن، ويتكەنى الەشانىڭ ءۇي ءىشى سوعىستان كەيىن ارالدان كوشىپ كەتكەن.
كاتەرينا مەن الەشانىڭ ارا-قاتىناسىن جاسىرىپ قالۋ مۇمكىن ەمەس-تى، دەريەۆنيا ونى تۇگەل بىلەتىن. سوسىن جۇرە كەلە، پەترۋحا تۋعاننان كەيىن، الەشا بوي تاسالاپ، يمەنۋدى قويدى، جاڭا سەميانىڭ قام-قارەكەتىن اشىقتان-اشىق ءوز موينىنا الىپ، تاپا تال تۇستە، ايمانداي جۇرتتىڭ الدىندا، كاتەرينانىڭ وتىنى مەن ءشوبىن اكەلىپ بەرەتىن بولدى، قۇلاپ قالعان شارباعىن دا جوندەي سالادى. ءسويتىپ، قاشان ەل باسىنا سوعىس ناۋبەتى كەلىپ تۇسكەنشە، ول ءۇش-تورت جىلداي ەكى سەمياعا باس بولىپ تۇرىپ جاتتى، كوپ ۇزاماي ءماتورا تۇرعىندارى بۇعان ۇيرەنىپ كەتتى دە، سىپسىڭ-سىپسىڭ سوزدەرىن دە قويدى. الەشانى ءسوز قىلدىڭ نە، قىلمادىڭ نە — ءبارى ءبىر ونىڭ مۇرتىن بالتا شاپپايدى، قىڭباي جۇرە بەرەدى. ءوزى دە «سەن تۇر — مەن اتايىننان»، قالاسا، كورىنگەن كىسىنىڭ ۇياتىن بەتىنە باسىپ، كوپكە كۇلكى، جۇرتقا مازاق ەتە الادى، سول سەبەپتى دە ەكىنىڭ ءبىرى ونىمەن ءسوز تالاستىرعىسى كەلمەيدى. «الەشاڭىز سوندايدى—وعان تيگەن وڭبايدى،— دەيتىن ول ماقتانىپ رەتى كەلگەندە». سوعىس بىتكەسىن، ون جىل، ون بەس جىل كەيىن دە جانجالقوي، جۋان جۇدىرىق جىگىتتەر مەن مۇجىقتاردى دەريەۆنيا تۇرعىندارى: «تاعى ءبىر الەشا زۆوننيكوۆ پايدا بولدى»— دەپ ايتىپ جۇرەتىن.
وسىنداي ۇشقالاقتىقتى، سۋدىراق سوزشەڭدىكتى پەترۋحا ءوزىنىڭ كولدەنەڭ، زاڭسىز اكەسىنەن اياماي-اق العان-دى. ءبىراق اكەسىنىڭ ءسوزى — قۇر ءسوز بولىپ قالمايتىن — ءىس كەزىندە ەكى ەلى اۋزىنا ءۇش ەلى قاقپاق جاۋىپ، ءىس — الدىنان، ءسوز — سوڭىنان دەگەندى قاتتى ۇستاناتىن بولسا، پەترۋحا بۇعان كەرەعار جۇرەتىن. جۇمىسقا كەلگەندە ول ولاعاي دا شالاعاي بولاتىن، نەندەي ءىستى قولعا السا دا، ۋقيت-سۋقيت، ءتيىپ-قاشىپ ءجۇرىپ، بىرەۋىن دە جونگە كەلتىرمەيتىن. قولىن جۇمسايتىن جەردە، ول قۋسىرىنىپ قاراپ تۇرادى، اقىلعا سالىپ، كوزىن تابار جەردە، بەكەر بوسقا دىزاقتاپ، ارامتەر بولادى، ال ودان بىتەر جۇمىس تا جوق. ءبىر كەزدە ونى كولحوز اتىنان تراكتورشىلار كۋرسىنا جىبەردى، جارتى جىل وقىپ قايتتى، جاس مامان دەپ وعان ءداۋ دوڭعالاقتى سۋ جاڭا «بەلارۋس» بەردى — ول اۋىلدىڭ يت پەن مىسىعىن قۋالاپ ءجۇرىپ، دەريەۆنياداعى شەتەن-شارباقتاردىڭ جارما-جارىن قيراتتى، ءوزىنىڭ قورا-قوپسىسىن، اۋلا-جايىن تىپ-تيپىل تاپاپ تاستادى. اۋزىنا اراق تيسە بولعانى — رۋلگە وتىرادى دا، قۇيعىتا جونەلەدى، جان-جاققا كۇل-قوقىس، جارىق-جاڭقا ۇشىپ قالىپ جاتادى. كاتەرينا اتىپ شىعادى:
— ساعان نە بولدى، پەترۋحا؟ قايدا باراسىڭ، نە ىستەپ ءجۇرسىڭ — ەسىڭدى جيساڭشى؟! جۇرت وسى جەردى سەن تراكتورمەن تاپتاسىن دەپ جوندەپ پە ەدى؟—دەپ شىر-پىر بولادى.
ول قولىن ءبىر-اق سىلتەيدى:
— سەن نە ءبىلۋشى ەدىڭ، قاريا. جۇمىستىڭ ءجونى سولاي. بۇگىنگە بەرگەن تاپسىرماسى وسى،—دەپ تارتىپ كەتەدى. كاتەرينا ويلانىپ، جايىنا قالادى: كىم بىلگەن، بالكىم، راس شىعار، تراكتور eگic دالاسىندا دۇرىس ءجۇرۋى ءۇشىن، بوروزدانى بۇزباس ءۇشىن، وسىلاي ەتۋ كەرەك تە شىعار.
ءبىر بالەگە ۇرىنباي تۇرعاندا پەترۋحانىڭ قولىنان تراكتوردى سىپىرىپ الىپ، جىگىتىمىزدى جەرگە ءتۇسىردى، بۇل كەزدە ول ابدەن ەركە-توتاي بولىپ العان-دى، ءشوپ باسىن سىندىرعىسى كەلمەيدى: ونى ءبىر ورىننان ەكىنشى ورىنعا، ءبىر جۇمىستان ەكىنشى جۇمىسقا قاقپاقىلداپ كوشىرە بەردى، كوشىرە بەردى، ءبىراق ەش جەردە دە ودان كەلەر پايدا بولمادى، پەترۋحادان كەز كەلگەن جەردىڭ ءبارى تەزىرەك قۇتىلعىسى كەلەدى جانە ونى مۇنىڭ وزىنەن جاسىرمايدى دا — جۇرتتىڭ ءوزى تۋرالى ايتاتىن ءسوزىن تىڭداپ الىپ، ول جاتادى دا كۇلەدى، سول سوزدەر تاپ ءبىر جانىنا جاعاتىنداي-اق، ول جۇرت ويىنداعىسىن قاتتىراق ايتسىن، اشىعىراق ايتسىن دەگەندەيىن ولاردى قۇيت-قۇيتتاپ، ەرەگىستىرە تۇسەدى. پەترۋحاعا ەم قونۋدان قالعان ەدى. حوش، سونىمەن كولحوزدى سوۆحوزعا قوسقالى جاتقان كەزدە — سوڭعى كەزدەرى عانا قالعان كولحوزدىڭ كوڭىلى ءبىر جايلانعان ەدى: اقىرىندا ايتەۋىر ول ءوزىنىڭ وسىناۋ قىزمەتشى-سىماعىنان قۇتىلعان-دى.
جاسى قىرىققا تاياپ قالسا دا، ءالى بالا سياقتى، اقىماقتىقتان ارىلا الماي-اق قويدى: سەمياسى دا (عايىپتان تاپقانداي ەتىپ، وزەننىڭ ارعى بەتىنەن ەكى رەت قاتىن اكەلدى، ءبىراق ونىڭ ەكەۋى دە ءبىر اي تۇرماي جاتىپ، ودان انگارا ارقىلى باسىن الا قاشتى)، ءىس تىندىراتىن قولى دا، تىرلىك قامىن ويلايتىن اقىلى دا جوق. سىناپتاي سىرعىپ جۇرە بەرەدى. بۇگىنگى كۇندى وتكىزسە بولدى —ەرتەڭگى كۇندە شارۋاسى جوق، كىرەسىلى-شىعاسىلى قىسقا اقىلى وعان قايدان جەتسىن. اۋەلگى كەزدە سوۆحوزعا جازىلدى دا، سوسىن قالاعا بارماقشى بولىپ، ودان باس تارتتى، سودان كەنەت، عۇمىرىندا مىلتىق ۇستاپ، شىنى اتىپ، وعان دا تيگىزە الماعانى بولماسا، اڭشىلىقپەن اينالىسىپ كورمەگەن ساباز، شىبىن شاققان كىسىدەيىن اڭشىلار ارتەلىن ءسوز قىلا باستادى. ال كەيىنگى كەزدەرى ونىڭ اقشانى كۇرەپ تاباتىن تەرىسكەي جاق تۇسىنە ەنەتىن بولدى... ءبىراق تەرىسكەيگە جەتۋ ءۇشىن دە كىسىگە ءبىراز ءتوزىم كەرەك، ال پەترۋحا شىدامسىز شىجبالاڭنىڭ تاپ ءوزى ەدى.
ەندى مۇنىڭ ار جاعىن وزدەرىڭ ويلاي بەرىڭدەر، وسىنداي ادامنىڭ شەشەسى بولۋ وڭاي دەيسىڭ بە. كاتەرينانىڭ ءبىر قورقاتىنى: كىم كۇنالى بولسا — ايىپتى دا سول — سول سەبەپتى دە پەترۋحانىڭ ەسەرلىگىنىڭ ءبارىن ءوز موينىنا الادى. ول ادەتتە:
— قۇداي ونى سولاي ەتىپ جاراتقان ەكەن — وعان ەندى نە ىستەيسىڭ؟ «قىلشا موينىم — تالشا»—دەپ باسىڭدى بايگەگە تىكپەسەڭ؟!—دەيدى.
— ونى تيۋسىز دا جيۋسىز جىبەرگەن ءوزىڭسىڭ، سونداي بولماعاندا قايتەدى ول؟ انە ءۇيدى ورتەپ جىبەردى، سەن وعان «شىركىن» دەپ ءبىر اۋىز ءسوز ايتتىڭ با؟—دەدى داريا ونىڭ ءسوزىن ءىلىپ اكەتىپ.
— ءويتىپ-بۇيتىپ ءجۇرىپ، ورتەيدى ءبارىبىر، دەپ ءوزىن ايتقان جوق پا ەدىڭ...
— سوندا ءوز قولىمەن ورتەي مە ەكەن! شىرپى شاققان قولى قالاي سەمىپ قالمادى ەكەن بەتپاقتىڭ؟! جۇرەگى تاس بوپ كەتكەن بە بۇ شىركىننىڭ، ءوزى سوندا تۋدى، سوندا ءوستى جانە سول ۇياسىن جۇرتتىڭ بارىنەن بۇرىن ورتەدى! و توبا!
— ول شىنىندا دا بايقاۋسىزدا جاساعان شىعار.
— قۇداي دەگەن ءبىر قۇلسىڭ عوي، قۇداي دەگەن!— داريا ونىڭ مىنەزىنە تاڭ-تاماشا قالدى.— ارينە، بايقاماعان عوي، ءقايتسىن؟ سول ءۇيدى ساعان قيىپ سالىپ بەرگەن دە، بايلىققا كەنەلتكەن دە بالاڭ — نەسىن ايتاسىڭ، ون ساۋساعىنان ونەرى تامىپ تۇر عوي پەترۋحانىڭ. ول ونى ومىرىندە قاساقانا ورتەۋشى مە ەدى — اپ-ادەمى جىگىت تۋرالى سونداي ءسوز تاراتىپ جۇرگەن بۇ جۇرت تا وڭبايدى. انداۋسىز، اڭداۋسىز ورتەگەن...
كاتەرينا ۇندەمەي قالدى.
وسىنداي ادامدار قايدان شىعادى ا؟—دەپ تۇسىنگىسى كەلەدى ول وسى ءجايتتى جانە وعان تۇسىنۋگە تىرىسىپ وتىرعانى ءبىر بۇل عانا ەمەس، ءتۇبى وعان تۇسىنبەيتىنىن دە بىلەدى، ءتىپتى داريامەن ەكەۋى بىرلەسىپ وتىرىپ ويلاسا دا، اقىلى جەتپەيتىنىن سەزە تۇرا، از ۋاقىت اۋىر ويدان سەيىلىپ، ءوزىن-وزى كەشىرمەك بولىپ.— ول بارماقتاي بالا كۇنىنەن قياڭقى. جامان ۇيرەتكەن ءوزىڭ — دەيسىڭ سەن. مەن سوندا نە ۇيرەتىپپىن؟ مەن ونى ونشا ەركەلەتكەن دە جوقپىن. اقىلىمدى جاي دا ايتتىم، قاتتى دا ايتتىم — ءبىراق وسىنداي قىرسىق بولىپ تۋسا قايتەمىن. كىشكەنتاي كەزىندە ەشتەڭەنى دە تۇسىنگىسى كەلمەيتىن. ۇرسىپ جاتسىڭ با، ۇرىپ جاتسىڭ با — ءبارىبىر، تەرىس قاراپ قىڭىرايىپ تۇرىپ الاتىن. سەن ءوز بالالارىڭمەن كوپ اينالىسىپ پا ەدىڭ؟
— اينالىسۋعا پۇرسات بولدى ما؟ تاڭنىڭ اتۋىنان كۇننىڭ باتۋىنا دەيىن ءبىر تىنىم تاپپايسىڭ.
— ءبارى دە ادام بولدى. ءبارىنىڭ دە اقىل-ەسى ءبۇتىن. مەن دە ونى كوپ ەركەلەتە المادىم... ەركەلەتۋگە قول ءتيدى مە. ءبىراق قاراۋسىز قالدىرماعانىم راس. تىرىسىپ باقتىم عوي ايتەۋىر. مەن انا كلاۆكانىڭ بالالارىنا قارايمىن... قارايمىن دا، بۇ بايعۇستاردىڭ بۇدان دا وگەي شەشەمەن تۇرعانى جاقسى ەدى عوي دەپ ويلايمىن... ونى ءتىپتى ءوز بالالارىنىڭ اناسى دەۋگە اۋزىڭ بارمايدى. ءيا كۇتۋدى، ءيا باپتاۋدى بىلمەيدى، جىلى ءسوزى جانە جوق، ۇرۋ-سوعۋدان كوز اشپاي، جوقتى-باردى قورەك ەتىپ وسكەن سورلىلار عوي... ال وزدەرى قانداي باۋىرمال، ءتىلالعىش بالدار دەسەڭشى... يتتەي ارسىلداعان شەشەسىنىڭ سيقى اناۋ، سوندا وسى بالدار قايدان، قانداي تاربيەدەن شىققان؟ شەشەسىنىڭ تاربيەسى مە؟
— ءپىشتى-ۋ!—دەدى داريا مىرس ەتىپ، كلاۆكانى ەسەپتەن مۇلدە شىعارىپ تاستاپ.
گاپ كلاۆكا ستريگۋنوۆا تۋرالى ەدى.
— ەندەشە بۇل قالاي؟ بىرەۋ ءومىر بويى تاياقتان باسقانى كورمەيدى — ەل قاتارلى ادام بولىپ شىعا كەلەدى. ال ەكىنشى بىرەۋدى قانشا تاياقتاساڭ دا — سول باسبۇزار كۇيى باسبۇزار بولىپ قالا بەرەدى. بىرەۋدى سىلاپ-سيپاساڭ — پايدا، ال ول ەكىنشى بىرەۋگە — زيان. بۇل قالاي؟ كىمدە جازمىشتان نە بار، سول بولاتىنى ما؟ ونى سابايسىڭ با، الدە قاسىرەتىن شەگەسىڭ بە — ونىڭ ءوز دەگەنى بولادى. ونى اقىل ايتىپ، جونگە سالا المايسىڭ. شىنىمەن سولاي ما؟ سەن ماعان: بالاڭا تالاپ قويمايسىڭ — دەيسىڭ. اسپاندا ءبىر قۇداي بار عوي! مەن وعان ايتا-ايتا جاعىم تالعان. ال ءقازىر قويعانمىن، اقپاقۇلاق قوي ول، ايتقاننان نە پايدا! ەندى بارعا قاناعات، جوققا سالاۋات. اشۋ-ىزادان مەن قالعالى قاشان، تەك ونىڭ وسىنداي بەرەكەسىز بولعانىنا جانىم اشيدى. ەندى ونى سول ءۇشىن شىنىمەن-اق وكپەنى بىلاي قويىپ، ولىمگە قيماقپىن با؟ مەيلى، نە ىستەسە دە ءوز ەركى. ءومىر سۇرەتىن دە، ومىرەم قاباتىن دا ءوزى.
— ءپالى، وسى ءسوزدى سەن دە كوردەن ەمەس، توردەن ايتىپ وتىرسىڭ. سەنىڭ دە ءالى تاتار نان-تۇزىڭ بار، قانشا ايتقانمەن، تىرىگە تىرلىك كەرەك.
— ە-ە، ايتەۋىر بىردەڭەسى بولات-تاعى،— دەپ قولىن ءبىر-اق سەرمەدى كاتەرينا.— ءبىز ەندى قالاي بولعان كۇندە دە جەتەكپەن جۇرگەن جانبىز. جەتەكپەن... قايدا جەتەلەپ اپارسا، سوعان — شۇكىرلىك.
— جەتەلەيدى دەگەنىڭنىڭ جانى بار... جەتەلەيتىنى راس،— دەپ كەلىسە كەتتى داريا.
— كەيىن سولار، كلاۆكانىڭ بالدارى، ەر جەتەدى،— اڭگىمەنى تياناقتاماقشى بولىپ كاتەرينا ونى قايتا قوزعادى،— شەشەسى ولارعا ايتۋعا ءبىر جاقسى ءسوز تاپپاسا دا، ولار ونى حان كوتەرەدى. ساۋالىنا قاراي جاۋابى — دەيدى جۇرت— ...ە-ە،— كەمپىر كەلىسپەيتىن سىڭايمەن ءبىر كۇرسىندى،— قويشى، قيسىنعا كەلمەيدى، ءتىپتى. پەشەنەڭە نە جازىلسا، سول بولادى. تىرلىكتە نە جوق دەيسىڭ: كەيبىر كەيۋانا ءبىر قورا جاندى ءوسىرىپ، ەل قاتارىنا قوسادى، ال قارتايعاندا بالالارىمەن بىرگە تۇرسا دا، جات قولىندا تۇرعاننان بەتەر، جانى ءبىر راحات كورمەيدى. بوتەن كىسىلەر اكىرەڭدەۋگە ۇيالادى. ال ءوز بالالارىڭنىڭ نە ىستەيمىن دەسە دە حاقىسى بار... كەيدە ولار قاتۋلانعاندا سۇمدىق قاتىگەز بولىپ كەتەدى... سەنەن گورى جاۋىز ۇرىعا جانى كوبىرەك اشيدى؟ نە ءۇشىن؟ الگى اگرافەنا كەمپىر ەسىڭدە مە؟
— الجىعانىڭشا قالتىلداپ جۇرە بەرمە،— نەگە ەكەنىن قايدام، داريا كەنەت تاپ وسىلاي ىزالانا ءتىل قاتتى.— كەتەر كۇنىڭدى ءبىل،— مۇنى ەكى اياقتى پەندەنىڭ بىلە المايتىنى ەسىنە ءتۇسىپ، رايىنان قايتىپ، داۋىسىن باسەڭدەتتى.— جاراتۋشى جان يەم پەندەسىن قانداي كۇناسى ءۇشىن مولشەردەن تىس كوپ ۇستايدى ەكەن. ونداي بولۋ ءۇشىن، كىسى كۇناسى، وي، وراسان زور بولاتىن شىعار... سونشا كۇنانى قايدان تابارسىڭ؟ ادام تەك ەلگە پايدالى بولعانعا دەيىن ءومىر سۇرۋگە ءتيىس، پايداسىز ەكەن — كۇنى ءبىتىپ، ءدامى تاۋسىلعانى. ءوزىن دە ابىگەر بولىپ، جۇرتتى دا ابىگەر ەتۋدىڭ قاجەتى قانشا؟ تىرىلەر مە... تىرىلەر ولمەلى بەيشاراعا بايەك بولىپ، استىن تازالاپ اۋرە بولماي، تىرلىك ەتۋگە كەرەك. مەن تالاي تازالاعانمىن، بىلەمىن. ۇزاماي مەنىڭ ءوز استىمدى تازالايتىن دا ۋاقىت جەتەدى، شىركىن دۇنيە، جاستىق پەن قارتتىقتىڭ اراسى قاس پەن كوزدىڭ اراسىنداي-اق جەر ەكەن، ءبارى ەسىمدە. قايىن ەنەمدى، وعان قالاي قاراعانىمدى ۇمىتقان جوقپىن. قاراۋىن قاراسام دا، كوكەيىمدە: «قۇداي سەنى قاشان الادى؟ جالىقتىرىپ جىبەردىڭ عوي كىسىنى»—دەگەن ءبىر جامان وي تۇرادى،— دەدى ول، نە ەكەنى تۇسىنىكسىز، ءسوزىن اشۋلانا جالعاپ.— قايتا ءبىز و كىسىمەن جاقسى تۇردىق، كونبىس-كوڭتەرلى جان ەدى. ال مەن جەركەنشەك ەمەس ەدىم. ءبىراق ءالى ەسىمدە: كەيىنگى كەزدەرى ونىڭ قاسىنا جاقىنداعاننان جۇرەگىم اينيتىن. بايعۇستىڭ قۇداي قيناعان، كىناسىز ەكەنىن بىلەتىن دە سەكىلدىمىن، ءبىراق وزىمە-وزىم يە بولا المايمىن. كەجەگەمنەن كەيىن تارتادى دا تۇرادى، قايتەيىن، ءتىپتى ۇيدەن قاشىپ كەتۋگە بارمىن. جانە ەگەر مىنا توسەك تارتىپ جاتقان ءوزىمنىڭ شەشەم بولسا قايتەر ەدىم — وعان دا ءولىم تىلەر مە ەدىم؟— دەپ ويلايمىن. وسىنى ويلاۋىن ويلايمىن-اق، سو زامات الىستان تالىپ جەتكەن ءبىر داۋىستى ەستيمىن: وعان دا تىلەر ەدىم — دەگەن. بالكىم، تاپ وسىلاي بولماس تا، بالكىم، وعان كوبىرەك توزەرمىن دە، ال ءبىراق جان قىسىلعان كەزدەرى، ىشتەي بولسا دا، سىر بەرىپ قويار ەدىم. بۇل مەنىڭ وزىمنەن شىققان پالە ەمەس — باسقا بىردەڭەدەن شىققان نارسە. جوق، كاتەرينا، قارتتىقتى دا مەڭدەتىپ جىبەرۋگە بولمايدى. ول ەشكىمگە دە قاجەت ەمەس.
— سوندا نە، اسىلىپ ولمەكپىز بە؟
داريا جاۋاپ قاتپادى.
— ولار بىزدەردى جەرلەگەندە جىلايدى... ولار بىزگە، تابىتقا سالعان كىسىگە جىلامايدى، ءبىزدىڭ قانداي بولعانىمىزدى... ەسىنە الىپ جىلايدى،— دەدى ول.— تاعى بىزگە جانى اشيدى... ويتكەنى وزدەرىنە وزدەرىنىڭ جانى اشيدى: ولار وزدەرىنىڭ دە قارتاياتىنىن، ءبىزدىڭ كەبىمىزدى كيەتىنىن جاقسى بىلەدى. ال ءبىزسىز ولار تەزىرەك قارتايادى. ولار ءبىزدى ىشتەي، وزدەرىنشە ەرتەرەك جەرلەپ قويعان. شىركىن، تاپ سول ءساتتى اڭدىپ تۇرىپ، بىردەن كەتسە عوي. ال ءبىز ۇدايى تىرلىكتىڭ شاۋجايىنا جارماسۋدان ءبىر جالىقپايمىز. ونى قارماپ قايتەمىز — زياننان باسقا پايداسى جوق. جاسىراق كۇنىڭدە كەتسەڭ— كوپكە دەيىن ەستەرىنەن كەتپەيسىڭ جانە كوزدەرىنە سۇلۋىراق بولىپ كورىنەسىڭ. كورىنگەندە دە جۇرەكتەرىن سىزداتىپ، اپ-انىق بولىپ كورىنەسىڭ. ەگەر سەنى تابىتقا مىستان كەمپىر تارىزدەندىرىپ سالسا — وندا تۇرىڭە جۇرت قاراۋدان جەركەنەدى. ونداي قۇبىجىق بۇرىن ەستەرىندە قالعان جارقىن بەينەڭدى بىردەن جوق ەتەدى...
— ال ءبىزدىڭ كىنامىز نە سوندا؟
— ءبىزدىڭ كىنالى بولاتىن سەبەبىمىز، قولدا اسىراعان يت سەكىلدى، ءبىر ادەتتەن ايرىلمايمىز. ول باسقالارعا شابالانىپ ءۇرىپ، ءوزىمىزدى كۇزەتسە ەكەن دەيمىز. جاس كەزىندە، كەيىن ءوزىڭنىڭ قانداي بولعانىڭدى قالار ەدىڭ،— دەپ ايتىپ كورشى — اۋەلى شوقىنىپ الاسىڭ، سەنبەيسىڭ. ءتىرى دەگەن اتىڭ بولماسا، نەڭ قالدى، ءتىسىڭ ءتۇسىپ، وپىرايعان ءتۇرىن مىناۋ، ەتىڭ قاشىپ، ساۋدىراپ سۇيەگىڭ قالدى — جارىق دۇنيە سەنەن سۇيكىمدى جان كورگەن بە. وسى ەندى كىمگە كەرەك؟ قۇداي-تاعالام ساعان ءومىر بەرگەندە، سەن ءىس تىندىرسىن، ارتىنا ۇرپاق قالدىرسىن دەپ بەردى — سوسىن قارا جەر ورتايماس ءۇشىن... بۇيىرعان توپىراعىڭدى تات. ەندىگى سەنىڭ پايداڭ سول جاققا تيەدى. ال سەن بۇ جاقتا كورىنگەننىڭ الدىن كەس-كەستەپ، كولبەڭدەپ ءجۇرسىڭ. شارۋاڭدى رەتتەگەن ەكەنسىڭ — كەت، كەدەرگى جاساما. وزگەلەر ءوز ءىسىن جايعاستىرسىن، ولاردىڭ ۋاقىتىن جەپ، كەسىرىڭدى تيگىزبە. ولاردىڭ دا سىڭبىرۋگە ۋاقىتى جوق.
— قايدا اسىعاسىڭ سوندا؟—دەدى كاتەرينا داۋ ايتىپ.— تىرلىگىڭدە دە ءتىلىن سالاقتاپ جۇگىرەسىڭ، ولۋگە دە جۇگىرۋ كەرەك پە؟ قايتا كەلىپ، ءومىر سۇرەمىز بە سونشا؟
بالكىم، ءقازىر ءتىرى جۇرگەن دە سەن ەمەس شىعارسىڭ...
— كىم سوندا؟ ءتىل وزىمدىكى دەپ ءتىلمارسي بەرمە. مەنىڭ ورنىما كىم تىرلىك ەتپەكشى؟
— ايتەۋىر بىرەۋ بولاتتاعى. سەن دەپ سەنى الداعان-داعى. ال ەگەر سەن ءوزىڭ بولساڭ — وندا ءوز پەترۋحاڭمەن نەگە جاراسىپ، ۇعىنىسىپ كەتپەيسىڭ؟ وندا بىرەۋدىڭ نۇسقاۋىمەن ەمەس، ءوز ەركىڭمەن نەگە ءومىر سۇرمەيسىڭ؟ نەگە ءومىر بويى سەرگەلدەڭگە تۇسەسىڭ دە جۇرەسىڭ؟ جوق، كاتەرينا، قۇدايدىڭ ءوزى كەشىرسىن، مەن ءوز باسىم، ءومىر سۇرگەن ءوزىم دەپ كەسىپ ايتا المايمىن... كوپ جاعدايدا مەن ءوزىم مەن ءوزىم مۇلدە قابىسپاي جاتامىن...
...ءار ءتۇرلى شارۋانى جايعاعاندا دا، ءوزارا سويلەسكەندە دە ەكەۋىنە شىنىمەن-اق جەڭىل بولادى ەكەن. ءقازىر كۇن ۇزارعان، كەمپىرلەر كۇللى شارۋاسىن تىندىرىپ تاستايدى، سوسىن شارشاعاسىن، تۇستەن كەيىن تىنىعۋعا قيسايادى، ءبىراق ۇيىقتامايدى، جاتىپ الىپ شۇڭكىلدەسەدى. بۇدان تۇرعاسىن كەشكى كۇيبەڭ الدىندا تاعى سويلەسەدى، ودان كەيىنگى اڭگىمە-سوزدەرى جانە بار — ۋاقىت جىلجىپ، وسىلاي وتە بەرەدى، جازدىڭ ۇزاق كۇندەرى دە تاپ وسىلاي ەلەۋسىز ەرتەدەن — تۇسكە، تۇستەن — كەشكە قاراي سىرعاناپ ءوتىپ جاتادى. اڭگىمە-كەپكە ءوزىنىڭ ۇزىلمەيتىن قۇيرىعى — كولكامەن سيما كەلىپ ارالاسادى، كۇرك-كۇرك ەتىپ، الدەكىمگە كەيىپ، بوگودۋل پايدا بولادى، رەتى كەلگەندە ول دا بىرەر سەزدى قىستىرۋعا تىرىسادى؛ ترۋبكاسىن تىستەپ، قۇلاعى اۋىرلاۋ تۋنگۋسكا دا كەلەدى، اۋزىنان ترۋبكاسىن المايتىن بولعاسىن، ءلام دەپ ءتىل قاتپايدى؛ ءماتورادا قالعان باسقا كىسىلەر دە شاي مەن سۇحبات ىزدەپ، وسى ۇيگە جينالادى... وتكەن كۇندەردى ەستەرىنە الادى، جاڭالىققا قايران قالادى، سوسىن وسى ەكەۋىن دە قوسىپ جىبەرىپ اڭگىمە شەرتەدى، ءومىر مەن ءولىمدى دە ءسوز ەتىسەدى... بۇرىن ولار ەشقاشان دا تاپ وسىلاي ۇزاق سويلەسىپ كورمەگەن.
جانە بۇلاردىڭ اڭگىمەسىنە ازىق بولماعان نارسە از قالعان شىعار-اۋ، سوندا دا كوپ جاساپ، كوپ كەرگەندەرىنە قاراماستان، سول ومىردەن ۇققان، تۇسىنگەن نارسەلەرى از ەدى.
ال ەگەر ەندى قالعان كۇندەرىنە قاراساق، ۋاقىت ەتكەن سايىن الدىڭعى جاعى كەڭەيىپ، بوساي تۇسەتىن ءتارىزدى. الدارىنداعى بوس جازىقتا اڭىراپ جەل سوعىپ تۇرعان.
11
ءبىراق ءشوپ شابۋ باستالعان كەزدە ءماتوراداعى ومىر-تىرلىك تاعى ءبىر جاندانىپ، تولقىپ كەتكەن ەدى. جاڭا شابىندىق-شالعىنداردان جەمشوپ جيناپ الۋ قيىن-تۇعىن، سونىڭ ءوزى، جاڭا شابىندىقتار دا باياعى، ءالى جوق بولاتىن، سول سەبەپتى دە ولار اقىرعى رەت ەسكى شالعىندارعا قاراي بەت تۇزەگەن. سوۆحوز قايتادان كولحوز-كولحوزعا جايىلىپ كەتتى — بۇرىن كىم قايدا تۇرسا، ءشوپ شابۋعا سول جاققا اتتاندى. اقىرعى ساتتە تۋعان-وسكەن دەريەۆنياسىنا بارىپ، تۇرىپ قايتۋعا جول اشقان وسى ءبىر ءساتتى وقيعاعا قۋانباعان كىسى مۇلدە از شىعار، مۇندا ءارقايسىسىنىڭ ءۇي-جايى، مال-جانى، باۋ-باقشاسى، اياقتالماي قالعان ىستەرى بار، جەر-انا دا ءۇنسىز قاراپ جاتسىڭ با، ولاردى اقتىق ساپار الدىندا قوشتاسۋعا شاقىراتىن سەكىلدى. سوقىر دا، ساڭىراۋ دا ەمەس، كەڭسەگە ەتى ۇيرەنگەن سالبوكسە دە ەمەس، قاتال دا قاجەت ىسكە قوساقتاۋلى كىسى بولماسا، بۇعان بارعىسى كەلمەگەن جان جوقتىڭ قاسى ەدى — ءۇي-ورمانى، اتا-مەكەن قونىسى بار ادام باۋىرمال كەلەدى، باۋىرمال بولعاندا قانداي؟
ءماتوراعا دەريەۆنيانىڭ جارتىسى قايتىپ كەلدى، سول-اق ەكەن، ءماتورا بۇرىنعىشا، رەت-رەتىمەن ءجۇرىپ جاتاتىن، داعدىلى تىرلىك بولماسا دا، سوعان ۇقساس ءبىر تىرلىكتى باستاپ كەتتى جانە بۇلار سول تىرلىكتىڭ قانداي بولعانىن كەرىپ، ەستە ساقتاپ قالۋ ءۇشىن قايتا ورالعان ءتارىزدى. پودموگادان ايداپ اكەلىنگەن اتتار قايتادان وقىرانىپ، كىسىنىسە باستادى، تاڭەرتەڭگىلىك بىر-بىرىنە دىبىس بەرگەن شارۋالار دابىرلاسىپ سويلەسىپ جاتادى، ءشوپ شابۋعا قاجەتتى قۇرال-سايمانداردىڭ تىقىلداپ، شىڭىلداعان دىبىسى كەلەدى. اتقا جەگىلەتىن تەحنيكانى وڭدەپ-جوندەۋ ءۇشىن بۇرىنعى ۇستا دۇكەنىن تاۋىپ الىپ، قايتا جىلىتتى، شالعىلارى دا الىندى، ماكسيم اتاي دا سارتوسەك بولىپ جاتقان جەرىنەن تۇرىپ، كىر-قوقىس اراسىنان بالعاسىن سۋىرىپ الىپ، تەمىر سوققىلاپ جاتقاندا ءالسىز قولىنان سۋسىپ كەتپەسىن دەپ، وعان ىلگەك-باۋ تاقتى. ءبىر قىزىعى — بۇل شال جۇرتقا بۇرىنعىشا كەرەك ەكەن، شالعىلارى دا تابىلىپ، ماكسيم اتاي دا قىبىرلاپ شىعا كەلدى. جۇرت جامىراسىپ، وعان تىرمالارى مەن ايىرلارىن، زەمبىلدەرىن اكەلە باستادى — شال ولاردى قولما-قول جوندەپ، جاڭارتىپ، وتكىرلەپ، ءتۇسىپ قالعان تىستەرىنىڭ ورنىنا جاڭا تىستەر سالدى. وسى تاياۋدا عانا جان ءتاسىلىم ەتكەلى جاتقان شال ەندى جۇمىسقا كىرىسكەسىن ءبىر ءتۇرلى ءوڭى كىرىپ، وزگەرىپ، كوڭىلدەنىپ سالا بەردى، جۇرتقا قولىن سەرمەپ، ايقايلاپ، جارلىق بەرەتىن بولدى. ەل دە جادىراي كۇلىپ، ونىڭ ايتقانىنا كونە سالادى، وسىدان جيىرما ما، الدە ودان كوپ پە، جىلدار بۇرىن بۇل ولارعا تاپ وسىلاي ايقايلاپ قوياتىن، ول كەزدە بريگادير بولعان، ەندى ءقازىر دە بريگادير بولىپ جۇرگەن پاۆەل، تاپ وسىلاي بۇلاردى ءار ءتۇرلى جۇمىسقا جەگەتىن — سودان بەرى ەشتەڭە دە وزگەرمەگەن سەكىلدى. سو كەزدەگى سياقتى، بۇ جولى دا ءىستى ۇلكەن تەحنيكاسىز اتقارماق بولدى: تراكتورلار مەن ماشينالار ارعى بەتتە، و جاقتا ولارعا ءبىر مينۋت تە تىنىم جوق، ال مۇندا تەك شاعىن بورتتى ماشينا مەن وزدىگىنەن جۇرەتىن ەكى كومباين قالعان، ولار وزدەرىنىڭ قيمىلدار ءساتىن كۇتىپ، دەريەۆنيا سىرتىنداعى ءدوڭ باسىندا ءتۇر. ءبىراق الگى ماشينانى، وسىندا قالعانى ءۇشىن، جورتا جازالاعىسى كەلدى مە، ايتەۋىر، ۇدايى «بارىپ كەل-شاۋىپ كەلدىڭ» قولبالاسى ەتىپ قويعان: ىستىق كۇندە سالقىن كۆاس اكەلۋگە نەمەسە مال قامىمەن كەشىگىپ قالعان قاتىندى شابىندىق باسىنا جەتكىزىپ تاستاۋعا جۇمسايدى. ونى ءبىر بايىپتى ىسكە جىبەرمەيدى. الدە ەرىككەندىك پە، الدە جەلىككەندىك پە، ايتەۋىر باستىرمادان ەكى ەسكى اربانى دوڭگەلەتىپ سىرتقا شىعاردى، كۇندە ەرتەڭگىلىك شابىندىققا جۇرەردە ولارعا اكەلىپ اتتاردى جەگەدى، ال ماشينا بولسا، العا وزىپ كەتۋگە جۇرەگى داۋالاماي، جۇرتتا قالعان جەتىمەكتەي، اربالار سوڭىنان ءىلبىپ كەلە جاتادى، سوندا ول انا اربالاردان الدەقايدا لاقسا، قولاپايسىز بولىپ كورىنەدى. ءبىراق بۇل شىن مانىندە ەرىككەندەردىڭ ەرمەگى، الابوتەن ويىنى ەدى، ءبىراق، امال قانشا، سول ويىنعا جۇرت تەگىس جانە قۋانا-قۋانا كىرىسىپ كەتەدى.
راس، كەيىن تەحنيكاسىز قول قىسقا بولادى، بۇ جاققا تراكتورلاردى وتكىزۋ كەرەك جانە بىرەۋىن عانا ەمەس، بىرنەشەۋىن، ويتكەنى قاجەت بولعاسىن، قايتكەن كۇندە دە پىشەندى سۋعا جاقىنداتۋ كەرەك — ولاردى تراكتورلى شانالارعا تيەپ، اكەتپەكشى بولعان. ءبىراق مۇنىڭ ءبارى كەيىن، كەيىنىرەك... ازىرگە بۇرىنعىشا كوسيلكامەن، ات جەگىلگەن تىرنالارمەن ءىستى تىندىرىپ كەلەدى، شومەلەلەرگە ارناپ لاقتىرعىش سەبەتتەر توقيدى...
جۇرت كوپتەن اڭساپ جۇرگەندىكتەن بە، جۇمىستى شىن كوڭىلدەن قۋانىپ، قۇشىرلانا ىستەدى. ولار وسىناۋ ىسكە كىم جەتىك ەكەنىن كورسەتكىسى كەلگەندەي-اق، شالعىنى باپپەنەن قۇلاشتاي سەرمەيدى، ءقايتسىن ەندى، بۇل ءىستى وسىناۋ جەرمەن بىرگە وسى ارادا ماڭگى قالدىرۋعا تۋرا كەلەدى، قۇلاشتى سەرمەي-سەرمەي، ابدەن شارشاعان شالعىشىلار شابىلعان ءشوپ ۇستىنە قۇلاي-قۇلاي كەتەدى، جۇمىسقا ەلتىپ، دەلەبەسى قوزىپ العان، ەندى مۇنداي جاقسى كۇندەر ومىردە قايتا كەلمەيدى — دەگەن سەزىمنەن ءىشى-باۋىرى ەلجىرەگەن جۇرت، بۇرىن بولعان-بولماعان، جانە دە جاڭا سوزدەرمەن، ازىل-قالجىڭمەن ءبىرىن-بىرى قايراپ، شاپتاپ، قامشىلاپ تىنىم تاپپايدى. ساركىدىر تارتقان جاسامىس قاتىندار ءبىر-بىرىنىڭ كوز الدىندا ءبىر ءتۇرلى جاسارىپ كەتكەن ءتارىزدى، ويتكەنى ولار عاجايىپ ءبىر كەرەمەتتىڭ ارقاسىندا، وزدەرىن ون جىل كەيىنگى كەزدەن اپارىپ ءبىر-اق شىعارعان وسى جازدان كەيىن، جوق، جاز ەمەس-اۋ، وسى ايدان كەيىن، تاباندا ون جاسقا قارتايۋعا تۋرا كەلەتىنىن جاقسى بىلەدى. ولار جاس بالالار سياقتى، ۋلاپ-شۋلاپ، ۇشقالاقتانىپ، ويناپ-كۇلىپ، ءماز بولىپ جاتتى: تەرلەرىن باسار-باسپاستان قيقۋلاپ انگاراعا قويىپ كەتەدى، ال بىرەۋىنىڭ سۋعا تۇسكىسى كەلمەسە، وعان جاپىرلاسىپ جۇگىرىپ بارىپ، كيىم-ميىمىمەن سۋعا ءبىر-اق اتادى؛ اينالانىڭ ءبارى قاپتاپ جۇرگەن ءوز جۇرتىڭ بولعاسىن — كىسى ۇياتتى جيناپ قويادى ەكەن،— كلاۆديا ستريگۋنوۆا شۇناقايدىڭ باستاۋىمەن قاتىندار توستەرىنە دەيىن جالاڭاشتاپ، شەشىپ تاستادى دا، ات توبەلىندەي ازعانتاي ەركەكتەر قاسىنا ەبىل-دەبىل بولىپ، جالاقتاپ جەتىپ بارىستى، ولاردى سۋعا يتەرىپ جىبەرۋ ءۇشىن ءتىپتى ىشقىنتىپ قۋا دا باستادى. جۇمىسقا قايتادان كىرىسە بەرگەندە، ولار ەستەرىن جيناپ: «ءتۇھ، مىنا قاتىندار ءماتوراعا كەلگەسىن ءتىپتى قۇتىرىپ كەتتى عوي. ول جارىقتىق تىپتەن وسى كەلگەندەردىڭ ءوزىمىز دە ەكەنىن دە تانىماي قالعان شىعار»— دەستى باستارىن شايقاپ، ءبىراق كەلەسى تىنىس كەزىندە ولار زور عانيبەتپەن قايتادان وسى ەسەرلىگىنە باسار ەدى.
دەريەۆنيادان كوك شالعىنعا كەمپىرلەر دە سۇيرەتىلىپ شىعا باستادى، جۇمىس ىستەپ جاتقان جۇرتقا قاراپ تۇرىپ، ولار كوز جاسىنا يە بولا الماي قالادى. جانە قايداعىنى سۇراپ:
— سەندەرگە نە جەتپەدى سونشا؟ وسىلاي ەمەن-جارقىن ويناپ-كۇلىپ جۇرە بەرمەي، سەندەرگە نە بولدى، نەمەنەگە شاعىنا قالدىڭدار؟ A؟ ەح، دۇنيە، سەندەردى جوستىرتىپ الاتىن دا كىسى جوق،— دەيدى وزەۋرەپ.
حالىق ءبىراز ويلانىپ تۇرىپ:
— ول راس،— دەيدى كەمپىرلەرمەن كەلىسىپ.
ءتىپتى كلاۆكا ستريگۋنوۆانىڭ ءوزى ەگەسە كەتۋدىڭ ورنىنا ۇندەمەي قالادى.
كەشقۇرىم جۇرت اندەتىپ قايتادى. بۇرىن ساۋ كەزىندە ولەڭ ايتۋعا ارلاناتىن مۇجىقتار دا انگە قوسىلادى. شىرقالعان ءاندى ەسىتىپ، دەريەۆنيادا قالعان جۇرتتىڭ ءبارى — بالالار، كەمپىرلەر، ولارمەن بىرگە، ەگەر بار بولسا، ءار تاراپتان كەلگەن كىسىلەر دە سىرتقا شىعىپ، كوشەنى جاعالاي ءتىزىلىپ تۇرادى. سوڭعى كەزدەرى مۇندا قوزعالىس-قيمىل كۇشەيگەن-دى، موتورلى قايىقتار تىرقىلداپ، انگارا سۋىن ولاي-بۇلاي وسقىلاپ ءوتىپ جاتادى. مۇندا تەك سوۆحوز كىسىلەرى عانا كەلمەيدى: ءبىر كەزدەرى وسىندا تۇرعان، ءماتورانى ءبىرجولاتا ۇمىتىپ كەتپەگەن جۇرتتىڭ ءبارى قالالار مەن الىس ولكەلەردەن ىزدەپ كەلىپ جاتادى. بۇل ءبىرىن-بىرى كوپ جىلدار بويى كورمەي جوعالتىپ الىپ، ءبىر-بىرىن باياعىدا ۇمىتىپ كەتكەن، ەندى، مىنە، كورە سالىسىمەن داۋىستارى ەرىكسىز شىعىپ، ۇمتىلىسىپ كەلىپ، كوشە ورتاسىندا قۇشاقتاسىپ تۇرىپ، ابدەن ەسەڭگىرەپ ال-دارمەننەن ايرىلعانشا ەگىلىپ جىلاسقان كىسىلەردىڭ، اششى دا بولسا، تابىسقان مەيرامى ەدى. اكەلەر مەن شەشەلەر، اتالار مەن اجەلەر وزدەرىمەن بىرگە جاس بالالارىن ەرتىپ، ءتىپتى قايداعى ءبىر بوتەن كىسىلەردى دە شاقىرىپ الا كەلگەن، سونداعى دىتتەگەنى ولارعا وزدەرى شىققان جەردى كورسەتۋ، ايتپەسە كەيىن، ءبىراز ۋاقىت وتكەسىن ونى كورمەي دە، تابا الماي دا قالادى عوي. تەگى ءماتورانىڭ تاعدىر-تالايىن جارىق جالعاننىڭ جارتىسى بىلەتىن ءتارىزدى. دەريەۆنيانىڭ جوعارعى جاق شەتىنەن، ارىرەكتەن، ءتۇرلى ءتۇستى شاتىرلار پايدا بولدى، ارالدى ارالاپ جۇرگەن ەل قاراسى كوبەيدى — ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى زيرات ىشىندە وتىرىپ الىپ، الدەقايدا كوز تىگەدى، ۇشىنشىلەرى بۇتالى الاڭقايدان قىزىل جيدەك تەرەدى — ولار ءوز ادامدارىڭ با، وزگەلەر مە، اشىپ ايتۋ قيىن ەدى.
شالعىشىلار جۇمىستان شارشاپ، اسپاي-ساسپاي، بايسال تارتىپ كەلەدى. الدارىندا — اربالارعا جەگىلگەن اتتار دەريەۆنياعا كىرەردە وعان ءتاجىم ەتكەندەي-اق، باستارىن ءيىپ تاستاپ كەگجەڭ قاعادى، اربا باسى ەكى-ۇش ادامنان وتىر، ولاردى قاپتالداي بىرنەشە اتتىلى كىسىلەر سىدىرتادى، قالعانىنىڭ ءبارى اربا سوڭىنان اندەتىپ كەلەدى. ءان دە ءار الۋان، جاڭاسى دا، ەسكىسى دە بار، ءبىراق كوبىنە ەسكى اندەر، قوشتاسۋ-جوقتاۋ ءۇنى ەستىلەدى، قانشا ايتقانمەن، حالىق ولاردى بىلەدى ەكەن، وسىنداي ءبىر كەزەڭ ءۇشىن ادەيى كوكەيىندە ساقتاپ كەلگەن ءتارىزدى... ءاندى ايتۋشى كىسىلەرگە بۇل جەڭىلىرەك تە، ال سو اندەردى ءبارى ءبىر كىسىدەي بولىپ، قاسيەتتى دۇعا قايىرعانداي ەتىپ ايتىپ، ەگىلە تىڭداۋدان كىسىنىڭ جانى اۋىرىپ، قينالاتىنى سونداي، جۇرەگى قان جىلاپ كەتەر ەدى.
يۋل ورتايىپ، ەكىنشى جارتىسىنا قاراپ اۋدى، كۇن اشىق، قۇرعاق بولىپ تۇر، بۇل ەندى ءشوپ شابۋعا تاپتىرمايتىن قولايلى كەز. جۇرت ءبىر شالعىندى شاۋىپ جاتسا، ەكىنشى شالعىندا شابىلعان ءشوپتى تىرمالايدى، ولاردىڭ ءدال قاسىندا كوسيلكا تىرىلداپ، سوياۋ تىستەرى قارماقتاي يىلگەن اتتى تىرمالار زىرقىلداپ، سەكەڭ-سەكەڭ ەتەدى: جەل قاعىپ، شۋاق سورعان ءشوپتى ءبىر كۇننەن كەيىن تىرمالاپ جيناي بەرۋگە بولادى؛ قاتىندار تۇسكە دەيىن قولدارىنا شالعى الىپ، دوڭگەلەككە قولايسىز، ويلى-قىرلى، دىمقىل جەرلەردىڭ ءشوبىن شابادى دا، تۇستەن كەيىن تىرمالاۋعا كىرىسەدى. ەركەكتەر ايىرلاپ، شومەلە سالىپ ءجۇر، ايىرعا ورناتىلعان اۋماقتى قاۋسىرمالار ەركەكتەردىڭ ارت جاعىندا سۇرىقسىز سابالاق باسىن شالقايتىپ تاستاپ، ءوز بەتىمەن قوزعالىپ جۇرگەن ءتىرى قۇبىجىق سياقتانىپ كورىنەدى. كۇن ەكىندىگە تايانعاندا پىشەنشىلەر جۇمىستان، ىستىقتان، بارىنەن دە بۇرىن، تولىسىپ پىسكەن ءشوپتىڭ بۇرقىراعان قوش يىسىنەن ەلتىپ، پىسىناپ كەتەدى. وسىناۋ ءيىس اڭقىپ وتىرىپ دەريەۆنياعا دا جەتەدى، ونداعى جۇرت بۇل جۇپارمەن راقاتتانا تىنىستاپ، كوزدەرىن جۇمىپ، تىم-تىرىس تۇرىپ قالادى: ءيىسىن-اي، جارىقتىقتىڭ، ءيىسىن-اي!.. باسقا قاي جەردە، قاي ولكەدە مۇنداي بال ءيىس بار دەيسىڭ؟!
ەندى جۇرت بۇرىنعىداي ەمەس، ارتىنا قاۋىپتەنە قاراساتىن بولدى: جۇمىستىڭ ەتەك-جەڭى قۋسىرىلىپ ءبىتىپ كەلەدى — ءماتورادا ەمىن-ەركىن ءبىر داۋىرلەي الماي جاتىپ، كەيىن قايتىپ كەتەتىن كۇن دە الىس ەمەس. تىم بولماسا، سىركىرەپ جاڭبىر جاۋسا عوي، وسى ارادا ءبىراز كەشەۋىلدەپ، كەرەناۋ تارتىپ، جاتا تۇرۋ ءۇشىن. ەركەكتەر جاعى تراكتور شاناسىن سايلاۋعا كىرىستى — راسىندا دا ءىس ءبىتىپ قالىپتى. قايدا اسىعادى وسى جۇرت؟! ءشوپ-شوپ دەپ جانىعىپ ءجۇرىپ، ءومىر بويعى مەكەنى، بارى دا، نارى دا بولعان، ەندى ءبىرجولاتا جوعالتقالى تۇرعان ماتورامەن ارمانسىز ءبىر قوشتاسىپ، ماۋقىن دا باسا المايتىن بولدى. قايتەسىڭ ەندى، تاڭەرتەڭ شالعىنعا شىعىسىمەن، بۇلاردى جۇمىس ەلىكتىرىپ، قۋالايدى دا كەتەدى جانە ونى توقتاتۋعا ادامنىڭ ال-دارمەنى جەتپەيدى — قايتا كىسى ءوزىن-وزى قايراپ، بۇرىنعىدان بەتەر قۇلشىنا تۇسەدى. بۇل، ارينە، قارقىندى باسەڭدەتەتىن جۇمىس ەمەس-تى؛ مۇنىڭ ۇستىنە جۇمىسكەرلەر ءالى دە ەرىككەننەن ەرمەك ىزدەپ، بۇزىلا قويماعان بولاتىن.
كەشقۇرىم، توسەككە باس قويماي تۇرىپ، ولار كوشەگە شىعىپ، جينالا باستايدى — بۇرىنعىداي الاڭ دەيتىن الاڭ ەمەس، سۇحبات دەيتىن سۇحبات ەمەس، ايتەۋىر ەندى مۇنداي كەشتەردىڭ از قالعانىن ەسكە الادى دا، شارشاعاندارىنا قاراماي، ءبارى وسىلاي باس قوسادى. وسى ءبىر بەيۋاقتا ءماتورا دا ءوز تاعدىرىن ويلاپ، ماۋجىراي قالادى: باتىسقا قاراعان تەرەزەلەردى الاۋلاتىپ، انگارانىڭ ار جاعىنداعى قىزىل شاپاق سونەر الدىندا ءبىر مازدايدى؛ زەڭگىر اسپان تۇڭعيىقتانىپ تەرەڭدەي تۇسەدى، جاقىن جاعالاۋ استىنداعى سۋ ەركەلەپ، شولپ-شولپ اعىپ جاتىر. كۇن باتىپ ۇياسىنا قوندى، تىرشىلىككە العىس-راقمەتىن جاۋدىرىپ، اينالا توڭىرەك تە تامىلجىپ تىنىشتالا باستايدى: ونىڭ ءار ءتۇرلى اۋەنى مەن بوياۋى ۇلاسىپ، ماۋجىراپ-مۇلگىپ بارىپ، ءبىر قوڭىرجاي تەربەلىسكە اينالادى، ول بىردە قاتتىراق، بىردە جايىراق تەربەلەدى، وسىعان ۇندەسىپ، ادام بىتكەننىڭ سەزىم-تۇيسىگى دە بالقىپ، شايقالمالى بەيجاي كۇيگە كوشكەندەي. دەريەۆنيانىڭ ۇيلەرى بىر-بىرىمەن جاقىنداسا ءتۇسىپ، تەربەتىلىپ، ءبارى جەلمەن قوسىلا، ىشىنەن گۋىلدەپ اندەتىپ تۇرعانداي؛ الدەقايدان باياعىدا سەيىلىپ كەتكەن ەسكى ءتۇتىننىڭ ءالسىز ءيىسى كەلەتىندەي، وسى ءسات ارالداعى نارسەلەردىڭ ءبارى — قولدان جاسالعاندارى دا، وزدىگىنەن وسكەندەرى دە — تۇگەلدەي جاقىنداپ كەلىپ، ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى تۇرىپ، ءبىرىنىڭ سىرتىنان ەكىنشىسى قاراعان كۇيى، ءبىر اۋىزدان بىردەڭەنى سىبىرلاپ سۇراپ تۇرعان تارىزدەنەدى. نە سۇراپ تۇر، ونى ۇعۋ دا، ەسىتۋ" دە مۇمكىن ەمەس، ءبىراق وسىناۋ كىسى ۇقپاس، ەستىمەس كۇبىرگە جاۋاپ بەرەتىندەي-اق، جۇرت باسەڭ ۇنمەن ساراڭ سويلەسەدى. ولار باستان كەشكەن كۇندەرىن ويلامايدى، كەلەر كۇندە نە بولاتىنىنان دا جاسقانبايدى، تەك وسى ءبىر ءوڭ مەن ءتۇس اراسىنداعى تالما ءسات ولارعا تىم ماڭىزدى بولىپ كورىنەدى دە، وسى كۇيدە بالبىراپ وتىرا بەرگىسى كەلەدى. ءبىراق جالپى ءمىناجات كەزىندە، كيمەلەپ كىرىپ كەلگەن شايتان ءتارىزدى، ەلدىڭ سورىنا وتتان امان الىپ قالعان گارمونىن سۇيرەتىپ، پەترۋحا جەتىپ كەلدى دە، «سەن، پودگورنا، سەن، پودگورنانى...» بەزىلدەتە تارتىپ، جۇرتتىڭ ۇيىعان كوڭىلىن نىلدەي بۇزدى، ولاردىڭ ورىن-ورنىنان تۇرىپ، ەرتەڭ نە بولىپ، نە قوياتىنىن ەستەرىنە ءتۇسىرىپ، جىلى توسەكتەرىنە بارىپ جاتقاننان باسقا امالى قالمادى.
ەكى اپتاداي كورىنبەي كەتكەننەن كەيىن، پەترۋحا ءماتوراعا اسا كوڭىلدى ورالدى، ۇستىنە سۋ جاڭا، ءبىراق كادىمگىدەي كىرلەپ قالعان قىزىل جولاقتى ءبوز كوستيۋم، باسىنا قوشقىل ناقىستى بىلعارى كەپكى كيگەن سابازىمىز، وسى كيىم-كەشەگىمەن قالانىڭ شيبۇتتارىنان اينىماي قالىپتى. ونى العاش كورگەندە داريا شەشەي:
— پالە-ە، مىناداي الاگۇلىك بىزگە قايدان ورمەلەپ جەتكەن؟—دەپ داۋىستاپ جىبەرىپتى.
— قاتتى كەتسەم، كەشىر،— دەدى پەترۋحا شامدانىپ،— ول «الاگۇلىك» دەگەنگە ەمەس، «ورمەلەدى» دەگەنگە شامداندى.— مەن ورمەلەپ-جورمەلەپ جۇرگەن جوقپىن، بىلگىڭ كەلسە، ايتايىن، سامولەتپەن ۇشىپ جۇرگەن اداممىن.
وسىناۋ «قاتتى كەتسەم — كەشىر» دەگەندى ول سوڭعى سەيىل-سەرۋەنى كەزىندە تاۋىپ العان، بۇل ءسوزدىڭ وعان ۇناعانى، ادەمى دە جىلپوس بولىپ كورىنگەنى سونداي، ەندى پەترۋحا ونسىز سويلەي المايتىن. كەلىسىمەن ول ورتەپ جىبەرگەن قورا-جايىنا العان قىرۋار اقشادان شەشەسىنە ون بەس سوم اكەپ بەرگەن، و بايعۇس مۇنىڭ تىم از ەكەنىن ايتا بەرەيىن دەگەندە، بالاسى الدىن وراپ كەتتى:
— قاتتى كەتسەم، كەشىر. ال مەن نەمەن كۇن كورەمىن سوندا؟ مەن ءبىر جاققا بارىپ، تۇراقتى ورىن تاۋىپ الۋىم كەرەك. و جاققا مەنى تەگىننەن-تەگىن اپاراتىن كىم بار؟ قايتا بۇل ارادا اقشانىڭ ساعان قاجەتى جوق.
ءبىراق قارياعا جانى اشىپ، وعان ۋماجدالىپ قالعان اقشادان تاعى ون سومدى ساناپ بەردى.
— كوپ اقشانى اۋىستىرىپ الدىڭ با؟—دەدى كاتەرينا وسىناۋ مىج-مىج بولىپ، بۇكتەتىلىپ قالعان ەسىرىك اقشالاردى كورگەندە، مىنا تۇرىنە قاراعاندا، بۇل اقشالار ومىرىندە قايرىمدى ءبىر قول كورمەي، ۇدايى پەترۋحا ءتارىزدى بەتپاقتاردان شىعا الماي جۇرگەن سەكىلدى.
— ول مەنىڭ ءىسىم. مەن سەنىڭ جەكە تىرلىگىڭە ءتيىسىپ جاتقان جوقپىن، سەن دە ماعان تيىسپە. ابدەن ورنالاسقاسىن — سەنى حات جازىپ شاقىرىپ الامىن، بىرگە تۇرامىز. ال ازىرگە قاتتى كەتسەم — كەشىر.
دۇكەنسىز ءماتورادا ول ەكى كۇن قوڭىلتاقسىپ ءجۇردى دە، جاڭا پوسەلكەگە بارىپ، سۇڭگىدى دە كەتتى، سودان وندا كىرشەڭ كاستومىن شەشپەستەن، ءۇش كۇن ۇدايى ەركىن شالقىدى، كاستومىنىڭ بوز ءتۇرى قوڭىرقاي تارتىپ، قىزىل جولاعى ءبىرجولاتا جوعالىپ كەتتى. ەندى ءقازىر قايتادان ءماتورادان كەلىپ شىقتى، باسپاناسى بولماعاسىن، كورىنگەن جەرگە تۇنەپ قالىپ ءجۇردى، كەيدە ءتىپتى بوگودۋلدىڭ كولچاكتان قالعان باراعىنا دا قونادى، بۇل كىسىنىڭ ۇيسىز-كۇيسىز، قايىرشىنىڭ حالىنە جەتكەن بەيشارالىعىن كورسەتەتىن ءجايت ەدى، ءبىراق ول سوندا دا سىرتقا سىر بەرمەيدى، ويىنان قايداعى جوقتى شىعارىپ، ءوزىنىڭ زاڭدى دەمالىستا جۇرگەنىن، ەندى كوپ ۇزاماي، اسا قاجەتتى ادام رەتىندە، ءوزىن الدەكىمنىڭ كاتەرمەن ادەيى كەلىپ اكەتەتىنىن ايتىپ ءبوسىپ قويادى؛ يىعىنا اسىپ الۋ ءۇشىن، ول دىمكاس سىرنايىنا جىپتەن باۋ تاعىپ الدى دا، پەترۋحانىڭ ءوز سوزىمەن ايتقاندا، ونى كۇن دەمەي، ءتۇن دەمەي «تارزانشىلاپ» تارتا بەردى. ءبىر كۇنى ءتىپتى سونىسىن سۇيرەتىپ شابىندىق باسىنا بارسىن، سول ارادا ءبىر قايىڭنىڭ تۇبىنە جايعاسىپ الىپ، سىرنايىن دارىلداتىپ-ارىلداتسىن كەلىپ، ءبىراق قارا تەرگە ءتۇسىپ، كوڭىلدى دە كوڭىلسىز جۇرگەن ىزالى پىشەنشىلەردىڭ پەترۋحانى شوشىتىپ تاستاعانى سونداي، ادەتتە سوزگە دەس بەرمەيتىن پەترۋحا، كۇڭكىلدەپ ءتىل قاتپاستان شەگىنىپ كەتە باردى.
...ءبىراق ۇزاق ۋاقىت اشىق بولىپ، جادىراپ-جايناپ تۇرعان اسپاندى ءبىر كۇنى تۇندە بۇلت تورلادى دا، سالپى ەتەك جاڭبىر سىلپىلداپ باستالدى دا كەتتى.
12
ءبىرىنشى كۇنى، ەگىن مەن باۋ-باقشالاردىڭ ريزىق كورەتىن اسپاننان نۇر ەتىپ سەبەلەگەن جاڭبىر ەندى-ەندى كۇشەيە تۇسۋگە بەت تۇزەگەن كەزدە، داريانىڭ ۇيىنە قوناق كەلىپ ءتۇستى — پاۆەلدىڭ كىشى ۇلى اندرەي ەدى. پاۆەل اكە رەتىندە قىز سۇيمەدى، ايەلى سونيا ءتورت قۇرساق كوتەردى، ءبارى سايدىڭ تاسىنداي ۇل بولىپ تۋدى، ءبىراق ولاردىڭ بىرەۋى كوزىن اشىسىمەن، جارىق دۇنيەنى ۇناتپادى ما، جان ءتاسىلىم ەتتى، ءسويتىپ ۇشەۋى عانا قالدى. ۇلكەن ۇلى ورىس قىزىنا ەمەس، وزگەگە ۇيلەنىپ، ايەلىنىڭ وتانى — كاۆكاز تاۋىنىڭ نە ەكەنىن كورمەككە ءجۇرىپ كەتتى دە، جىلى تىرلىككە ومەكسىپ، سو جاقتا ءبىر جولاتا قالىپ قويدى؛ وقۋعا العىر ورتانشىسى يركۋتسكىدە گەولوگ بولۋعا ازىرلەنىپ ءجۇر، كەلەسى جىلى وقۋىن ءبىتىرىپ شىعۋعا ءتيىس، ال اندرەي وتكەن كۇزدە ارميادان كەلگەن، سو كەزدە ءماتورادا بولعان، ءبىراق تەك ءبىر جارىم اپتا عانا تۇردى، باسقا جاققا كوشۋگە بايلانىستى كۇننەن-كۇنگە كۇشەيە تۇسكەن وسىناۋ ابىگەر-ماشاقاتقا اڭ-تاڭ قالىپ ءجۇردى دە، ءبىر كۇنى قالاعا تايىپ تۇردى، وندا بارىپ زاۆودقا ورنالاسىپ الدى. ەندى ول، بايقاپ وتىرسا، زاۆودتان شىعىپتى، باسقا جاققا بارعىسى كەلەتىن كورىنەدى، جولاي ۇيگە سوققان ءتۇرى وسى. اندرەي ەكى كۇن سوۆحوزدا، شەشەسىنىڭ ۇيىندە بولعان — سونيا بۋحگالتەريادا ىستەيتىن، سول سەبەپتى دە سوۆحوزدا قالعان، اۋەلى شەشەسىنىڭ كوڭىلىن اۋلاعاننان كەيىن، اكەسى مەن اجەسىنە بارماق بولعان. پاۆەل ەلەۋسىز ءجۇرىپ، دىتتەگەن ماقساتىنا جەتتى، ەندى ءماتورادا ءشوپ شابۋدى باسقارىپ، ۇدايى وسى ارادا بولدى، بۇرىن ءماتوراعا قالاي كەلىپ-كەتىپ جۇرسە، سوۆحوزعا دا سولاي بارىپ قايتادى.
جاۋىننىڭ جاۋعانى مۇنداي جاقسى بولار ما: ەندى اسپاي-ساسپاي، كەڭ وتىرىپ سويلەسۋگە، سىرلاسۋعا جاعداي تۋدى، ءوز بيلىگىمەن تىنىس الۋعا جۇرەكتەرى داۋالاماي جۇرگەن، ەندى وعان رۇقساتتى ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى بەردى. اندرەي اكەسىنە قاراعاندا الدەقايدا دەنەلى، ومىرىندە اۋىرىپ كورمەگەن، جۇمىستى كوپ ىستەپ شاعىلماعان سويداۋىتتاي جىگىت، اسكەرگە بارعانى بويىنا قۇت بولىپ دارىعانى كورىنىپ تۇر — و جاققا ۇدايى تومەن قاراپ، ءيميىپ جۇرەتىن قولاپايسىز بوزىم بولىپ كەتكەن ەدى، ال ەندى ءقازىر تال بويىندا ءمىنى جوق، ورىمدەي تىك-تىك جىگىت بولىپ ورالدى — سول اندرەي اجەسى ستولعا اس قويىپ جاتقان تاپ وسى ساتتە شىدامسىزدانىپ، ءۇي ىشىنەن اۋلاعا، اۋلادان ءۇي ىشىنە ىلگەرى-كەيىن ءجۇرىپ، باسقىش ۇستىندە باتەڭكەسىن تارسىلداتا باسىپ، ودان ءالى بالشىقتى ەمەس، تەك جاڭبىر سۋىنا شىلانعان شاڭ-توزاڭدى ءتۇسىرىپ جاتىپ، دەريەۆنيا ادامدارىن ەسىنە الىپ، كىمنىڭ قايدا جۇرگەنىن، قايدا كەشكەلى جاتقانىن سۇرايدى، ءىشى پىسقاسىن ءوزىمسىنىپ، اجەسى! داريانى ەركەلەي قاعىتادى:
— قالاي، اجە، ۇزاماي ەۆاكۋاسيالاناسىڭ با؟
— سيالانامىن، سيالانامىن،— دەپ اجەسى جايىمەن بايسالدى جاۋاپ قاتادى، ءتىپتى كۇرسىنبەيدى دە.
— بۇ جاقتان كەتكىڭ كەلمەيتىن شىعار؟
— ارينە، كەتكىم جوق. ءبىز، كەمپىرلەر، ءوز مەكەنىمىزدە ءالى دە بولسا جايىمەن قىبىرلاپ جۇرە بەرەر ەدىك، جۇرە بەرەر ەدىك، ال ءبىزدى ورنىمىزدان قوزعادى بار عوي، وندا ءبارىمىز بىردەن ءولىپ قالامىز.
— قىزىق ەكەن، سوندا سەندەردىڭ ولۋىڭە كىم رۇقسات ەتەدى؟
— ال وعان ءبىز رۇقسات سۇراپ اۋرە بولمايمىز. بىردەڭە ەتىپ ءوزىمىز-اق،— دەدى داريا ءوزىنىڭ ەگەسە باستاعانىن بايقاماي.— ول ىسكە بۇيرىق شىعاراتىن ۋاكىلدەر تاعايىنداۋدى جوعارىدا ءالى ويلاماسا كەرەك. سونداي رازناريادكا بولماعاسىن جۇرت بەتالدىنا ءولىپ جاتىر.
— سەن رەنجىمە، اجەتاي. ماعان وكپەلەپ قالعان جوقسىڭ با؟ مەن اشەيىن ويناپ ايتتىم.
— ساعان وكپەلەپ قايتەمىن، قاراعىم؟
— ال سوندا كىمگە وكپەلەدىڭ؟
— ەشكىمگە دە. وزىمە-وزىم وكپەلەيمىن. الگى وتىراتىن جەرىڭدى قالاقايمەن شاپاتتاعانىم ءۇشىن، قايتا سەنىڭ ماعان وكپەلەيتىن ءجونىڭ بار. شاماسى، ماندىتىپ شاپاتتاماعان ەكەم، مۇندا تۇراقتاماي كەتىپ قالعانىڭ «سودان شىعار...
اندرەي ءماز بولىپ كۇلدى.
— اجەتاي-اۋ، كىسى جاس كەزىندە بارلىق جەردى كورىپ، بارلىق جەردە بولىپ ۇلگىرۋى كەرەك. سەن وسى ارادان تابان اۋدارماي، كۇللى ءومىرىڭدى وتكىزدىڭ، ونىڭ نەسى جاقسى؟ تاعدىرعا مولتەكتەي بەرۋدىڭ قاجەتى جوق، وعان ءوزىن بيلىك جۇرگىزۋىڭ كەرەك.
— بيلە، بيلەپ-توستە... سوسىن، ءتۇپتىڭ تۇبىرىندە نەنى بيلەپ-توستەۋگە جەتەتىنىڭدى كورگىم كەلەر ەدى. جوق، بالام، بارشا جارىق جالعاندى جالپاعىنان باسا المايسىڭ. قالاساڭ — قانات بايلاپ ۇش. ءبارىبىر يەگىڭ قىشىماسىن. سەن نە، ادام بولىپ تۋعاسىن، بالەنىڭ ءبارىن جاسايمىن دەپ ويلايسىڭ با؟ وح، اندرەي، ولاي ويلاما. كوپ ءومىر سۇرەسىڭ، كوپتى كورەسىڭ ءالى، سوسىن بارىپ كوپ نارسەنى تۇسىنەسىڭ...
— ە، ە، اجەكە، مەن بۇل ارادا سىزبەن كەلىسە المايمىن. سەنىڭ بۇل ايتقانىڭ ءماتورانىڭ اسەرىنەن، ءماتورادان اسىپ، ەش جەرگە بارماعانىڭنان. ەشتەڭەنى كورمەگەنىڭنەن. ادامنىڭ قولىنان كەلمەيتىن نارسە جوق، ونىڭ ءبارىن ايتا بەرۋگە ءتىل جەتپەيدى. ونىڭ قولىنداعى كۇشتىڭ نەسىن ايتاسىڭ — عاجاپ قوي! نەنى قالاسا — سونى جاساي الادى.
— ءيا جاسايدى، جاسايدى...— دەپ كەلىسە كەتتى داريا.
— Ay، ەندەشە مانادان بەرى ايتىپ تۇرعانىڭ نە؟
— ايتقانىم ايتقان. ءبارى ونىڭ ەسىندە، ول ءبارىن دە كوتەرەدى... ال اجال كەلگەندە كوز جۇمادى. سەن مەنىمەن، اندريۋشكا، تالاسپا. مەن از كورگەنمەن، كوپ جاساعان اداممىن. مەن كوزىمە تۇسكەن نارسەگە، سەن سياقتى ات ۇستىنەن ەمەس، بايىپتاپ ۇز-ز-اق قاراعانمىن. ءماتورا وسى ارادا تۇرعان كەزدە مەن ەشقاشان دا اسىعىپ كورگەن ەمەن. مەن ادامدارعا دا ابدەن ءۇڭىلىپ قاراعان كىسىمىن، ولار كىشكەنە كەلەدى. قانشا كەۋدەسىن سوققانىمەن— كىشكەنتاي عوي، كىشكەنتاي. ايايمىن ولاردى. سەن ءوزىڭدى-وزىڭ ايامايسىڭ با، ول ءالى جاس تا ماس بولعانىڭنان. ءقازىر قايرات-جىگەرىڭ بويىڭا سىيمايدى، سول سەبەپتى دە مەن كۇشتىمىن، ءبارىن دە جاساي الامىن دەپ ويلايسىڭ. جوق، جىگىتىم. مەن ءوز عۇمىرىمدا ايانىشتى ەمەس ادامدى كورگەن دە، بىلگەن دە ەمەسپىن. مەيلى، ونىڭ ايى وڭىنان، جۇلدىزى سولىنان تۋىپ تۇرسىن. الىستان قاراساڭ— كۇدىرەيىپ-اق تۇرعانداي؛ پاي-پاي مىناۋ ءتىرى جاننان قورىقپاس، جىن-پەرىڭنىڭ ءوزىن الىپ سوعاتىن شىعار — دەپ ويلايسىڭ... سىرتقا جاسايتىن ايباتى... ال جاقىننان قاراساڭ: كوپپەن بىردەي، زارەدەي دە ارتىقشىلىعى جوق. سەن ءوزىڭنىڭ ادامدىق تەرىڭنەن سىتىلىپ شىعامىن دەيسىڭ بە؟ جوق، اندريۋشا، شىعا المايسىڭ. ونداي كىسى بولعان ەمەس. تەك بەكەردەن بەكەر شيەدەي تىرنالىپ، جارا-جارا بولىپ قالاسىڭ. ءىستى دە تىندىرمايسىڭ. كەردەڭ باسىپ، كەكىرەيىپ جۇرگەنىڭدە، ءبىر كۇنى اجال كەلىپ، الدىڭدى ورايدى. مەنىڭ ساعان ايتايىن دەگەنىم — بۇل جۇرت قۇدايىن ۇمىتقان. ءبىز وزىمىزگە دەيىن ءومىر سۇرگەن ادامداردان ارتىق ەمەسپىز... ارباڭا جۇكتى اتىڭ تارتاتىنداي ەتىپ تيە، ايتپەسە جولدا قالاسىڭ. ءبىز ۇمىتقانمەن، قۇداي تاعالام ءبىزدى ۇمىتقان جوق. ول ادامنىڭ ماردامسىپ كەتكەنىن كورىپ وتىر، وي، كورىپ وتىر. استامسىعانىڭ وزىڭە زيان. الگى ءوزى وتىرعان بۇتاقتى كەسەتىن تايتىك بار عوي، ول دا ءوزىن دۇنيەنىڭ كىندىگىمىن دەپ ويلاعان شىعار. ال سوسىن ۇشىپ ءتۇستى دە، مەرتىگىپ قالا جازدادى، سوندا اسپانعا ەمەس، جەرگە سوعىلىپ مەرتىگە جازدادى. ءبىز جەردەن قاشىپ قۇتىلا المايمىز. نەسىن ايتاسىڭ — ءقازىر سەندەردىڭ قولىڭا ۇلكەن كۇش بەرىلگەن. ول ۇلكەن كۇش!.. ول وسى ارادان، ءماتورادان دا كورىنىپ تۇر. سو بالەكەت، الگى... كۇشتى ايتام-داعى، سەندەردىڭ وزدەرىڭدى جازىم ەتپەسە بولعانى... ول ۇلكەنىنە ۇلكەن عوي، ال سەندەر سول باياعى كىشكەنتاي كۇيلەرىڭدە قالدىڭدار.
ولار ستول باسىندا ۇزاق وتىردى؛ اكەلى-بالالى ەكەۋى اندرەي اكەلگەن ءبىر شىنى اراقتى ءىشىپ قويدى، ءبىراق ەكەۋى دە سو قالپى، تەك اندرەيدىڭ وڭىنە قاراساڭ، بۇرىنعىدان دا جاسارا تۇسكەن ءتارىزدى، ال پاۆەل قارتايا تۇسكەن ءتارىزدى. داريا ءوزىنىڭ قارسى الدىندا قاتار وتىرعان ەكەۋىنە قاراپ، قالىن ءبىر ويعا بەرىلدى: «ءبىر ءجىپتىڭ ەكى تۇيىنىنە ۇقساپ وتىرۋىن قاراشى. ءبىر ءتۇيىن مەن ەكىنشى ءتۇيىننىڭ اراسىندا قىرۋار جىلدار وتكەن سەكىلدى ەدى — ەندى قايدا سولارى؟ ال مەنىڭ ءتۇيىنىمدى تارتىپ، ەندى، مىنە، شەشكەلى وتىر، ءتۇيىنى كورىنبەسىن دەپ تارقاتادى دا باياعى... سوسىن ەكىنشى جاعىنان جاڭا ءتۇيىن جاساۋ ءۇشىن. وسىناۋ ءجىپتى بۇدان ءارى قاي جاعىنان قالاي قاراي تارتار ەكەن؟ سوندا نە بولادى؟ نە بولاتىنىن بىلەر مە ەدى، شىركىن؟»
دالاداعى جاڭبىر جيىلەپ، كۇشەيە ءتۇستى، جاۋىن سۋى اينەكتەن تارامدالىپ اعا باستادى. جەر قارايىپ، ءۇي شاتىرلارىنان تامشى شۇباتىلىپ تىرسىلداي جونەلدى؛ تەرەزەدەن بۋىرقانىپ كوپىرشىپ جاتقان انگارا كورىنەدى. وسىدان با، ايتەۋىر داستارقان باسىنداعى ساماۋىرىن ءيىسى بۇرقىراپ، مامىراجاي كۇيگە اۋىستى، ەندى ءبارى بىردەي ءىشىپ وتىرعان شاي دا تاتتىرەك، ۇشەۋىنىڭ وسىلاي سۇحباتتاسىپ، سويلەسىپ وتىرعانىنىڭ ءوزى ءۇي ءىشىنىڭ جاراسىمدى جاقسى ءسوزى بولىپ كورىندى.
— تابىسىڭ از بولدى ما؟—دەدى پاۆەل اندرەيدىڭ زاۆودتان نەگە شىعىپ كەتكەنىنىڭ سەبەبىن بىلمەكشى بولىپ.
— تابىسىم ءبىر باسىما جەتەتىن،— دەيدى پاۆەل يىعىن قيقاڭ ەتكىزىپ. ول اكەسىمەن تەبىنگىلەسە، تەڭ وتىرىپ سويلەسكىسى كەلەدى، ءبىراق وسى تەڭدىككە ءالى ۇيرەنە قويماعاسىن قايتا-قايتا اڭگىمە ىرعاعىنان ايرىلىپ، ايتار سوزىنەن جاڭىلىپ قالا بەرەدى، داۋىسى بىردە قاتتى، بىردە باسەڭ شىعادى.— وزىمە جەتەدى، ارينە. اڭگىمە وندا ەمەس. مۇنداعى ءىس كىسىنى قىزىقتىرمايدى. انا جاقتاعى قۇرىلىس الەمگە ايگىلى. ەرتەڭگىلىك راديونى قوسساڭ — كۇن قۇرعاتپاي سونى ءسوز ەتەدى دە جاتادى. وعان ارناپ، ادەيى اۋا رايىن ايتادى، كونسەرتتەر بەرەدى. ال زاۆود... مۇنداي زاۆودتار تولىپ جاتىر. ءاربىر قالادا بار.
— زاۆودقا ارناپ اۋا رايىن بەرمەيتىن شىعار؟
— وسىنى ايتاتىنىڭدى ءبىلىپ ەدىم،— دەدى اندرەي بويىن تەجەي قويىپ.— زاۆودقا ونىڭ كەرەگى جوق، قالاعا ارناپ ايتىپ جاتادى. گاپ وندا ەمەس. زاۆود ورنىندا، ەش كەتپەيدى، ال قۇرىلىستى بىتىرگەسىن — وكىنگەننەن نە پايدا. كەيىن ەسكە الىپ ءجۇرۋ ءۇشىن... جاس كەزىندە قاتىسقىڭ كەلەدى...
اندرەي ءوز جاۋابىن ءوزى ولقىسىنىپ، كىرجىڭ ەتە قالدى؛ ول لەپىرمە ءسوزدى ايتپاس ءۇشىن، ويىن اياقتاماي كۇمىلجىپ، ءسوزىنىڭ سوڭىن جۇتىپ قويدى، اكەسىنىڭ ونداي ءسوزدى وسەك كورەتىنىن بالاسى بىلەتىن. پاۆەل تاعى بىردەڭەنى توسىپ ۇندەمەي قالدى، ونىڭ وسىلاي تىمىرايىپ، كۇمىلجىپ قالعانىنان اندرەي قىزىنىپ سالا بەردى.
— قازىرگى ۋاقىتتا ءبىر ورىندا كوپ وتىرا بەرۋگە بولمايدى،— دەدى ول ءوز ويىن نە دالەلدەمەكشى، نە الدەنەدەن اقتالماقشى بولىپ.
— ماسەلەن، سەندەردىڭ وسى ارادا وتىرا بەرگىلەرىڭ كەلەدى، ءبىراق ءبارىبىر سەندەردى تۇرعىزىپ، كوشىرەيىن دەپ جاتىر. قازىرگى ۋاقىتتىڭ نەسىن ايتاسىڭ، تىنىمسىز ۋاقىت... دۇنيەنىڭ ءبارى قوزعالىستا دەگەن ءسوزدىڭ جانى بار.
مەن ءوزىم جاساعان جۇمىسىم كورىنسە ەكەن، ماڭگىلىك تۇرسا ەكەن — دەپ تىلەيمىن، ال و زاۆودتا نە بار؟ اپتالار بويى اۋلاسىنان شىقپايسىڭ... ماشينا ايداپ جۇرگەننىڭ وزىندە. قۇمىرسقا سياقتى قىبىرلاپ، تەمىر-تەرسەكتى ءبىر ورىننان ەكىنشى ورىنعا، سەحتان سەحقا تاسيسىڭ دا جۇرەسىڭ. ونى كورىنگەن شال دا ىستەي الادى. زاۆود ۋاقتىلى پەنسياعا كەتۋ ءۇشىن ەگدە تارتقان، ءۇيلى-باراندى كىسىلەرگە كەرەك. مەن ءوزىم سياقتى جاستار ىستەپ جۇرگەن جەرگە، بارلىق جۇمىس باسقاشا... جاڭاشا اتقارىلاتىن جەرگە بارعىم كەلەدى. سۋ ەلەكتر ستانسياسىن سالسا، ول ءالى مىڭ جىل تۇراتىن بولادى.
— ءبىراق سەن ازداپ كەشىگىپ قالدىڭ،— دەدى پاۆەل ويلانا باسىن يزەپ.— ەگەر سۋدى جايىپ جىبەرۋدى ەندى باستايىن دەپ جاتسا، ونى، سۋ ەلەكتر ستانسياسىن، سەنسىز ءبىتىرىپ قويعان شىعار.
— ە-ە، وندا ءالى ۇشان-تەڭىز جۇمىس بار! ماعان جەتەدى. ەڭ قىزىعى ەندى باستالادى.
داريا قۇلاعىن تىگە قويدى.
— تۇرا تۇر، سەن سوندا الگى انگارانى بوگەپ جاتقان جەرگە بارماقسىڭ با؟— ول ماسەلەنىڭ ءمان-جايىنا ەندى عانا ءتۇسىندى.
— سول جاققا، اجەتاي.
— قاپ، ىقىلاسىنىڭ اۋعان جاعىن...— دەدى ول وقىس جاڭالىقتان نە ايتارىن بىلمەي ساسىپ قالىپ، اندرەيدى ەندى كورگەندەي بايىپتاپ قاراي بەردى.
— اجە، نە ايتايىن دەپ ەدىڭ؟
— شىنىمەن-اق ودان باسقا جەردى تابا المادىڭ با؟
— ماعان باسقا جەردىڭ قاجەتى قانشا؟ مەنىڭ تەك سول اراعا بارعىم كەلەدى. اجەتاي-اۋ، مەنىمەن بە، مەنسىز بە، ءماتورانى ءبارى ءبىر سۋعا باتىرادى. وعان مەنىڭ ەشبىر قاتىسىم جوق. ەلەكتر قۋاتى كەرەك، اجە، ەلەكتر قۋاتى — ول جۋان موينىن يىعىمەن جاسىرا، داۋسىن جىڭىشكەرتە، كىشكەنە بالا سياقتاندىرىپ، دارياعا ءمان-جايدى تۇسىندىرە باستادى.
— ءبىزدىڭ ءماتورا دا ەلەكتر قۋاتىنا قۋات بولىپ قوسىلادى، ءسويتىپ حالىققا پايداسىن تيگىزەدى.
— ايتپەسە، قۇداي دەگەن بۇل بايعۇس، جۇرتقا زيانىن تيگىزىپ كەلگەن ەكەن-داعى،— دەي سالدى ول بەيجاي، وزدەرىنسىز باياعىدا شەشىلىپ قويعان داۋعا كىرىسپەيىن دەگەن ويمەن، سوسىن تىمىرايىپ ءۇنسىز وتىرىپ قالدى، ءبىراق ونشا كوڭىل اۋدارماسا دا، انالاردىڭ نە ايتىپ وتىرعانىن تىڭداي باستادى، سوندا ولاردىڭ سوزىنەن گورى، قالاي سويلەيتىنىن جانە اڭگىمە بارىسىندا ەكەۋىنىڭ بەت-اۋزى قالاي وزگەرەتىنىن، ولار ەركىن سويلەپ وتىر ما، الدە قينالا سويلەپ وتىر ما جانە داۋىستارى قالاي قۇبىلاتىنىن كوز جازباي باقىلادى. ءبىراق الگىدە عانا بىلگەن ءجايتى وعان مازا بەرمەيتىن ءتارىزدى، سول سەبەپتى دە ول ءوزىن-وزى ۇمىتىپ، بولعان نارسەنى سۇراماي، دالەلدەپ-دايەكتەي ءتۇسۋ ءۇشىن تاعى دا:— حوش، سونىمەن بىزگە قاراڭ سۋدى اعىنداتىپ جىبەرەتىن سەن بولدىڭ عوي؟.. ءجا... ءجا... نە بولىپ جاتقانىنا قاراشى!—دەدى جاي عانا. بۇل ءجايت ءالى دە ونىڭ ميىنا قونار ەمەس.
— نەگە مەنى اتايسىڭ؟— دەپ اندرەي كۇلىپ.— سۋدى اعىتىپ جىبەرۋ ءۇشىن، مەنسىز دە ءبارى دايىندالىپ قويىلعان. اجە، سەن مەنى ورىنسىز كىنالاپ، كۇناعا باتپا.
— ەندەشە ول جاققا بارما...
— ول راس،— پاۆەل شەشەسىنىڭ ءسوزىن ابايلاپ قوستاي بەردى.— بارماي-اق، وسىندا قال. شوفەرلار بىزگە دە كەرەك. جاڭا ماشينا الاسىڭ. بۇل اراداعى جۇمىس سەندەردىڭ كۇللى زاۆودتارىڭا جەتەدى.
ول ايتارىن ايتسا دا، ءوز سوزىنە سەنبەي، تومەن قاراپ مىرس ەتتى: بۇعان ايتتىڭ نە، ايتپادىڭ نە — قالمايدى. راسىندا دا، ءبىراز ءۇنسىز وتىرىپ، ويلاندى دا، اندرەي باسىن شايقادى.
— جو-وق. قالادان كەتىپ، سەندەرگە كەلمەكپىن بە؟
بۇعان بۇلقان-تالقان اشۋلانۋعا دا بولاتىن ەدى: وسى ارادا تۋىپ، ءوسىپ، ادام بولىپ، ەل قاتارىنا قوسىلعاننان كەيىن، ءوزىنىڭ اتا قونىسى تۋرالى وسىلاي دەۋگە قانداي حاقىسى بار، ءبىراق پاۆەل اشۋلانبادى، ول وسىناۋ اڭگىمەنى دە: بالاسى نە دەپ جاۋاپ بەرەدى، ءۇي-جايىنان اۋلاقتا، ءوز بەتىمەن دەربەس جۇرگەن سوڭعى جىلداردا نە جەرگەم ءىلىندى شىلاۋىنا، نەندەي ويى بار مۇنىڭ، تىرلىكتە قانداي قاعيدانى ۇستانادى ەكەن، مىنە، سونى ءوز قۇلاعىمەن ەستىمەك ءۇشىن باستاعان ءتارىزدى. اندرەي ءقازىر نەندەي جاۋاپ قايتارسا دا، سونىڭ ءبارىن وي بەزبەنىنەن وتكىزىپ، سابىرمەن تىڭداۋ كەرەك-تى. شىنىندا دا، ونىڭ سوزىنەن اقىلعا قوناتىن ءماندى ويدى نەگە ىزدەمەسكە — قانشا ايتقانمەن، ول ەندى ەرەسەك جىگىت جانە ءوزى جامان ادام دا سياقتى ەمەس، كوپ ۇزاماي جەر بەتىندە اكەسىنىڭ ورنىن باسىپ قالادى — جوق، جەر بەتىندە دەگەننەن گورى جارىق دۇنيەدە دەگەن دالىرەك سەكىلدى. ول جەردەن ءبىر كەتۋىن كەتتى عوي، ەندى، شاماسى، وعان قايتا اينالىپ سوقپايتىن شىعار، ءسىرا. ەگەر پاۆەل اڭگىمە ءسوزىن ءالى ايتىپ وتىرعان بولسا، وعان بالاسىنىڭ كوزىن جەتكىزەيىن دەپ ايتىپ وتىرعان جوق، ونىڭ جاۋابىن بىلەيىن دەپ ايتىپ وتىر.
— بۇل ءسوزىڭ بەكەرشىلىك، بالام. ءبىزدىڭ مەكەن-جايىمىز ونشا جامان دا ەمەس. ول ارا ەكەۋمىز وتىرعان جەر سياقتى ەسكى دەريەۆنيا ەمەس. پاۆەل، اڭداماي رەنجىتىپ الامىن با دەپ، شەشەسىنە كوز قيىعىن ءبىر سالىپ قويدى؛ سوۆحوزدىڭ جاڭا پوسەلكەسىنە ءوزىنىڭ دە ەمەشەگى قۇرىپ وتىرعان جوق، ءبىراق شىندىقتىڭ اتى شىندىق.— ءبىزدىڭ ول قونىسىمىز قالا سياقتى بولادى، بارشا ءىستىڭ اياق الىسىنان سونى كورەمىز. وندا نە بولىپ، نە قويىپ جاتقانىن سەن ءوزىڭ بارىپ ءبىلدىڭ بە، كوردىڭ بە؟
— كوردىم. ارينە، جاقسى-اق. ءبىراق ءبارىبىر سەندەردىڭ تىرلىگىڭ قىزىقتى ەمەس.
— سوندا ساعان قانداي قىزىق كەرەك؟
— الگىدە ايتتىم عوي...— اندرەي ءوز ويىن ءالى ءبىر جۇيەگە تۇسىرە الماعان، ءبىراق باسىن اينالدىرىپ، ماس ەتىپ جۇرگەن، سول سەبەپتى دە ءجىبىن جاتقىزىپ، كەلىستىرىپ ايتۋعا كەلمەيتىن نارسەنى قايتالاپ ايتقىسى كەلمەي، جايىمەن ءبىر كىرجيىپ قويدى.— كەيىن سەميالى بولامىن، سوسىن، بالكىم، وسىندا قايتىپ كەلەرمىن. ال ازىرشە باسىم بوس، جاس كەزىمدە ەسىل-دەرتىم سو جاققا، ەل ايتاتىنداي، الدىڭعى شەپكە بارعىم كەلەدى... كەشەۋىلدەپ قالماس ءۇشىن... جاس اتاۋلىنىڭ ءبارى دە سوندا.
— العى ءشوپ دەيسىڭ، سوعىس پا سونشا ونىڭ؟—دەپ تاقىمدادى پاۆەل.
— العى ما، ارتقى ما... قالاي ايتارىمدى ءوزىم دە بىلمەيمىن. سولاي دەپ ءجۇر عوي جۇرت. ەڭ قىزۋلى جەر، ەڭ قاجەتتى قۇرىلىس. ءقازىر ەل نازارى سوعان اۋعان. وسىعان قاتىسۋ ءۇشىن جۇرت قول جەتپەس قياننان كەلىپ جاتىر، ال مەن تاپ قاسىندا وتىرىپ — قالىس قالامىن. جاسىرىنىپ جۇرگەن كىسىدەيىن... ءتىپتى ءبىر ءتۇرلى ۇيات ەكەن. سوسىن كەيىن، بالكىم، ءومىر بويى وكىنەرمىن. ول تۋرالى جاپپاي .جازۋىنا قاراعاندا... بۇل سۋ-ەلەكتر ستانسياسىنىڭ ەلگە وتە قاجەت بولعانى. وعان ءبولىنىپ جاتقان كوڭىل دەگەنىڭ... سوندا مەن باسقالاردان كەم بولعانىم با؟
— بىتىرگەسىن كوڭىل دە بولىنبەيدى. سوسىن قايتەسىڭ؟ كوڭىل بولىنەتىن بوتەن جەردى ىزدەيسىڭ بە؟ جۇرتتىڭ كوزىنە تۇسە-تۇسە جامان ۇيرەنىپ كەتەسىڭدەر، ەركە-توتاي بولىپ الاسىڭدار، سوسىن سەندەرگە جارىق كۇن دە كومەسكى بولىپ كورىنەدى. سەن ءوزىڭ قالاي ويلايسىڭ، جۇرت نازارى كوپ تۇسەتىن جەرگە ۇزاق ۋاقىتقا باراسىڭ با؟
— بارا كورەمىن عوي،— بۇل ءسوزىنىڭ دايەكتى جاۋاپ بولمايتىنىن سەزگەن جىگىت وزىنە ءتان ەمەس، جاڭا، مۇڭلى دا وكپەلى ۇنمەن، جەدەلدەتىپ، ەمىن-ەركىن سويلەي جونەلدى:—وسىنى سەندەر قالاي تۇسىنبەيسىڭدەر؟.. اجەمنىڭ تۇسىنبەگەنى ءبىر ءسارى — ونى كەشىرۋگە بولادى، قارت كىسى. ال سەن شە؟—اندرەي «اكە» دەپ ايتۋعا جۇرەكسىندى دە، ءبىراق بۇرىنعى، بالالىق سياقتى بولىپ كورىنگەن، «پاپانى دا» ايتقىسى كەلمەي، ودان باس تارتامىن دەپ، ءسۇرىنىپ كەتە جازدادى.— سەن نەگە تۇسىنبەيسىڭ سوعان؟ ءوزىڭ ماشينامەن اينالىسىپ ءجۇرسىڭ، ءقازىر مۇلدە باسقا ۋاقىت ەكەنىن بىلەسىڭ. ەگەر شارۋاشىلىققا باسشىلىق ەتەم دەسەڭ، جاياۋ جۇرۋگە مۇلدە بولمايدى. وندا الىستاپ كەتە المايسىڭ.. تەك ءماتورانى جاۋىر ەتىپ جۇرە بەرەمىن دەمەسەڭ... ەندى ءماتورادا نە ءمانپاعات قالدى؟ انە سۋ ەلەكتر ستانسياسىن سالىپ جاتىر... وعان كوزدى جۇمىپ بىردەن كىرىسىپ كەتپەي، اۋەلى ابدەن ويلانىپ-تولعانعان شىعار. دەمەك، وعان كەشە ەمەس، الدىڭعى كۇنى ەمەس، بۇگىن، تاپ بۇگىن ءزارۋ بولىپ وتىرمىز. دەمەك، قاجەتتىڭ قاجەتى. مىنە، سول سەبەپتى دە مەن ەڭ قاجەتتى جەرگە بارعىم كەلەدى. نەگە ەكەنىن قايدام، ءسىز تەك ءوزىڭىزدى عانا ويلايسىز، وندا دا زەيىن-زەردەڭىزبەن ويلايسىز، جادىڭىزدا كوپ نارسە جينالىپ، قورلانىپ قالعان، ال انا جاقتا جالپى كوپتىڭ جايىن ءبىر-اق ويلايدى. ءماتورانى قيمايمىز، وعان مەنىڭ دە جانىم اشيدى، ول ءبىزدىڭ تۋعان مەكەنىمىز. ەندەشە، مۇنى باسقاشا جاساۋعا بولماعانى: ول تاپ قازىرگى كۇيىندە، وسىنداي كارىلىك جەڭگەن كۇيىندە مە قالاي، ءبارىبىر ۇزاققا شىداي المايدى، ونىڭ ءبارى ءبىر جاڭا ومىرگە قادام باسىپ، قايتا قۇرىلۋىنا تۋرا كەلەر ەدى. ءتىپتى ادامداردىڭ ءوزى ءجۇز جاستان ارتىق ءومىر سۇرمەيدى، وزگەلەرى تۋىپ جاتادى. ءسىز وسىنى قالاي تۇسىنبەيسىز؟
الدىندا وتىرعان كىسىنىڭ شىنىندا دا اقىلى تولىسقان ەرەسەك ادام ەكەنىنە ەندى تولىق كوزى جەتكەندەيىن پاۆەل بالاسىنا بايىپتاپ، تاڭىرقاپ قاراي باستادى، ءبىراق ول ءوزىنىڭ ەمەس، وزگە، كەلەسى بۋىننىڭ ادامى ەدى.
— نەگە تۇسىنبەيىك؟—دەدى ول ويلانىپ ءسال ءمۇدىرىپ بارىپ.— ازداپ تا بولسا، ءبىز دە بىردەڭەگە تۇسىنەمىز. مەنى سەنىمەن سۋ-ەلەكتر ستانسياسى كەرەك پە، كەرەك ەمەس پە — ول جونىنەن سويلەسىپ وتىرعان جوقپىن. ول جونىنەن داۋ بولماسقا كەرەك..مەن بۇل ارادا دا بىرەۋ جۇمىس ىستەۋى كەرەك قوي دەپ وتىرمىن.
— مىنە، سەندەر ىستەپ جاتىرسىڭدار عوي. جۇمىس دەگەنىڭ دە، تەگى، جاس تاڭدايتىن ءتارىزدى. قۇرىلىستار قايدا بولسا، دەمەك، قيىن ىستەر قايدا بولسا — جاستار دا سوندا. ادەتتەگى جەڭىلىرەك جۇمىستا — باسقالار جۇرەدى. قانشا ايتقانمەن، و جاق پەن بۇ ارانى سالىستىرۋعا بولمايدى، ەكەۋىنىڭ جاعدايى ەكى باسقا عوي. و جاققا ەل-جۇرت ءبارى بىرلەسىپ ءبىر ۇلكەن جۇمىستى تىندىرۋ ءۇشىن بارادى، سول ادامدار ءۇشىن ول ەن باستى مۇراتى، ولار وندا تەك سول جۇمىس ءۇشىن عانا تىرلىك ەتىپ تۇرىپ جاتىر، ال سەندەر بۇل ارادا وعان كەرەعار سەكىلدىسىڭدەر، تىرلىك ءۇشىن عانا جۇمىس ىستەپ جاتقان سياقتىسىڭدار. سەن نازار اۋدارۋدى ءسوز ەتتىڭ. نازار دەگەنىڭ دە — ءىس اسا ماڭىزدى، اسا قاجەت بولعاندىقتان دا اۋدارىلادى، وندا تۇرعان ايرىقشا ەشتەڭە دە جوق. مەنىڭشە، ءارقاشان دا وسىلاي بولعان. سەنىڭ جۇمىسىڭ دا سولاي... ەگەر سەن بىردەڭەنى ءبىرىنشى كەزەكتە ىستەگىڭ كەلسە، سەن ونى نازارىڭنان تىس قالدىرمايسىڭ، ونى ويلاعىڭ كەلە مە، كەلمەي مە — ءبارىبىر، قاشان سونى ىستەپ بىتىرگەنشە ونى كوكەيىڭنەن شىعارمايسىڭ. ال و جاقتا وسى جۇمىس بۇكىل ەل كولەمىندە جۇرگىزىلەدى، وندا، بالكىم، وسى قۇرىلىسقا كوپتەگەن وزگە ىستەر تاۋەلدى شىعار. قۇرىلىستىڭ ايرىقشا نازاردا ەكەنى راس، ال ادامدار بولسا جۇمىسىندا، بار بولعانى سول. اتاق-داڭق ءۇشىن ەمەس، ۇلكەن ءىس ءۇشىن. ءباللام، باسقا جەرگە قاراعاندا، جۇمىستى جاقسىراق ىستەيتىن شىعار... قاجەت نارسەلەر...
— ەڭ جامانى دا سول، جىگىتىم، ءبىز ءبىر جەردە جۇمىستى جاقسىراق ىستەۋدى تالاپ ەتەمىز-داعى، بوتەن ءبىر جەردە قالاي بولسا سولاي ىستەۋگە بولادى دەپ ەسەپتەيمىز.
— ارينە، ول جامان،— دەپ كەلىسە كەتتى اندرەي، ءبىراق اكەسىنە تاعى قالاي قارسى داۋ ايتۋعا بولاتىنىن ويلاپ.— ماسەلەنكي، وسىدان جيىرما، وتىز جىل بۇرىن نە بولعانىن ەسىڭە ءتۇسىر دە، قازىرگىمەن سالىستىر. قانشا نارسەنى سالىپ، قانشا نارسەنى ويلاپ تاپتى! ءبىر كەزدەرى، مۇمكىن، ءبىزدىڭ ءماتوراعا دا بارۋدىڭ قاجەتى قانشا؟ ونسىز جەر جەتپەي مە وسى؟—دەيتىندەر دە بولعان شىعار. ال بىرەۋ كەلدى دە، قونىستانىپ قالدى — سودان كەيىن راسىندا دا ءماتوراسىز باسقا جەردىڭ جەتپەيتىنى انىقتالدى. ال ونىڭ بالاسى ودان ءارى قاراي اتتانادى — جۇرتتىڭ ءبارى تۇگەلدەي وسى ارادا تۇرىپ قالعان جوق قوي. ال سو بالانىڭ بالاسى ودان دا ءارى كەتەدى. بۇل — ءومىر زاڭى، ونى توقتاتۋ مۇمكىن ەمەس، ال ولاردى — جاستاردى توقتاتۋ دا مۇمكىن ەمەس. جاستىڭ اتى جاس. دەمەك، موسقال كىسىلەر بۇرىنعى مەكەن-جايدا قالا بەرەدى، ونى بۇرىنعىدان دا قۇتتى ەتۋگە كۇش جۇمسايدى، ال جاستار بولسا، بالكىم، اۋەل باستان-اق جاڭالىققا ىنتىزار بولىپ تۋادى دەپ ويلايمىن. ولاردىڭ ەڭ اۋىر جەرگە ءبىرىنشى بولىپ باراتىنى انىق...
— ال سەن نەلىكتەن بۇل ارانىڭ جۇمىسى جەڭىلىرەك دەپ ويلايسىڭ.
ەشكىمگە باعىشتاماي-اق، ەشقايسىسىنا قاراماي-اق داريا كوكەيىندەگى ءسوزىن ايتتى:
— بۇرىنعىلار ايتۋشى ەدى... ءبىر بالاسىن وبەكتەپ باعىپ، ەكىنشىسىن بەتتەن قاعىپ وسىرگەن انا — انا ەمەس!— دەپ.
— اجە، سەن نەنى ايتتىڭ؟— دەدى اندرەي ەلەڭ ەتىپ، اكەسى مەن ەكەۋىنىڭ تاپ ءبىر قاتىنداردى ءسوز ەتىپ وتىرعانداي-اق، تۇسپالداپ، يمەنە سويلەگەن كەلىسىمسىز اڭگىمەسىنە اجەسىنىڭ ارالاسىپ، بۇزىپ جىبەرگەنىنە ءبىر ءتۇرلى كوڭىلدەنىپ، قۋانىپ كەتتى.
— ەشتەڭەنى دە ايتقان جوقپىن،— دەدى داريا قايمىجىقتاي ەرنىن جىمقىرىپ تىمىرايا ءتۇسىپ.
— جاڭبىردىڭ توپەۋىن،— دەدى اندرەي تەرەزەگە قاراپ ۇنسىزدىكتى بۇزىپ؛ ءۇي ىشىندەگى وسى ءبىر ىڭعايسىز ءجايت پەن تۇسىنبەستىكتى سەيىلتۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ بىردەڭە ايتۋى كەرەك سياقتى بولىپ كورىندى وعان.
جاڭبىردىڭ ساتىرلاي جاۋىپ، قاتقىل ويپاڭدارعا شالشىق بولىپ جينالىپ جاتقانىنا، قويمالار شاتىرىنان اۋەلى تامشىلاپ، سوسىن شۇمەكتەپ اعىپ كەتكەنىنە قاراي باستادى؛ جاۋىن سۋىنىڭ بۇلك-بۇلك بىلدىراعان جۇمساق ءۇنى قۇلاققا جاعىمدى، جانعا جايلى ەستىلەدى، بۇلار بىردەن تىنىستارى كەڭىپ، كوڭىلدەرى حوشۋاقتانىپ سالا بەرگەنىن سەزدى، سۋ شايىپ، جاڭارا تۇسكەن ءمولدىر اۋە ءيىسى مەن جاۋىن جۋىپ تازارتقان جەر ءيىسىن اڭقىتا ءۇي ىشىنە ىلعال اۋا كىرگەنىن اڭعاردى. ولار وزدەرىنىڭ داستارقان باسىندا اڭگىمەگە ەلىگىپ ۇزاق وتىرىپ قالعانىنا، ءبىراق سول اڭگىمەنىڭ بۇلاردى، قانى دا، جانى دا ءبىر اكە مەن بالانى، بىر-بىرىنەن ايىرىپ جىبەرگەندەي بولعانىنا، ال انا سىرتتاعى جاۋىنعا ءبىر ءسات ءۇن-تۇنسىز. قاراعانى ولاردى قايتادان تابىستىرعانىنا كامىل سەنگەندەي ەدى. ءبىراق ورنىنان تۇرا بەرگەندە پاۆەل بالاسىنان:
— قاشان جۇرەسىڭ؟—دەپ سۇرادى، بالكىم، مۇنى ول ۇلىنان ەرتەرەك سۇراۋى كەرەك پە ەدى قالاي؟
— ازىرشە وسىندا بولامىن،— دەدى اندرەي كۇلىمسىرەپ، بۇل ماسەلەدەن ءالى ءبىر تۇيىنگە توقتاماعانىن ءبىلدىرىپ، يىعىن قيقاڭ ەتكىزدى.— اسىعاتىن نە بار؟
— ەگەر وسىندا بولساڭ، وندا ماعان، مۇمكىن، ءشوپ شابۋعا قولعابىس ەتەرسىڭ؟— دەدى اكەسى كەنەت. بۇل وي ونىڭ باسىنا وسى ءقازىر عانا، قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا كەلگەن جانە كەلىسىمەن ءسوز بولىپ سىرتقا شىقتى، ول ءالى وسىنى ايتۋ كەرەك پە، جوق پا، بالاسىن شاقىرعانىمەن سوعان ءوزى دايىن با، جوق پا — اقىلعا سالىپ، سالماقتاماعان ەدى.
اندرەي وعان شىن كوڭىلدەن كەلىسە كەتتى.
— ماقۇل. كومەكتەسپەگەندە مەن بۇل ارادا نە بىتىرەمىن. ارينە، كومەكتەسەمىن.
— مۇنىڭ دا دۇرىس،— دەپ پاۆەل قۋانىپ قالدى،. وسىعان بەل بايلاعاسىن، ءسوزى دە شيراق شىقتى: ەكەۋمىز سيىردىڭ ءشوبىن شاۋىپ تاستايمىز، ونى ءالى ءبىر قىس قولدا ۇستايمىز. سەن وسىندا بولساڭ، ۇزاققا سوزباسپىز. ايتپەسە ءبىز مۇندا نە ىستەرىمىزدى بىلمەي، قورقىپ وتىر ەدىك. ءبىر ادامنىڭ قولىنان كەلە مە... مەن جۇمىستامىن. شەشەڭ اندا. اجەڭ دە جاردەمشى بولىپ جارىتپايدى.
— ءبىر اياعىم كوردە، ءبىر اياعىم توردە،— دەدى داريا باسىن يزەپ.
ءولىم جايىن وسىلاي ماتەلدەتە ەسكە الۋى مۇڭ ەكەن،. وعان قوسارلانىپ، سوڭعى كەزدەرى كەمپىر بايعۇستىڭ جاتسا دا، تۇرسا دا ەسىنەن كەتپەي، ازاپقا سالعان ءبىر ويى شىعا كەلدى، سول-اق ەكەن، داريا بويىن تۇزەپ، ۇمسىنا ءتۇستى دە:
— مولالاردى دا ۇمىتپا، پاۆەل. ۋادە بەرگەنسىڭ. كەيىن قولىڭ تيمەيدى... وسى جولى رەتتە...— دەدى قۋمىققان داۋىسپەن جالىنىپ.
— قۇپ بولادى. مولالاردى دا كوشىرۋ كەرەك ەدى. اجەڭ وتىنگەلى قاش-شان،— دەدى پاۆەل.
اندرەي تاڭ قالىپ، قاسىن كەرىپ: وسىلار شىنىمەن-اق ايتىپ تۇر ما،— دەگەندەي از ۋاقىت ءۇنسىز تۇردى دا، مولانى كوشىرىسۋگە دە كەلىستى.
13
جاڭبىر بىردە ىلعالدى اۋادا بۇرقىراپ تۇرىپ قالعان سۋ توزاڭى ءتارىزدى بۇلىڭعىرلانا بۇركىپ، باسەڭدەي تۇسەدى دە، ەندى بىردە قايتادان جاندانىپ تاسىرلاپ، جەر بەتىن شاپاتتاپ سوعا باستايدى. اينالاداعى دۇنيەنىڭ ءبارى مالمانداي بولىپ، كۇمپيىپ، اۋىرلاپ، ەندى سۋدى بويىنا سىڭىرمەي، كەنەرەسىنە دەيىن مەيمىلدەپ تولدى دا، سوسىن ساباسىنان اسىپ توگىلىپ، جان-جاققا جايىلىپ، كەتە بەردى، كەتە بەردى. ءتىپتى ۇيىسقان ءشوپ ءىشى دە شىلقىلداپ تۇر. اربا مەن ماشينا جۇرە-جۇرە ويىلىپ قالعان كوشە، ەكى جاعىنا قيساپسىز كوپ ۇيلەر تىزبەگى caپ تۇزەگەن وزەنگە ۇقسايدى. وسىناۋ قاتارلاسقان ۇيلەردى قۋالاپ جۇرۋگە بولادى، ال، ەكىنشى جاققا ءوتۋ ءۇشىن مۇنىڭ ءبىر قىبىن تاۋىپ، ايتەۋىر ءبىر باسپالداق تاستاۋ كەرەك ەدى. بىرنەشە كۇن ابدەن جاۋا-جاۋا ءنارى تاۋسىلعان بۇلتتاردى سەيىلتىپ جىبەرگەندەي-اق، كەيدە قاباعى سالبىراپ، تۇنجىراپ تۇرعان اۋىر اسپان بۋىرقانىپ، سۋىق اۋانى جايىمەن وسقىلاعانى بولماسا، تومەندە ءۇپ ەتكەن جەل لەبى دە سەزىلمەيدى. اعاشتاردىڭ بۇتاقتارى سۋعا مالشىنىپ، سالبىراپ ءتۇر، ولاردان بارماقتاي-بارماقتاي بولىپ، قار ءتارىزدى اق تامشىلار ءۇزىلىپ ءتۇسىپ جاتىر؛ شابىلماعان ءشوپ تە باستارىن ءيىپ، بىردە ەلىرىپ قاتتى، بىردە مونتانسىپ جاي جاۋعان ۇزاق جاۋىنعا جاعالاي جوندارىن توسىپ، ءىلبىپ قالعان. اۋەلگى ءۇش كۇننەن كەيىن انگارا سۋى تاسي باستادى. ونىڭ ءمۇيىس پەن جاعالاۋدى جاناي سىلدىراپ اندەتىپ جاتاتىن اعىسىنىڭ كومەيى بىتەلگەندەي ءۇن قاتپايدى، تاسقىن سۋ بۋىرقانىپ بۇرسانىپ، كوبىك اتىپ، ءار ءتۇرلى ءشوپ-شالام، كۇل-قوقىستاردى جوڭكىتىپ الىپ كەتىپ جاتتى — جولاي كوبىكتى، كور-جەردى جيەككە، جايىلما سۋلارعا لىقسىتىپ شىعارا سالادى، ءبىراق ولار الاعات-الاعات بۇجىر-بۇجىر بولىپ جينالىپ، شىر كوبەلەك ءۇيىرىلىپ اينالا-اينالا ءبىر مەزەتتە قايتادان اعىنعا شىعادى دا، مۇندا ءبىز دە بارمىز دەگەندەيىن بەلگىسىز ءبىر جاققا ماڭىپ كەتەدى.
دىمقىل سىزدان ساقتانىپ، جۇرت پەش جاعادى؛ كۇن سايىن ەرتەڭگىلىك تاپ ءبىر قىستاعى سياقتى ءاربىر ءۇي ۇيالىپ، باپپەن كەربەز كوتەرىلىپ بارا جاتادى. كەپپەن بىرىگىپ، باپپەن كەربەز كوتەرىلىپ بارا جاتادى. كوپپەن بىرگە ناستاسيانىڭ ۇيىنەن دە ءتۇتىن شۇباتىلادى، دارياعا نەمەرەسى كەلىسىمەن، كاتەرينا بىردەن وسى ۇيگە كىرىپ العان-دى. ول ءوزىنىڭ پەترۋحاسىنا دا قۇرعاق ءبىر مۇيىستەن ورىن بولىپ قالار دەپ، بۇل ۇيگە كوشەتىنىنە سەبەپ تابىلعانىنا قۋانىپ كەتتى، ال بالاسى بۇرىنعىشا جەل قالاي ايداسا، سولاي قاراي ۇشاتىن باقباقتىڭ ۇپەلەگى سەكىلدەنىپ، دەريەۆنيادا قام-قارەكەتسىز سەڭدەلىپ جۇرگەن ەدى. ول اندرەي سۋ-ەلەكتر ستانسياسىنا بارادى ەكەن دەگەن حاباردى ەسىتىپ، بۇعان كەلدى دە ونداعى جاعداي قالاي، تابىس قانشا، جۇرت قالاي تۇرادى، «قوڭدانۋعا»— («قوڭ» دەگەنى پايدا عوي باياعى) بولا ما ەكەن؟— دەپ جاي-جاپساردى ۇزاق سۇراپ انىقتادى.
— ماعان مال قوراسى ەمەس، جايلى پاتەر كەرەك، ول ۇيرەنشىكتى ادەتىمەن قوقيلانا قورازدانىپ، ءوز قۇنىن ەسىرە تۇسپەك بولىپ ورەكپيدى. قولىمدا شەشەم بار، مەن وعان قولىن جىلى سۋعا مالىپ وتىراتىنداي جاعداي جاساعىم كەلەدى. ونىڭ وسى كورگەن ماشاقاتى دا جەتەدى. سەن ونداعىلاردىڭ ءبارى كومسومول دەيسىڭ، ارينە، شەشەم كومسومول جاسىنان كەتكەن. ءبىراق قاجەت بولسا — ءالى دە ءبىر كادەگە جارايدى. ماسەلەن، باياعى كىسى كەزى ءبىر اشىلماي وتكەن ءومىر جايلى — پەترۋحا «ءامىر» دەگەن ءسوزدى ساعىزداي سوزىپ، راقاتتانا ايتادى — اڭگىمە كەرەك بولسا...
اندرەي و قۇرىلىس تۋرالى جارىتىپ ەشتەڭە ايتا المادى، ونىڭ ءوزى سول قۇرىلىس جايىن گازەتتەردەن، شاتتى-بۇتتى اڭگىمەلەردەن بىلەتىن، ءبىراق پەترۋحا اياق استىنان مۇنىمەن بىرگە بارماقشى بولدى، وندا نە بولىپ نە قوياتىنى جونىنەن سويلەسۋ ءۇشىن، مۇندا كۇن قۇرعاتپاي كەلەتىندى شىعاردى، سوندا ءوزىن كوپتى كورگەن كونتەرلى، اسا قاجەت جۇمىسكەر سەزىنەدى، ال دەريەۆنياعا تاپ ءبىر جۇمىسقا ورنالاسىپ ءتىپتى ەڭبەكاقىسىن الىپ جۇرگەن كىسىدەي-اق، ءتالىمسىپ سويلەيتىن بولدى. پەترۋحانى بىلەتىن اۋىلداستارى ودان:
— اقشاڭدى وسىندا جىبەرە مە؟—دەپ سۇرايدى مىسقىلداپ.
— وسىندا — قايدا؟ بىزدە پوچتا جوق قوي؟—دەيدى ول جۇرتتىڭ اڭقاۋلىعىنا تاڭ قالىپ.— ماعان جىبەرۋىن جىبەرەر ەدى، ءبىراق جاي-جاعدايدى ءتۇسىندىرىپ: ساقتاي تۇرىڭدار — دەدىم. كەيىن، مىنا جاۋىن-شاشىن باسىلعاسىن، بارامىن دا ءبىرجولاتا الامىن.
— ەگەر سەن ءالى جۇمىس ىستەمەسەڭ، بالكىم، سەنەن سالىقتى دا ۇستامايتىن شىعار؟
— قوي؟!— پەترۋحا ادىلدىكتەن اينىمايتىن ادام.—• ەگەر قاجەت بولسا، مەن بالاسىزدىق سالىعىنىڭ اقشاسىن ءوزىم-اق بالالار ۇيىنە جونەلتەمىن. سەن جۇمىس ىستەمەدىڭ... دەدىڭ عوي. جۇمىس ىستەمەسەم، وندا تۇرعان نە بار؟ ماعان باسقا ءبىر وندىرىسكە كەتىپ قالماسىن دەپ تولەيدى. وزدەرىندە قالدىرعىسى كەلەدى. جانە مەن ەندى زاڭ جۇزىندە دە باسقا جاققا جالت ەتىپ كەتە المايمىن.. زاڭ دەگەنىڭنىڭ تۇلا بويى تولعان قۋلىق. و-و-و، ونى قويسايشى! ونىمەن ويناۋ قيىن!
— پالە، بوسپەباي! پالە، بوسپەباي!—دەيدى جۇرت وعان ءتانتى بولىپ، تاڭدايىن قاعىپ جانە پەترۋحانىڭ كوزىنشە تاڭدايىن قاعىپ، ءتانتى بولادى، ال جۇرتتىڭ وزىنە جاۋاپ قايتارۋعا ءسوز تابا الماي قالعانىنا ءماز بولعان جىگىت:
— ءمان-جايدى ءتۇسىنۋ كەرەك قوي،— دەيدى ماردامسىپ..
وسىناۋ جۇمىسقا جارامسىز كۇندەردە بەكەردەن-بەكەر وتىرىپ جالىققاندىقتان با، بارىنەن دە بۇرىن ەلەۋسىز جاقىنداپ كەلىپ قالعان، كومەسكى ءبىر ءقاۋىپتى جايتتەن بە، جۇرت ايتەۋىر ءجيى-جيى جينالادى، اركىم اردەڭەنىڭ باسىن شالىپ، ءبىرىنىڭ ءسوزىن ءبىرى جالعاپ كوپ سويلەيدى، ءبىراق ولاردىڭ ءالسىن-الى ۇزاق-ۇزاق ۇندەمەي: قالعانىنان ءۇزىلىپ بارىپ، ىبىلجىپ قايتا باستالاتىن اڭگىمە-سوزدەر دە ۇرگەدەكتەۋ. بۇلارعا تاپ وسىلاي اۋا رايى اسەر ەتتى مە، الدە جۇرت كوزى اشىلىپ، ءىستىڭ ءمان-جايىن تۇسىنە باستادى ما، ايتەۋىر، قاۋىمداسا اتقاراتىن قاۋىرت ەڭبەكپەن ءوتىپ جاتقان ءشوپ شابۋ دا، ءان مەن كۇي دە، كەشكى وتىرىستار دا، قوشتاسار الدىندا جاسالعان سىي-سياپاتتاي، دۇرىسىن ايتقاندا ناعىز ۇرلىقتاي بولعان، كۇللى كولحوز بولىپ باستان كەشىرگەن وسىناۋ تىرلىك تە — الدامشى بىردەڭە، وزدەرى وعان سەزىمتال ادام جۇرەگىنىڭ السىزدىگىنە بوي الدىرىپ، الدانىپ قالعان ءتارىزدى. ال ناعىز شىندىق — قايتسەڭ دە كوشۋ كەرەك، بۇل ارادا قالاي تۇردىق-جۇردىك دەپ جوقتى-باردى ىزدەپ، قارايلاي بەرمەي، ونى قالايسىڭ با، قالامايسىڭ با، ايتەۋىر انا جاققا بارىپ، جايعاسىپ-جايلانۋ كەرەك. ەگەر بۇرىن قالاي ءومىر سۇرگەنىمىزدى بىلمەي پارىقسىز ءجۇرىپ-تۇرساق، ەندى ارتىمىزعا قۇلازىعان قونىستى قالدىرىپ، كەتىپ بارا جاتىپ، ونى بىلگەننەن نە پايدا؟ اقيقات شىندىق — قاربالاس جۇمىس ىستەپ، ءان مەن جىردى تامىلجىتا ايتىپ، ەلجىرەپ جىلاي ءجۇرىپ، كۇن باتىپ، جارىق دۇنيە سالقىن تارتقان شاقتا جان-جۇرەگىڭ قوبالجىپ، ماحاببات سەزىمىنىڭ ويانا باستاعانىن، سول سەزىمگە دەگەن ىڭكارلىك كۇشەيە تۇسكەنىن (ونداي كيەلى ءسات اسا سيرەك كەزدەسەدى) ءتۇيسىنىپ قويۋدا ەمەس — ناعىز شىندىق مايا-مايا پىشەننىڭ قاتار تۇزەپ تۇرۋىندا. ولاردىڭ وسىندا ءجۇرۋىنىڭ ءوزى سودان عوي. ءبىراق كوڭىل شىركىن كۇمان-كۇدىككە دە بەرىلەدى: سولايىنا-سولاي، ءبىراق ءبىر ءتۇرلى ولاي دا ەمەس سەكىلدى. قالاي بولعان كۇندە دە ولار شابىلعان ءشوپتى مايا-مايا ەتىپ جينايدى دا، تاسىپ اكەتەدى، وسىناۋ كۇللى جۇمىستى، مايا-مايا پىشەندى، كوكتەمگە دەيىن ءىرى قارا ءبىر تالىن دا قالدىرماي، جالاپ-جۇقتاپ قويادى، ال ءبىراق بۇلاردىڭ، ادامداردىڭ وزدەرى ەمەس، جان-جۇرەگى قوسىلىپ ايتقانداي بولىپ كورىنەتىن، جۇمىستان كەيىنگى اندەرى شە — ولار وزدەرى ايتاتىن سو ءبىر قاراپايىم سوزدەردى قاسيەتتەپ، وعان اۋليەدەي سەنەدى جانە ءبارى ءبىر كىسىدەي بولىپ، يەن دۇنيەنى ۇمىتىپ شىرقايدى كەلىپ، كەشكىلىك قارابارقىندانىپ كەلىپ تۇسەتىن تىلسىم ءتۇننىڭ سۇلۋلىعى مەن جۇمباق سىرى الدىندا كىسى ساي-سۇيەگىنە دەيىن بالقىپ، جانى ەلەڭدەپ بارىپ، تىنشي قالاتىن كەزى بولادى، سونداي كەزدە ول ءوزىنىن. قايدا تۇرعانىن، كىم ەكەنىن ۇمىتادى جانە وعان ءوزى قاناتىن جايىمەن قوزعاپ قويىپ، تومەندە قالىقتاپ قالىپ بارا جاتقان نارسەنىڭ بارىنە قۇلاق تىگىپ، الدىنان اشىلعان شاپاعات جولىمەن ىڭ-شىڭسىز باياۋ قالقىپ كەلە جاتقانداي بولىپ سەزىلەدى؛ تاپ وسى ساتكە دەيىن سەن ءوزىڭدى-وزىڭ بىلمەي كەلىپسىڭ، سەن تەك ءوزىڭ عانا ەمەسسىڭ، سونىمەن بىرگە اينالاڭداعى ءاردايىم كوزگە تۇسە بەرمەيتىن نارسەلەر دە ەكەنىڭدى جانە ودان ايرىلۋ كەيدە ءتىپتى ءوزىڭنىڭ قول-اياعىڭنان ايرىلعاننان دا جامان ەكەنىن تۇسىنەتىن، قايدان شىققانى بەلگىسىز عاجايىپ ءبىر ءتاتتى سەزىم پايدا بولىپ، جۇرەگىڭ ۋىلجىپ، شىم ەتە قالاتىنى بار، مىنە، بۇل ۇزاق ۋاقىت ۇمىتىلمايدى جانە كىسىنىڭ جان سارايىن نۇرلاندىرار سونبەس جارىق، جارقىن قۋانىش بولىپ، ءبىرجولاتا قالىپ قويادى. بالكىم، تەك وسى سەزىم عانا ماڭگىلىك شىعار، ادامنان ادامعا، اكەدەن بالاعا، بالادان نەمەرەگە بەرىلەتىن قاسيەتتى رۋح ءتارىزدى، وسىناۋ ميراس ولاردى يمەنتىپ تە، قورعاپ تا، باعىت-باعدار سىلتەپ، تازارتا وتىرىپ تا، تالاي ۇرپاق اڭساي ءجۇرىپ تىرلىك ەتكەن اڭىز زامانعا ءبىر كەزدە جەتكىزەتىن شىعار ايتەۋىر.
ەندەشە ۇزاق جىلدار بويى ءماتورادا سۇيەككە سىڭگەن ءومىر اعىنىنا اقىرىندا ءبىر جۋىنىپ، نەگە ارشىلىپ الماسقا، سوسىن توڭىرەككە مۇڭلى كوزبەن تاڭىرقاي ءبىر قاراپ: وسىنىڭ ءبارى بولىپ ەدى-اۋ — دەپ نەگە ايتپاسقا. بولعان-تولعان، ەندى، مىنە، توزعان. كىسىگە اجال قورقىنىشتى ءبىر تاجال بولىپ كورىنەدى، ءبىراق سول اجال، تىرىلەردىڭ كوكىرەگىنە قاسيەتتى ءبىر بىتىك ەگىن ەگىپ كەتەدى، سول سەبەپتى دە تىلسىم تۇنەك پەن شىرىك-كوڭنەن ءومىر مەن اقىل-سانا ۇرىعى ءبورتىپ، كوكتەپ شىعا كەلەدى.
قاراڭدار، ويلانىڭدار، قالايىق! ادام ءبىر سىرلى دا ءبىر قىرلى ەمەس، ونىڭ قاناسىندا ءبىر قايىققا جينالىپ، جاعادان جاعاعا ەسىپ جۇرەتىن جەرلەستەرى سياقتى، ءار ءتۇرلى ادامدار بولادى، ال ناعىز ادام قايعى-قاسىرەتپەن باقۇلداسار ساتتە عانا اشىلىپ كورىنەدى — بۇل سونىڭ ءدال ءوزى، سونى ەستە ساقتاڭدار.
ءبىراق كىسى جانىنىڭ ۇرگەدەكتەپ، بايىز تاپپايتىنى نەلىكتەن — ۇزاققا سوزىلعان جاۋىن-شاشىننان با، قام-قارەكەت باستان اسىپ جاتقاندا، لاجسىز قۇر قاراپ وتىرعاندىقتان با، الدەبىر باسقا سەبەپتەن بە، كىم بىلگەن؟ ونى ءبىلىپ كور كانە. ماڭگى-باقي كورىنگەن جەر، مىنە، ءبىراق ول سولاي كورىنگەنىمەن — جوعالىپ كەتەتىن بولعانى دا. ءشوپ ءيىسى، ورمان ءيىسى اڭقيدى، ءار بۇتا جەكە-دارالانىپ، جاپىراق وزىنشە، قىلقان وزىنشە جۇپار سەۋىپ تۇر، قورا-قوپسى تاقتايىنىڭ مال مەن تۇرعىن جايلار، قوتان، قياردىڭ پالەگى، ۇستا دۇكەندەرىندەگى ەسكى كومىر ءيىسى جارىسا جامىراپ قولقانى قابادى — جاڭبىر وسىنىڭ ءبارىن جۋىپ-شايىپ، ولاردى ءار ءتۇرلى كەرمەك يىستەن تازارتىپ، دەم-تىنىسىن كەڭەيتىپ تاستاعان. ەرتە دە ەمەس، كەش تە ەمەس، تاپ ءقازىر ءومىر ءسۇرىپ جۇرگەندەر تۇسىندا، وسىناۋ كىندىك قانى تامعان جەردە، مىنا دۇنيەنىڭ بىردە-بىرىنىڭ بولمايتىنى نەلىكتەن؟ سونىڭ ءوزى جاي ما؟ جاقسىلىق پا؟ ورەكپىگەن كوڭىلدى نەمەن، قانداي جۇبانىشپەن باسۋعا بولادى.
تاڭەرتەڭنەن اسپان اشىلاتىنداي-اق، قارا بۇلت جۋىلعان كىردەي بوزارىپ، قوزعالا باستادى، الدەقايدان وزگەشە ءبىر وكپەك جەل ەستى، انە-مىنە دەگەنشە ەندى ءبىرازدان كەيىن كۇن جادىراپ شىعا كەلەتىندەي بولىپ كورىندى، سول-اق ەكەن، ەل دە ومەكسىپ، ابىر-سابىر قيمىلداپ، جۇمىسقا شىعامىز با — دەپ پاۆەلگە كەلمەكشى بولدى. ال ولار ىرعالىپ-جىرعالىپ اڭگىمەلەسىپ جۇرگەندە، اسپان قايتا تۇنجىراپ، سىلپىلداي جونەلدى. جۇرتتىڭ تاراعىسى كەلمەدى — وتىرىپ الىپ، ەسكى اڭگىمەنى قايتا ساباقتاي بەردى. داريا ساماۋرىن قايناتتى، ءبىراق نەگە ەكەنىن قايدام، شايعا قىزىققان جان بولمادى، شاماسى، ۇيلەرىنەن ىشكەن شايىن ءالى سىڭىرمەسە كەرەك. تەك كاتەرينا عانا ءبىر ستاقاندى الدى. ەسىككە تاياۋ تۇرعان ساكى ۇستىندە، تىزەسىن قۇشاقتاپ افاناسيي كوشكين، الدە كوتكين بە — جۇرت ايتەۋىر ۇناتقانىن ايتاتىن — وتىر، ال پەترۋحا كۇلكى ءۇشىن وسىناۋ ەكى ەسىمدى بىرىكتىرىپ، كۇللى اۋىلعا ايقاي سالاتىن: «كوت پەن كوشكين، ءاي، كوت پەن كوشكين!»— دەپ. افاناسيي عۇمىر بويى كوشكين بولىپ كەلگەن، سوۆحوزعا كوشە باستاعاننان-اق، بۇكىل سەميا بولىپ، فاميليالارىن كوتكين دەپ اۋىستىرىپ الدى: جاڭا جەردە ءبارى دە جاڭارسىن، سۇلۋ بولسا — ءبارى دە سۇلۋ بولسىن— دەگەن شىعار. ءافاناسييدى جۇرتتىڭ ءبارى ازىلدەيدى — ول جادىراي جاۋاپ بەرىپ، ءمان-جايدى تۇسىندىرەدى.
— ماعان ءبارى ءبىر. كوشكين بە، كوتكين بە. مەن الپىس جىل دا پالەن اي كوشكين بولىپ-اق ءجۇردىم — ءشاي دەپ بەتىمە قاراعان جان بولمادى. وسىنىڭ ءبارى جاستاردان. انا بالەكەت كەلىندەرىم عوي ءبۇلدىرىپ جۇرگەن. اسىرەسە گالكا. ولارعا نە — بۇل ءوزىنىڭ تۋعان فاميلياسى ەمەس، باسىنا تارتاتىن ورامالدارى سياقتى، بۇگىن بىرەۋىن، ەرتەڭ باسقاسىن سالىپ جۇرە بەرەدى. بول دا بول!—دەپ قاسارىپ قويدى ما تۇگە. انا جولى وزىمە ابدەن ىشكىزىپ... سودان كەيىن ويعا قالدىم. «كوشكين بولسا— دەيدى ولار،— سەن وندا قاتىنىڭنىڭ استىندا جۇرگەنىڭ، ال كوتكين بولسا — وندا قاتىنىڭ سەنىڭ استىڭدا بولعانى». بالەكەتتەردىڭ ايلاسىن قاراشى. ويلانىپ بولعاسىن: «تاعى ءبىر جارتىلىق قويساڭدار — الىڭدار»— دەدىم. سەندەرگە وتىرىك، ماعان شىن ەكەۋى بىردەي ۇشىپ بارىپ، كوزدى اشىپ-جۇمعانشا اكەلىپ قويا سالدى.
— و كوك سوققان، جارتى ليترگە ءفاميلىڭدى ساتتىڭ با؟
— سولايىنا سولاي ەندى. دوكۋمەنتتەردى قايتا جازدىرۋعا گالكا اۋدانعا بارىپ قايتتى. ال ءوزىم شە؟ ءوز باسىم سول ءارىپتىڭ باسىنا ءبىر قالپاق كيگىزە سالدىم، «ت» ما، «ش» ما ءتۇسىنىپ كورسىن. جابۋلى قازان جابۋىمەن. ال قول قويعاندا ادەيى سول ارىپكە جۋىماي، اياعىن شيىرا سالامىن. كوشكين بولعان، ءقازىر دە سول قالپىندا. ال، بالالار ويىنا نە كەلسە، سونى ىستەسىن.
داريانىڭ تومەنگى جاق شەتتەگى كورشىسى ۆەرا نوساريەۆا الدەنەشە رەت ورنىنان تۇرىپ ۇيىنە، ۇيىنە ەمەس-اۋ، وزىنە بولىنگەن جەرگە كەتىپ قالعىسى كەلگەن — جۇرت ەتەك-جەڭىن جينايمىن دەپ جاتقاندا، ۆەرا ءوز شابىندىعىنا بارىپ، جايلاپ ءشوپ شابادى، ءبىراق ءقازىر مىنا جىلى ءۇي مەن كىسىلەردى تاستاپ كەتكىسى كەلمەدى، ونىڭ ۇستىنە جاڭبىر ەكى سانىن شاپاتتاپ ساتىرلاپ جاۋىپ تۇر. مينۋت سايىن تەرەزەگە جالتاق-جالتاق قاراپ، تاپ ءبىر ءبىز ۇستىندە وتىرعان كىسىدەيىن قوزعالاقتاپ، تاپشاندا كلاۆكا ستريگۋنوۆا وتىر — ول باياعىدا-اق زىتىپ كەتەتىن ەدى، ءبىراق جاۋىن جولىن بوگەدى. ءىشى پىسقان كلاۆكا ەندى جاتتى دا اندرەيگە جابىستى: ءقازىر قالا ەركەكتەرى قانداي ايەلدى جاقسى كورەدى: سەمىزىن بە، ارىعىن با؟—دەپ بوزىمنان ولاردىڭ جاي-كۇيىن سۇراي باستادى. تاپا-تال تۇستە كۇن تۇنجىراپ، كۇڭگىرت تارتتى، جاۋىن توپەپ، قۇتىرىنىپ كەتتى، جۇرتتىڭ كوڭىلدى اڭگىمەسى وز-وزىنەن ءوشىپ، بىرتىندەپ قايتادان بۇرىنعى ارناسىنا — ءماتوراعا، ونىڭ تاعدىر-تالايىنا، ءماتورالىقتاردىڭ تاعدىر-تالايىنا قاراي اۋىستى. داريا بۇرىنعى ادەتىمەن، دۇنيەدەن كۇدەر ۇزگەندەي قولىن ءبىر-اق سىلتەدى:
— مەيلى، ايايتىن ەشتەڭە قالمادى...
— اياۋىن ايايسىڭ عوي، قالاي اياماسسىڭ...— دەپ افاناسيي ءبىر ءسوزدى باستاي ءتۇستى دە، ايتاتىن ەشتەڭەسى بولماعاسىن ۇندەمەي وتىرىپ قالدى.
— و كارى داركىلدەكتەر، سەندەردى الاتىن دا قۇداي جوق،— دەپ اندرەيدى تاستاي بەرىپ، سوزگە كيىپ كەتتى كلاۆكا بىرەۋ تابانىنا شوق باسقانداي ىرشىپ ءتۇسىپ.
— جىلايتىن نارسەنى تاپقان ەكەنسىڭدەر! كوزدەرىڭنىڭ جاسىن كول قىلىپ، جىلايسىڭدار كەلىپ، جىلايسىڭدار... سەندەردىڭ بۇ ءماتورالارىڭ قي ساسىپ كەتكەن! تىنىستايتىن اۋا جوق. وسى ارادان نە قۋانىش تاپتىڭدار؟! توڭىرەكتەرىڭ جادىراعان جاڭا ءومىر، ال سەندەر تەزەك-قورەك قوڭىزداي، ەسكىنىڭ ەتەگىنەن ايرىلمايسىڭدار، سونى شۇقىلاپ، ءبىر ءمانپاعات تاپقىلارىڭ كەلەدى. ءسويتىپ وزدەرىڭدى وزدەرىڭ الدايسىڭدار. سەندەردىڭ ءماتورالارىڭدى باياعىدا قوپارىپ، انگاراعا اعىزىپ جىبەرۋ كەرەك ەدى.
كلاۆكاعا ەمەس، بەينە ءبىر وزىنە، ءوزىنىڭ كوكەيىندە جۇرگەن كۇمان-كۇدىگىنە جاۋاپ قايتارعانداي-اق، افاناسيي ءبىرىنشى بولىپ داۋسىن باسەڭدەتىپ، ويلانا ءتىل قاتتى:
— ەسكىشە مە، الدە جاڭاشا ما، ايتەۋىر نانسىز كۇن كورە المايسىڭ.
— نەمەنە، نانسىز وتىر ما ەدىك سونشا؟ انە، شوشقالاردى دا تازا نانمەن بورداقىلايتىن بولدىق.
— ازىرگە اش ەمەسپىز...
— تىم شايپاۋسىڭ، كلاۆا!—دەپ اڭگىمەگە ارالاستى داريا سەلت ەتىپ.— پاي، پاي، شايپاۋسىڭ-اۋ! سەن وسى قايدان شىقتىڭ ا، بۇرىن ءبىزدىڭ ءماتورادا سەن سياقتى بەتپاقتار جوق ەدى عوي.
— بۇرىن بولماسا، ءقازىر بار.
— بار ەكەنىن كورىپ وتىرمىن، سوقىر ەمەسپىن. سەن قالاي، وسى ۋاقىتقا دەيىن كاتەرينانىڭ پەترۋحاسىمەن تابىسپاي ءجۇرسىڭ. سەن، كاتەرينا، تىڭداماي-اق قوي، مەن ساعان ايتىپ وتىرعان جوقپىن. سەندەر قالاي وسى كەزگە دەيىن بولەك تۇرىپ جاتسىڭدار؟ ول دا سەنەن اينىمايدى. ەكەۋىڭ جۇپتاسىپ جۇرمەيسىڭدەر مە.
— يتكە ۇسىنعان تاياقتاي، كەرەك ەدى ماعان سو جۇقسىزىڭ،— دەپ كلاۆكا قيقاڭ ەتە قالدى.
— ول دا ساعان ولەردەي دىلگەر بولىپ وتىر ەدى،— دەپ نامىستاندى كاتەرينا ءوز تاراپىنان.
— سەندەردىڭ جانىڭ اشيتىن، سەندەر جىلايتىن نە بار بۇل جەردە؟—دەدى داريا ورشەلەنىپ. ول پرەدسەداتەلدىڭ ورنىندا وتىرعان كىسى سەكىلدى، ستول باسىندا وتىرىپ، جانىن رەنىش پەن نامىس قىسىپ، تولقىپ كەتتى دە، تاپ ءبىر ءدان شۇقىعانداي، باسىن ىلگەرى قاراي شۇلعي بەردى، وڭىپ كەتكەن كوك ورامالى جىلجىپ ماڭدايىنا ءتۇستى: قالاي قاراي زىمپ بەرسەم ەكەن؟—دەپ اياقتارىڭ تىنىم تاپپاعالى قاش-شان. سەندەرگە ءماتورا نە، حولەرا نە... بۇل اراعا تامىر تارتپاعان سورلىلار قايدا بارىپ تامىر جايام دەيسىڭ، سەندەر جاقسى كورىپ، جاندارىڭ اشيتىن نارسە بولماس، ءسىرا. سەندەر ءبىر جۇرگەن ۇشىقسىڭدار... تۇسىكسىڭدەر...
كلاۆكا قارتتاردى ءبىر دۇرلىكتىرىپ تاستاعان سوڭ، ەگەسكە ەمىن-ەركىن، كۇلە وتىرىپ ارالاستى:
— داريا تاتەي، سەندەردىڭ وزدەرىڭ تاپ سونداي بەيباقسىڭدار. وزدەرىڭ ولمەلى بولعاسىن، قونىس-جايدى دا شاما-شارقىنا قاراي تاڭدايسىڭدار. مۇرتىنا قاراي ىسكەگى، كۇبىسىنە قاراي پىسپەگى. ال ءومىر شىركىن ءوتىپ بارادى... سەندەر نەگە ەشتەڭەنى كورمەيسىڭدەر؟ مەنىڭ، ماسەلەنكي، سەندەردىڭ مىنا بورسىپ كەتكەن ءماتورالارىڭنان قۇسقىم كەلەدى، ماعان انا ارعى بەتتەگى پوسەلكە ۇنايدى، ال سەندەردىڭ اندرەيكالارىڭنىڭ، ول مەنەن جاس قوي، پوسەلكەگە دە تاقىمى تولمايدى. وعان قالا كەرەك. وسىلاي ەمەس دەپ كورشى كانە، اندرەيكا؟ شىنىڭدى ايتشى، وسى دەريەۆنياعا كادىمگىدەي جانىڭ اشي ما؟
اندرەي كۇمىلجىپ قالدى.
— ايت، ايت شىنىڭدى، جالتاقتاما،— دەدى كلاۆكا قادالىپ.
— اشىعاندا قانداي،— دەدى اندرەي.
— نەلىكتەن جانىڭ اشيدى؟
— مەن مۇندا ون سەگىز جىل ءومىر ءسۇردىم. وسىندا تۋدىم. تۇرا بەرگەنى ءجون ەدى.
— بالامىسىڭ دەگەن! بالالىقتىڭ كەرەگى نە ساعان، باياعىدا كەتكەنسىڭ ودان؟ بويىڭ ءوستى، بۇعاناڭ قاتتى. زىڭگىتتەي بولىپ تۇرعان ءتۇرىڭ مىناۋ! ءماتورا دەڭگەيىنەن دە اسىپ كەتكەنسىڭ. ەندى بۇل ارادا قالام دەسەڭ دە، قالا المايسىڭ—ايتقانىم ايتقان! سەن اجەڭنەن يمەنگەسىن، وسىلاي دەپ كۇمىلجىپ تۇرسىڭ. سەنىڭ ءماتوراعا ەمەس، اجەڭە جانىن اشيدى.
— نەلىكتەن...
— سولاي ەكەنى سولاي. مەنى الداي المايسىڭ. ال انا اجەڭ ءوزىن-وزى ايايدى. ول ەندى جاسارا المايدى، سول سەبەپتى دە ءىشى كۇيىپ ىزالانادى كەلىپ، تىرىلەردىڭ ءيىسى شىعاتىن جەردەن ۇركەتىنى دە سودان. سەن ماعان رەنجىمە، داريا تاتەي، مەن ساعان بار شىندىقتى ايتتىم... سەنىڭ ءوزىڭ دە ونى بۇگىپ قالعاندى جاراتپايسىڭ.
ءبىراق داريا رەنجىگەن جوق.
— مەن، بيكەش، ونى دا ويلاعانمىن،— دەدى ول باسىن يزەپ، راسىندا دا ويلاعانىن جاسىرماي، سوسىن ءوزىنe شاي قۇيدى.— كەيدە ءبىر قالىڭ ويعا قالعاندا، بۇكىل عۇمىرىڭدى جىپكە ءتىزىپ شىعاسىڭ. ماقۇل، مەن-اق سولاي بولايىن — دەپ ويلايمىن... سەندەردىڭ وزدەرىڭ قاندايسىڭدار؟ سەندەر نەگە بۇلاي ەتىپ وتىرسىڭدار؟ مىنا جەر تەك سەندەردىڭ عانا قاراۋىڭداعى نارسە مە؟ بۇ جەر، جارىقتىق، جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ مەنشىگىندە—بىزگە دەيىن بولعانداردىڭ دا، بىزدەن كەيىن كەلەتىندەردىڭ دە مەنشىگىندە. ءبىز ونىڭ بەتىندە ازعانا ۋاقىت قوناقپىز. سەن سوندا ونى، الگى اعايىندى جەتى جىگىتكە بىردەي قىزمەت ەتكەن جانۋاردى... شىنىمەن-اق ءبىر ءوزىڭ باسىنا جۇگەن سالىپ، سىعانعا ءبىر سوم جيىرما باقىرعا اپارىپ بەرمەكسىڭ عوي. ول سەنىڭ جەرىن ەمەس. سول سياقتى بىزگە دە ءماتورانى... تەك كۇتىپ-باپتاپ يگىلىگىمىزگە پايدالانۋ ءۇشىن، ودان ءناپاقامىزدى تەرىپ جەۋ ءۇشىن تۇتىنا تۇرۋعا عانا بەرگەن. ال سەندەر وعان نە جاسادىڭدار؟ سەندەرگە ونى وزدەرىڭ ومىر-تىرشىلىكتى كەشىپ بولعاسىن، كەيىنگىلەرگە تاپسىرۋ ءۇشىن ۇلكەن كىسىلەر بەرگەن. ولار ءتۇبى سونى سەندەردەن سۇرايدى. ۇلكەندەردەن قورىقپاساڭدار — كىشىلەر سۇرايدى. سەندەر بالالاردى نە ءۇشىن تۋىپ جاتسىڭدار؟ قولدا باردىڭ قاسيەتىن بىلمەسەك — قاسىرەتىن تارتامىز ءالى. ءبىز بۇ جالعاندا تەك ءبىر-اق رەت ءومىر سۇرەمىز جانە ءبىز كىمبىز وسى؟
— ادام — تابيعاتتىڭ پاتشاسى،— دەپ اندرەي قاريانىڭ ەسىنە سالدى.
— مىنە، مىنە، پاتشا دەدىڭ بە. پاتشالىعىن قۇرۋىنا قۇرار-اۋ، ءبىراق كەيىن قايعىرىپ جىلار-اۋ.
وسىدان كەيىن ءبارى دە ۇندەمەي قالدى. شەلەكتەپ قۇيعان جاۋىن سايابىرلاپ، ونىڭ ەڭ سوڭعى سىلكىنۋى سەكىلدەنگەن ءىرى-ىرى تامشىلارى تاسىرلاپ بارىپ، سىركىرەگەن ۇساق جاۋىنعا اينالدى. سونىڭ الدىندا عانا ءتۇن تۇسەردەگىدەي قاراۋىتىپ كەتكەن اسپان، ءماتورا ۇستىندەگى قاقپاعىن شالقايتا سالعانداي-اق، ەندى اشىلا ءتۇستى — اينالا سۇرلانىپ، كىلەگەيلەنىپ تۇر، سول سياقتى اسپان دا سۇرقاي، كىلەگەي، ودان دىمقىل تۇڭعيىقتان باسقا ەشتەڭە دە كوزگە تۇسپەيدى. جۇرت ءبىر ءسات تاس ءتارىزدى مەلشيىپ تىنا قالعان اعاش ءۇي ءىشى دە كۇڭگىرت، الاكولەڭكە.
تىپ-تىنىش، تىپ-تىنىش، ەندى بىزگە نە تۇرىس،— دەپ افاناسيي جەلدىرتە سويلەپ، ۇنسىزدىكتى بۇزدى دا، ورنىنان تۇردى.— داريا، ماعان شايىڭنان قۇيشى. بۇگىنگى جۇمىسىمىز وسىمەن جونەپ كەتتى، ەندى وتىرىپ ءبىر ارمانسىز شاي ىشەلىك.
تۋنگۋسكا كەلدى. حالىقتىڭ باسى قوسىلعان جەرگە ءىلىنىپ-سالىنىپ ول دا جەتەتىن، ءۇن-تۇنسىز جايعاسىپ، قويىنىنان ءۇن-تۇنسىز ترۋبكاسىن الىپ، ەمىنىپ سورا باستايدى. جانە ونى ەشبىر قوزعاما، ۇزاقتى كۇن ءلام دەپ جۇمعان اۋزىن اشپايدى، ۇدايى ءبىر ۇيقىلى-وياۋ كۇيدە، تەرەڭ وي تۇبىنە جەتە الماي وتىراتىن كەيۋانا، بالكىم، ءتىپتى جۇرتتىڭ نەنى ايتىپ جاتقانىن ەستىمەيتىن دە شىعار.
ول ءماتورانىڭ ءوز ادامى ەمەس-تى، ءبىراق ءقازىر ونشا بوتەن دە ەمەس، ويتكەنى ەكى جازدان بەرى وسى ارادا تۇرىپ جاتىر. ءيىنى كەلگەندە ايتالىق، كەيدە تۋنگۋسكا وزىنەن-وزى جاندانىپ قوزعالاقتاپ سويلەگەن بولادى — سوندا سوزبەن ەمەس، ىممەن سويلەسەدى، بۇل ارانىڭ ءوز جەرى، وسكەن توپىراعى ەكەنىن، باياعى ءبىر زاماندا مۇندا تۋنگۋستاردىڭ كەلىپ-كەتىپ جۇرگەنىن ايتادى — كىم بىلگەن، سولاي دەسە، سولاي دا شىعار. ەندى ءقازىر كەمپىر بۇل جەرگە باسقا ءبىر سەبەپپەن كوشىپ كەلگەن. سوۆحوزدان فەرماسىن قۇرماق بولعان، ءبىراق ازىرگە تەك ونىڭ مەڭگەرۋشىسىن عانا تاپقان — سول كىسى وسى تۋنگۋسكانىڭ قىزى، ساركىدىر تارتقان بايسىز-بالاسىز ايەل-تۇعىن. وتكەن كوكتەمدە، بۇلار كەلگەن كەزدە، جاڭا پوسەلكەنىڭ شاعىن-شاعىن ۇيلەرى ەندى-ەندى بىتە باستاعان ەدى، پاتەرلەر جەتپەيتىن، سول سەبەپتى دە قىزى، بىرەۋدىڭ ايتۋىمەن، ۇيلەرى بوساي باستاعان ءماتوراعا ءوزىنىڭ شەشەسىن اكەلگەن بولاتىن. ءسويتىپ تۋنگۋسكا وسىندا قالىپ قويعان. وزەننىڭ جاعاسىنا بارىپ، جايعاسىپ الادى دا، كوزىن تومەن جاقتان، تەرىسكەي بەتتەن ايىرماي، سارعايىپ كۇنى بويى وتىرادى. ول باقشامەن اينالىسىپ اۋرەلەنبەيدى — بىردى-ەكىلى جۇيەككە وتىرعىزادى، ونىڭ وزىنە سالاق قول تيگىزبەيدى، ءتىپتى الدە بىلمەيدى، الدە موينى جار بەرمەيدى، مۇندايعا ادەتتەنبەگەن دە شىعار، كىم بىلگەن. ونىڭ نەمەن كۇنەلتەتىنى بەيمالىم؛ قىزى پوسەلكەدەن بۇ جاققا اسا سيرەك قاتىنايدى. كىسىلەردىڭ كوزىنشە شايعا شاقىرعاندا وتىرۋىن وتىرادى، ءبىراق جۇرت ونىڭ ءبىر ءۇزىم نان الىپ، تىسىنە باسقانىن كورگەن ەمەس. ءبىراق سوعان قاراماستان، ازىپ-توزباي قالتىلداپ تۇرىپ جاتىر جانە ءبىر عاجابى، جۇرتتىڭ قايدا جينالاتىنىن اينا-قاتەسىز سەزەدى دە، بىردەن سولاي قاراي بەت تۇزەيدى. بۇگىن قايتا كەشىگىڭكىرەپ كەلدى، ادەتتە ەرتەلەتىپ جەتەتىن.
تۋنگۋسكا ىلگەرى بۇرىشقا قاراي وزىپ بارىپ، كاتەرينانىڭ قاسىنا ەدەنگە وتىرا كەتتى. جۇرت ونىڭ جەرگە وتىراتىنىنا دا ۇيرەنىپ كەتكەن-دى، ەندى ونى ورىندىققا كۇشتەپ اپارساڭ دا — باسپايدى. ءماتورانىڭ شالدارى دا ەدەنگە وتىرىپ الىپ، اسىقپاي تەمەكى تارتۋدى ۇناتاتىن — بۇل ادەت، ويلاپ تۇرساڭ، سو جاقتان — ەجەلگى تۇڭعىس قانىنان شىققان ەكەن-داعى.
— كەلدىڭ بە؟—دەپ سۇرادى ودان شايىن ءىشۋدى قويىپ افاناسيي.
تۋنگۋسكا باسىن يزەدى.
— مىنە، مىنا ادام دا بىردەڭە ءۇشىن تىرلىك ەتىپ ءجۇر. ءيا، تىرلىك ەتىپ ءجۇر،— دەدى افاناسيي ءپالساپاشىلاپ.
— ول ءوزى قايرىمدى جان، جۇرە بەرسىن،— دەدى ۆەرا نوساريەۆا كۇلىمسىرەپ.
— مەيلى، جۇرە بەرسىن. سەن سوۆحوزعا باراسىڭ با؟— دەپ داۋىستادى تۋنگۋسكاعا تاپ ءبىر ول كەرەڭ كىسى سەكىلدى.
ايەل مۇلگىپ ۇلگىرمەي جاتىپ، تاعى باسىن يزەدى — بۇ جولى اۋزىندا ترۋبكاسى بار ەدى.
— قاراشى ءوزىڭ، بارعىسى كەلەدى. ءبىراق بۇ بايعۇستىڭ و جاقتا جايى بولا قويار ما ەكەن.
— سو سوۆحوزدا نە قۇندارىڭ قالدى،— دەپ تاعى دا تاقاسا كەتتى كلاۆكا.— كوزدەرىڭە تۇسكەن شەل سياقتى. ەرتەڭ وزدەرىڭدى سوۆحوزدان قۋالاي باستادى بار عوي — ەستەرىڭ سوندا كىرىپ، باسقاشا اندەتەر ەدىڭدەر-اۋ. وزدەرى شەتتەرىنەن كەسىر بىردەڭەسىن السا، ونىسى وزدەرىنە كەرەك بولماسا دا، جانى شىرقىرايدى، بۇرىنعىسىنان ءجۇز ەسە جاقسى نارسەنى بەرسە دە — اناۋسى الاي، مىناۋسى بىلاي دەپ، قىرسىعىپ قىڭىر تارتادى. نە بەرسە، سونى الىڭدار تۇگە كەرگىمەي، جامان زاتتى بەرمەيدى. انە، وزگە جۇرتتىڭ قاعاناعى — قارىق، ساعاناعى — سارق. و جاقتاعى تۇرمىستىڭ نەسى كەم؟ جارايدى، داريا تاتەيدىڭ ءجونى باسقا — ول داريا جاققا قولىن ءبىر سىلتەپ قويدى،— و كىسىدەن نە ءۇمىت، نە قايىر. ال مىنا سەندەرگە نە جوق؟
جۇمىس بولماعاسىن، ادەتتەن تىس جۋاسىپ، ابىرجىپ، شارشاپ، ءارقيلى اڭگىمەدەن باسى قاتىپ دال بولعان ۆەرا نوساريەۆا اۋىر ءبىر كۇرسىنىپ، ءسوز باستادى:
— تەك قولعا سيىر ۇستاۋعا رۇقسات ەتسە... ءشوپ شابۋعا كەندىك بەرسە... ايتپەسە ودان نە پايدا؟ ءالى ۇيرەنىسپەگەن باسقا تىرلىك بولسا، ۇيرەنىسىپ كەتەمىز-داعى. ونىنشى كلاسقا دەيىن مەكتەپ بولادى دەيدى. ال مىندا ءتورت جىلدىقتا بالالار ماشاقاتتان كوز اشپايدى. بيىل مەن يركامدى قايدا جىبەرەر ەدىم؟ ال انا جاقتا ول ءوز ورنىندا، قاسىمدا. ۇيدەن ايىرىپ تا جاتپايسىڭ.— ۆەرا كىنالى كەيىپپەن دارياعا ۇرلانا كوز تاستادى، ءوزى تالاي رەت ويلاپ، تولعانعان ارمانىن ايتىپ سالماقشى بولدى...— ويحوي، دۇنيە، سو پوسەلكەنى وسىندا، ءبىزدىڭ ءماتوراعا اكەلەر مە ەدى...
— قارا مۇنىڭ دامەسىن! جو-وق، مەن وعان كەلىسپەيمىن،— دەپ شاڭق ەتتى كلاۆكا.— ول تاعى انگارانىڭ ورتاسىندا، يتارقاسى قياندا بولادى! ەش جاققا بارا دا المايسىڭ، جۇرە دە المايسىڭ... تۇرمەدە وتىرعانمەن بىردەي.
— باۋىر باسىپ كەتەمىز،— افاناسيي ابدەن ويلانىپ بارىپ شەشكەن كەسىمدى ءسوزىن جانىنىڭ الىس ءبىر تۇكپىرىنەن سۋىرعان سەكىلدى.— ارينە، باۋىر باسىپ كەتەمىز. ءبىر جىل ما، ەكى جىل ما... كلاۆكا الگىدە كوپتەن ايتپاعان ءبىر ءسوزدى تاۋىپ ايتتى... ەندى ءبىر جىل، ەكى جىلدان كەيىن تاعى ءبىر جاققا كوشەتىن بولساق، سول پوسەلكەنى دە قيمايمىز ءالى. بەينەتتەنىپ تەر توگەمىز ەندەشە... ءبىزدى جەر جارىقتىقپەن ەڭ اۋەلى ەڭبەك-بەينەتىمىز تابىستىرادى. سەن، كلاۆكا، بۇل ارادان ەشبىر قينالماي-اق كەتە بەرەسىڭ، ويتكەنى مۇندا تابانداپ تۇرعان دا جوقسىڭ. سەكەكتەمە، سەكەكتەمە، وتىر،— دەدى ول كەلىنشەكتى توقتاتىپ،— ءبىز ونى جاقسى بىلەمىز. شەشەڭنىڭ كوزى ءتىرى تۇرعاندا، بالالارىڭدى باعىپ-كاعىپ ءوسىردى. ال سەن دۇكەندەر مەن وقۋ-ۇيلەرىنەن جىلتىڭداپ شىقپاي جۇرەتىنسىڭ...
— مەنىڭ ساۋاتىم بار...
— مەن سەنىڭ ساۋاتىڭدى ءسوز ەتىپ تۇرعان جوقپىن. مەن جەردى ءسوز ەتىپ تۇرمىن. ال جەردى ءيىتۋ ءۇشىن قانشا ەڭبەك، وي-بوي، قانشا بەينەت كەرەك. اۋەلى سونى قولعا السا... مەكەن-جايدى تاڭداپ العان كوميسسيانى تاۋىپ، جەلكەسىنەن تۇيگىشتەپ، تۇمسىعىمەن جەردى يىسكەتسە... ە، اناڭدى ۇرايىندار تۇگە...
— بالكىم، سەن جاپىرىپ ەڭبەك ەتىپ، سو جاققا باۋىر باسىپ كەتسىن دەپ ادەيى شىعانداتىپ تاستاعان شىعار.
— مۇمكىن، سولاي دا شىعار. ءبىز باسپاعان جەر بار ما. ات باسىن تىرەرمىز. امالىن دا تابارمىز، توزەرمىز دە. بىردە ازداپ كونسەك، ەندى بىردە ەسكى تىرلىگىمىزگە قايتا اينالارمىز. بويدا كۇش-قۋاتىڭ بولسا جانە مۇجىققا كەدەرگى جاساماسا، ول قانداي پالە-جالادان بولسا دا امان شىعادى. پاۆەل، مەنىڭ ءسوزىم دۇرىس پا، بۇرىس پا؟ نەگە ۇندەمەيسىڭ؟
پاۆەل شىلىمىن شەگىپ، جۇرتتىڭ اڭگىمە-كەبىن تىڭداي وتىرىپ، ۋاقىت وتكەن سايىن وزىنە-وزى وشىگىپ، ءوزىن-وزى تۇسىنبەي، اڭ-تاڭ بولادى: شەشەسى سويلەپ ەدى — ونى بىردەن قۇپتاي قويدى، ەندى، مىنە، افاناسيي ويىنداعىسىن ايتىپ ەدى — وعان قارسى داۋ ايتاتىن دالەل تاپپاي، ونىمەن دە كەلىسە كەتتى. بۇل نە پالە؟—دەيدى وزىنە-وزى پاۆەل.— ءوز اقىلىم قايدا؟ سونىڭ ءوزى بار ما؟
الدە جۇرت نە ايتسا، سونى تاڭداماي-تالعاماي سىڭىرە بەرەتىن باسىمنىڭ ءىشى تولعان قۇم با؟ ال اقيقات شىندىق قايدا جانە ونىڭ باسىن دا، اياعىن دا تابا المايتىنداي ەتىپ، سو شىندىقتى شەتسىز-شەكسىز سوزىپ جىبەرگەنى نەسى؟ اۋ، تۇپ-توركىنىندە ايتەۋىر ءبىر شىندىق بولۋعا ءتيىس قوي. مەن ونى نەلىكتەن تابا الماي ءجۇرمىن؟» ءبىراق ول كلاۆكانىڭ سوزىندە دە — ءبىراق ونداي ءسوزدى ول ەمەس، ودان الدەقايدا بايىپتى بىرەۋ ايتۋ كەرەك ەدى — وزدەرى ستول باسىندا سۇحباتتاسىپ وتىرعان كەزدەگى اندرەيدىڭ سوزىندە دە بۇگىنگى كۇننىڭ شىندىعى بار ەكەنىن، ودان ەشقايدا قاشىپ قۇتىلا المايتىنىن سەزگەن، ايدان انىق سەزگەن جانە ىشتەي ونىمەن باياعىدا كەلىسىپ قويعان، ەگەر بۇل ويلانۋ-تولعانۋ اتاۋلىنىڭ بارىنەن ادا-جۇدا قول ءۇزىپ، سوعان انىق كەزى جەتەتىنىن مويىنداماي جۇرگەن سەبەبى — وعان تەك — ماتورامەن قوشتاسۋدان جانى اۋىراتىنى، كوشتى-قوندىنىڭ كۇيىگى مەن ابىگەر-ماشاقاتى كەدەرگى جاساپ كەلگەن. شاماسى، جاستار وسى شىندىقتى جاقسى تۇسىنەتىن ءتارىزدى. مۇنىڭ دا جانى بار، قانشا ايتقانمەن ولاردىڭ بار قىزىعى الدارىندا. ساعان جاعا ما، جاقپاي ما، قايتسەڭ دە اندرەيدىڭ ايتقانىن مويىنداۋعا تۋرا كەلەدى، قازىرگى زاماندا ءوز اياعىڭمەن جاياۋ-جالپىلاپ جۇرسەڭ جانە تاعى ەسكى ءماتورادان اينالشىقتاپ شىقپاساڭ — بۇگىنگى ومىرگە ىلەسە المايسىڭ.
— باۋىر باسىپ كەتەمىز،— دەدى پاۆەل ونى قوستاپ.
— انا جاقتاعى جەردە استىق وسىرە الامىز با، جوق پا، سەن قالاي ويلايسىڭ؟— دەدى افاناسيي.
— وسىرگەندە قانداي. عىلىم قول ۇشىن بەرەدى. ال ەگەر وسىرە الماساق، شوشقانى بورداقىلايمىز نەمەسە تاۋىقتى تاراتامىز. ءقازىر كەز كەلگەن جەردە الگى... مامانداندىرۋ ءجۇرىپ جاتىر عوي.
— سوندا مەن كومباينىممەن تاۋىقتاردىڭ ءجۇنىن جۇلام با؟
قاتىندار قۇبىلىپ سالا بەردى.
— ەپتەيلى ءبىر تەتىك قوندىرسا — جۇلاسىڭ. ونىڭ نەسى كەم؟
— شاڭ-توزاڭدى وسى جۇتقانىڭ دا جەتەر، انە سودان ىستانىپ، قارايىپ كەتكەنسىڭ.
— تاۋىقتىڭ ءجۇنى بۇرقىراپ، تازارات-تاعى.
داريا اڭگىمەگە قوسىلماي، ەشكىمدى دە كورمەي، تىڭداماي، ءوز ويىمەن ءوزى بولىپ، قولىنداعى شىنى-اياقپەن شايدى تارتىپ وتىر جانە بىردەڭەنى ماقۇلداعانداي باسىن قالتىلداتىپ يزەي بەرەدى.
— قاتىندار، قالاي،— دەپ باسالقالىق جاسادى افاناسيي،—جينالىستى جابامىز عوي. ۇزاق وتىردىق. داريا انە ساماۋرىندى دا تاۋىسۋعا اينالدى. قانداي قاۋلى قابىلدايمىز. كوشەمىز بە، جوق پا؟
— ءبىزسىز-اق باياعىدا قابىلداپ قويعان.
— كەت-ت-تىك ەندەشە! انا جاقتا، ۇلكەن جەردە، بىزگە كوڭىل دە كوبىرەك اۋدارىلادى.
— تەك تاراقاندار مەن قاندالالاردى جاقسىلاپ سىلكىپ تاستاڭدار.
— سەن قالاي ويلايسىڭ، تۋنگۋسكا؟ كوشەمىز بە؟
تۋنگۋسكا اسىقپاي اۋزىنان ترۋبكاسىن الىپ، ەرنىن ءبىر جالاپ، داۋىس شىققان جاققا، الدەقايدا كەزىپ كەتكەن كوزىن سالىپ قارادى دا، باسىن يزەدى.
— داريا، سەن دە جينال. سەنسىز ءبىز ەشقايدا دا كەتپەيمىز.
ءبىراق داريا جاۋاپ قاتپادى.
— قاراڭدارشى،— دەدى ۆەرا كوساريەۆا اپالاقتاپ.— جاۋىن ءبىراز جۋاسىعان ءتارىزدى. كوپ وتىرىپ قالىپپىز، ءيا، كوپ وتىرىپپىز... سويلەي بەرسەڭ ءسوز تاۋسىلا ما. مەن كەتتىم. بىردەڭە بولا قالسا، پاۆەل، داۋىستاي سال. ءبىراق بۇگىن شاقىرماي-اق قوي. بۇگىن مەن جوقپىن.
...جاۋىن دا جاۋىن... ءبىراق ونىڭ دا تولاس تاباتىن ءتۇرى بار. دۇركىن-دۇركىن جاۋىن ارالىعى ۇزارىپ، جوعارىدان اڭىراپ جەل ەستى دە، ول اسپانعا تۇتاسا جابىسىپ قالعان ىلعال جاباعىنى ارەڭ-ارەڭ قوزعاپ، اقىرىندا ونى تەرىسكەي جاققا قاراي ايداي جونەلدى. تەك وسى ارا ۇستىمەن قالقىپ ۇشىپ بارا جاتقان سۇيىق بۇلتتار عانا قالعان-قۇتقان سۋىن تامشىلاتىپ توگىپ كەتەدى. جاۋىن ءبىراز تىنا قالادى دا، قايتا تاسىرلايدى، كۇن كورىنبەسە دە، ونىڭ جارىعى قابات-قابات بۇلت اراسىنان ءبىر ءسات قيعاشتانىپ جەرگە تۇسەدى، سوسىن اسپان قايتادان كۇڭگىرتتەنىپ، جاۋىن سىركىرەيدى — جۇرتتىڭ وسى كۇن ءبىر كەزدە اشىلار-اۋ دەگەن ءۇمىتىن ءبىرجولاتا كەسىپ تاستاۋ ءۇشىن قاساقانا كەسىرلەنىپ، قىرسىعىپ تۇرعان ءتارىزدى. بۇعان مويىنسۇنعىسى كەلمەگەن جۇرت ىشتەي ىزالانىپ، اسپان-كوكتى دە، ونىڭ استىندا تۇرىپ جاتقان وزدەرىن دە تىلدەپ، قارعاپ-سىلەيدى.
وسىنداي الماعايىپ قۇبىلىپ تۇرعان — اشىق تا ەمەس، جاۋىن دا ەمەس، جۇمىس تا ەمەس، تىنىس تا ەمەس — دايەكسىز كۇندەردىڭ بىرىندە ۆورونسوۆ پەن اۋداننىڭ سۋ استىنا كەتەتىن جەرلەردى تازارتۋ ىسىنە جاۋاپ بەرەتىن وكىلى كەلدى. حالىق، اينەكتەرىنىڭ تەڭ جارتىسى سىنعان، ءىشى كىر-قوجالاق تا دىمقىل ءبىر ۇيگە، كولحوزدىڭ بۇرىنعى كەڭسەسىنە جينالدى. ورىندىق، ساكىلەر جوق بولعاسىن، جۇرت تۇرەگەلىپ تۇردى؛ قاسىنا كەلگەن كىسىلەر جايعاساتىن ستول دا جوق ەدى — ولار حالىق پەن ارالارىنا ءۇش قادامداي جەر قالدىرىپ، وزدەرى تورگى قابىرعاعا تاقالىپ بارىپ تۇردى. ءبىرىنشى بولىپ ۆورونسوۆ سويلەدى — ول ءشوپ شابۋدى ەكپىندەتە اياقتاۋ كەرەك ەكەنىن ايتتى، جۇرت ونىڭ ءسوزىن بولمەي، مىنا بايعۇس اسپاننان تۇسكەن بە، دالادا جاۋىن، بارەكەلدە، سوزىڭە بولايىن،— دەپ تاڭىرقاپ قارايدى وعان. شىنىندا دا جاڭبىر قايتادان ورشەلەنىپ، ءۇي توبەسىن سابالاي باستادى، ءبىراق پلاشش-پالاتكاعا ورانىپ العان ۆورونسوۆ ەشتەڭەنى دە ەستىمەيدى، ءوز ويىن سۋدىراتىپ ايتىپ تۇر. اۋداننىڭ فاميلياسى، پەسەننىي دەگەن وكىلى، وسى جەردىڭ بايىرعى تۇرعىندارى سياقتى، شىقشىتتى ءجۇزىن جەل-كۇن قاققان، كوگىلدىر ءسابي كوزدى قاراپايىم ەركەك ەكەن، ارينە فاميلياسى سولاي بولعاسىن، مۇمكىن، ءاندى دە جاقسى ايتاتىن شىعار، كىم بىلگەن، مىنە، وسىناۋ وكىل، ۆورونسوۆ اتىن اتاعان كەزدە، ءسوزدى الىستان، ءتىپتى قازىرگى حال-جاعدايدان باستاي بەردى دە، جۇرتتىڭ دىمقىلسىز بەن ازىناعان جەلدەن توڭىپ، اياقتارىن الما-كەزەك قوزعاپ، بىر-بىرىنە تىعىلا تۇسكەندەرىن كوردى دە، اڭگىمەسىن كۇرت ءۇزدى. سوسىن ءسال ءۇنسىز تۇردى دا، وسىندا نە ءۇشىن كەلگەنىن ايتىپ سالدى: سەنتيابردىڭ ورتاسىنا دەيىن ءماتورا ءوزىن دە وسەتىن اعاش-بۇتالار مەن قاڭقيىپ تۇرعان قورا-جايلاردان تۇگەل تازارتىلۋعا ءتيىس، دەدى ول. جيىرماسى كۇنى مەملەكەتتىك كوميسسيا سۋ قويماسىنىڭ ورنىن كورىپ قابىلداۋعا بارادى.
— وندا ءبىز كارتوبىمىزدى قازىپ الۋعا ۇلگىرمەيمىز. ەگىندى جيناپ بىتپەيمىز. اۋا رايى تاپ وسىلاي الاسۇرىپ كەتسە...— دەپ الدەكىم قايمىعا ءۇن قاتتى.
پەسەننىي شاراسىزدانا قولىن جايدى، جاۋاپتى ۆورونسوۆ قايتاردى:
— جەكە مەنشىك كارتوپتى نە قىلساڭدار و قىلىڭدار، ءتىپتى قازىپ الماساڭدار دا ءبارىبىر. ال سوۆحوز ەگىنىن جيناپ الۋعا مىندەتتىمىز. جانە ءبىز ونى جيناپ الامىز دا. ءتىپتى بولماي بارا جاتسا، قالادان كىسىلەر كەلەدى.
ءبىراق جاۋىن-شاشىننان ابدەن قاجىعان جۇرت تۋعان دەريەۆنيالارى جويىلاتىن ەڭ سوڭعى مەرزىمدى جاريا ەتكەن حاباردى سابىر ساقتاپ، جاي عانا قابىلدادى. اينالانىڭ ءبارى سۋعا مالىنىپ، شىلقىپ جاتقاندا ەندى ءبىر كەزدە بىردەڭە جاڭا قويادى-اۋ دەگەنگە ەشكىمنىڭ دە سەنگىسى كەلمەدى. جانە سەنتيابردىڭ ورتاسى، بۇلارعا دەكابردىڭ ورتا شەنى سەكىلدى، وتە الىس بولىپ كورىندى. تەك ەستەرىنە ءبىر العانى — بيىل كارتوپتى قازۋعا ەرتەرەك كىرىسۋ كەرەك دەگەن ءجايت قانا. سوسىن بۇلاردىڭ ويى ودان ءارى جىلجىدى: قازۋىن، جارايدى، قازىپ الارمىز-اۋ، ءبىراق ونى قايدا اپارامىز، قايدا توگەمىز؟ سونشا قاپتى قايدان تابامىز وعان؟ بۇلار جەتپىس، سەكسەن قاناردان كارتوپ قازىپ الاتىن، بيىلعى جازدا كارتوپ بۇرىنعىمەن شامالاس ەگىلگەن بولاتىن. مۇنداعى قولايلى نارسە: قىسىلعاندا كۇللى ءونىمدى ءبىر قاپپەن دە تاسىپ الۋعا بولادى — باقشا قاسىڭدا، ال، انا جاقتا ءبارىن ءبىرجولاتا الىپ كەتۋ كەرەك شىعار. وسىدان كەيىن ەندى قايتەمىز، نە ىستەيمىز دەپ ويلاناسىڭ.
جينالىستان جۇرتتىڭ تاعى ءبىر ەسىندە قالعان ءجايت، ەڭ سوڭعى كۇندى كۇتپەي-اق، ونشا ءزارۋ ەمەس نارسەنىڭ ءبارىن بىرتىندەپ جاعا بەرۋدى تاپسىرعاندا، ۆورونسوۆ ءماتورا تۇرعىندارىنا ءوز مەكەن-جايىن ءبىرىنشى بولىپ تازارتقان پەترۋحانى ۇلگى ەتىپ العا تارتتى. تۋعالى بەرى پەترۋحانى ءتىرى جان ماقتاپ كورمەگەن، ەندى ول ءوزىن باتىر ساناپ، جان-جاعىنا قوقيلانا قارايدى جانە جينالىستان سوڭ سويلەسپەك بولىپ، ۆورونسوۆ پەن پەسەننىيدىڭ قاسىنا باردى. ولاردىڭ اراسىندا نەندەي اڭگىمە بولعانىن، ارينە، ەشكىم ەستىگەن جوق، ءبىراق جۇرت ۆورونسوۆتىڭ پەترۋحانى مەگزەپ، پەسەننىيعا بىردەڭەنى ۇزاق ايتقانىن، سودان كەيىن انانىڭ قالتاسىنان قويىن داپتەرىن الىپ، وعان قارىنداشپەن الدەنەنى تۇرتە سالعانىن انىق كوردى.
تەك ۇيدى-ۇيىنە تاراپ، جىلىنىپ العاننان كەيىن عانا ەل سەنتيابردىڭ ورتا شەنى دەپ دۋىلداسا باستادى. ءبىر جارىم اي عانا قالىپتى. نەبارى ءبىر جارىم اي عانا، ونىڭ زۋلاپ وتە شىققانىن بايقاماي دا قالاسىڭ. ال ودان ارعى كۇندەردىڭ ءماتورا قىستاعىنسىز وتە بەرەتىنىن كوز الدىنا ەلەستەتۋدىڭ ءوزى ادەتتەن تىس ءبىر سۇمدىق ەدى. بۇرىنعى قالپىمەن، ول ارال ۇستىنەن شىعىپ، شارىقتاي كوتەرىلەدى، سوندا تاپ-تۇيناقتاي ەتىپ جينالىپ، قۇلازىپ قالعان ارال ۇستىنە كوتەرىلەدى، بۇل ارالدان ەندى: كۇن-سۇلۋ قايدا ءجۇر، ەرتە مە، كەش پە ول كەلەدى عوي؟— دەپ ادام كوزى زەڭگىر كوككە قاراپ جاۋتاڭدامايدى. كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىنىڭ ءتيىستى ساعاتىندا، ءوزىنىڭ قادىم زاماننان بەرگى ورنىنان ارالدى دا ىزدەپ تابا المايتىن كەزگە دەيىن، كۇز كۇندەرى ارالدان ءتۇتىن شىقپايتىنى نەسى، ادام ءۇنىنىڭ ەستىلمەيتىنى نەسى، وعان نە بولعان؟— دەپ تاڭىرقاپ، ءماتورا-ارال ءۇستىن كەزىپ، بۇعان قايتا-قايتا قاراعىشتاپ، جۇرە بەرەدى عوي.
سوسىن، ودان كەيىنگى كۇندەر ءمۇدىرىسسىز جىلجىپ، ارالدى جاناي، زاۋلاپ، زاۋلاپ وتە بەرەدى، وتە بەرەدى.
14
وزگە جۇمىسى بولماعاسىن بۇ جينالىسقا اندرەي دە باردى، بوتەن كىسى رەتىندە، باسقا جۇرتتان ءبولىنىپ، بۇل دا ەسىك كاسەگىنە سۇيەنىپ تۇردى، باستىقتاردىڭ نەندەي ءسوز اكەلگەنىن تىڭدادى. ۇيگە قايتىپ كەلگەسىن، وندا نە ايتىلعانىن دارياعا تاپتىشتەپ ايتىپ بەردى. ول قابىرعاعا تاقاي قويىلعان ساكىگە بارىپ وتىردى، قولىن تومەن سالىپ، ۇندەمەي قالدى، سوسىن بىردەڭە ويىنا كەلگەندەي جانە ىشتەي ءبىر شەشىمگە توقتاعاندايىن:
— ءجا-جا،— دەپ ءبىر-اق ءسوزدى ايتتى.
اندرەيدى ونىڭ داۋسى قايران قالدىردى: جۇرت سەنبەگەن، بىلمەگەن نارسەگە ءوزى عانا سەنگەسىن، بىلگەسىن، اقيقات شىندىققا ءوزى عانا يە بولىپ قالعانداي-اق، وسىناۋ ءبىر عانا دىبىستان اجەسىنىڭ داۋسى كەرەمەت ءبىر اۋليەلىك سالتانات بيىگىنە كوتەرىلگەندەي كورىندى. ول داۋىستا، بۇدان باسقا تاعى ءبىر سارىن، جۇرتتى ساقتاندىراتىن دا بىردەڭە: نە بولاتىنىن كورەمىز ءالى — دەگەن سارىن بار-تۇعىن. بولار ءىس بولادى، ودان قۇتىلا المايسىڭ، ءبىراق ول قالاي بولادى؟! ءماتوراعا قاراپ، قالعان باسقا جەرلەر دە تاس بوپ قاتىپ قالماس پا ەكەن؟ ءبىراق ەندى باسەڭىرەك ۇنمەن، ءمۇلايىم ءتىل قاتتى داريا:
— ادامعا دا تاپ وسىلاي ەتسە. قاشان ولەتىنىن ايتىپ قويسا — كۇنى بۇرىن بىلەر ەدى، ازىرلەنەر ەدى... ءجون-جوسىقسىز دىزاقتاماس ەدى...
— ساعان نە بولعان، اجە! ونى ءبىلۋدىڭ قاجەتى قانشا؟ ول جاۋاپ قاتپادى، بالكىم، مۇنىڭ ايتقانىن ماقۇل كورگەن دە شىعار، ىشتەي وزىنە كىجىنسە دە، كىنالىمىن دەگىسى كەلمەگەن شىعار. ءبىراق اندرەي بۇعان بىردەن ەلەڭ ەتىپ، نە بولىپ، نە قوياتىنىن كوز الدىنا ەلەستەتە باستادى.
— سويتسە ءبىر ءتۇرلى قىزىق بولار ەدى-اۋ. ماسەلەنكي، سەن ساۋ-سالامات كۇيىڭدە ءدىن-امان جۇرەسىڭ، ال ءبىراق پاسپورتىڭدا تۋعان جىلىڭ كورسەتىلەتىن جەردە قاتارلاسىپ ولەتىن جىلىڭ دا تۇرادى.— ول باسقا بىرەۋ قىتىقتاعانداي زورلانا كۇلىپ جىبەردى.— سەن پاسپورتىڭدى بەرەسىڭ، ال ودان سەنىڭ فاميلياڭا قارامايدى، ەندى قانشا ۋاقىت ءومىر سۇرەتىنىڭە قارايدى. ەڭ باستى گاپ سوندا. كىمنىڭ عۇمىرى از قالسا — جونىڭە جۇرە بەر، قىزمەتكەر ەمەسسىڭ دەيدى؛ كىمنىڭ عۇمىرى كوپ بولسا — كەل مۇندا دەيدى. ال مىسالى، سەنىن ۇيلەنگىڭ كەلەدى ەكەن: كانە، كوگەرشىنىم، كوپ جاسايتىن بولساڭ، كورسەت، كورسەت پاسپورتىڭدى دەيدى. اناۋ دا ەڭ اۋەلى: كانەكي... جوق، اجەتاي،— ول بەت-اۋزى كىرجيىپ، بۇل سوزىنەن ويلى كۇيمەن باس تارتتى. قۇرىسىنشى، بۇرىنعى قالپىمەن قالا بەرسىن.
پاۆەل كەلدى، سوسىن داريا ورنىنان تۇرىپ، ستولعا اس قويماقشى بولدى، ءبىراق پاۆەل اۋەلى شابىندىققا بارىپ، مايالاردى ءبىر كورىپ كەلەتىنىن ايتتى. اقشام مەزگىلى بۇرىنعى شولاق ۋادەدەن گورى، اۋا رايى سىڭايىنان كەڭ دە كەلەلى تۇسىنىك بەرگەندەي بولدى، اسپان بيىكتەپ، ونى وركەش-وركەش الا بۇلت تۇتاسا بۇركەدى دە، سوسىن ونىڭ جيەك-جيەگى سەلدىرەپ اعارا باستادى. ىزعىرىپ سۋىق جەل سوقتى — بۇل ايتەۋىر اۋا رايىنىڭ ءبىرجولاتا جاقساراتىنىنىڭ بەلگىسى ەدى. وقتىن-وقتىن كۇن دە ءبىر كورىنىپ، جىلجىپ كەتەدى، ونىڭ جارىعى بىردە وزەننىڭ ارعى بەتىنە جولاقتانىپ تۇسسە، ەندى بىردە دەريەۆنيانىڭ تاپ قاسىنان جارق ەتىپ شىعا كەلەدى دە، ەگىندىكتەر مەن شابىندىقتار ۇستىنەن قالقي ءجۇرىپ، تومەن قاراي قۇلدىراپ كەتەدى. سوڭعى كۇندەرى ءمۇلايىمسىپ ۇندەمەي قالعان قورازدار جارىسىپ شاقىرا باستادى — بۇل دا تەكتەن-تەك ەمەس، ولار دا ماسەلەنىڭ ءمانىسىن سەزەدى؛ اۋاداعى دىبىس تا تازارىپ، انىعىراق ەستىلەتىن بولدى: ءبىر شاقىرىمنان الدەنە تارس ەتسە، تاپ قۇلاعىڭنىڭ تۇبىنەن شىققانداي بولادى. جاۋىن-شاشىن ءبىتتى-اۋ اقىرىندا، پاۆەل دە بۇعان كامىل سەندى، سەندى دە جاڭبىردىڭ نە بۇلدىرگەنىڭ — دەستەلەر قارايىپ كەتپەدى مە ەكەن، مايالار قىزىپ، بازدانا باستامادى ما ەكەن — وسىنىڭ ءبارىن تەكسەرىپ كورمەكشى بولدى، ويتكەنى قايتادان جۇمىستى نەدەن باستاۋدى ءبىلۋى كەرەك ەدى.
ول سۋلىق شەكپەنىن كوپايكەمەن اۋىستىرىپ كيىپ كەتكەننەن كەيىن، ءوزىنىڭ كوكەيىندەگى ءبىر ويلارى يتەرمەلەپ، سونىسىنان قىسىلىپ، ىڭعايسىزدانىپ تۇرعان اندرەي، ءوزى كەلەتىن كۇنى تۋعان ءبىر اڭگىمەنى ەسىنە الدى:
— اجە، انادا سەن ءبىر سوزىندە ادامداردى ايايمىن، بارىنە دە جانىم اشيدى دەپ ەدىڭ. سول ءسوزىڭ ەسىڭدە مە؟
— ەسىمدە. نەگە ۇمىتايىن.
— سەن ونى نەگە ايايسىڭ؟
داريا ءۇي ءىشىن جيناستىرىپ جۇرگەن: قول باقىراشىن جوعالتىپ الىپ، ەندى سونى ءۇي ىشىنەن تۇرتىنەكتەپ ىزدەپ ءجۇرىپ، ول وسىناۋ سوزدەرگە بايىپتى جاۋاپ قايتارۋ كەرەك ەكەن-اۋ دەپ ويلامادى.
— ايانىشتى بولعاسىن ايايمىن-داعى. و بايعۇستى، قۇدايدىڭ قۇلىن، اياماعاندا كىمدى ايايسىڭ؟ بوگدە بىرەۋ ەمەس قوي ايتەۋىر.
— ول نەگە ايانىشتى دەپ سۇراپ تۇرمىن. سەن ول ادام دەگەنىڭ كىشكەنتاي عوي دەگەنسىڭ. دەمەك، ءالسىز، دارمەنسىز بولعانى ما؟
— تۋھ، دىزاقتاۋىن. ايتتىم، ايتتىم. بالكىم، مەن ونى جايدان-جاي ايتا سالعان شىعارمىن.
— جوق، جايدان-جاي ەمەس.
داريا اقىرىندا باقىراشتى تاۋىپ، سەنەكتەگى كەسپەكتەن سۋ الىپ، مۇيىستەگى قورجىن بولمەگە قايتا كەلدى. سوسىن الگى اڭگىمەنى اياقسىز تاستاي الماي، سو جاقتا رەتى كەلگەن ءىسىن تىندىرا ءجۇرىپ، جاۋاپ قايتارۋمەن بولدى.
— ول سوندا كىشكەنتاي ەمەس پە، قالاي؟— دەدى ول اڭگىمەگە بىرتە-بىرتە ارالاسۋ ءۇشىن ايتاتىن نارسەسىنە ابايلاپ جاقىنداي ءتۇسىپ.— وعان ەشتەڭە قوسىلعان جوق شىعار. قانداي بولسا — سول كۇيىندە. ەكى اياق، ەكى قولى بار-تۇعىن، باسقا قوسىلعان ەشتەڭەسى دە جوق. ال ءبىراق تىرلىكتى قايناتىپ جىبەردى... جانە ونى قالاي قايناتقانىنا قاراۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى. سوعان ونى يتەرمەلەگەن ءبىر جان جوق، ءوزىنىڭ جانىعىپ ءجۇرىپ جاساعانى. ول ءوزىن ءومىردىڭ قوجاسىمىن دەپ ويلايدى، ال ول باياعى-دا-ان بەpi قوجايىن ەمەس. ونى باياعىدا ۋىسىنان شىعارىپ العان. ءومىر ونى باياعىدا باعىندىرعان، ودان نە قالاسا، سونى تالاپ ەتەدى، الدىنا سالىپ، دەدەكتەتىپ ايدايدى دا وتىرادى. ول تەك ەلپەكتەپ جورتا بەرسە بولعانى. ادام شىركىن ونىڭ تىزگىنىن ءسال عانا تارتىپ، ايالداسا، توڭىرەگىنە قاراپ، نە بار، نە جوق، نە قالدى، نەنى جەل ۇشىرىپ اكەتتى — تۇگەندەسە... جو-وق، ول قايتا ورشەلەنىپ، ونى زورلاعان ۇستىنە زورلاي تۇسەدى! بۇيتە بەرسە، ول ۇزاققا بارمايدى، زورىعىپ قالادى. ءقازىردىڭ وزىندە بولدىرىپ قالدى — نەسىن جاسىرامىز!..
— ماشينالار بار ەمەس پە، ول سوندا قالاي زورىعادى، ءبىر ءتۇرلى قىزىقسىڭ؟ جۇرتتىڭ ءبارى ماشينا ۇستىندە. قانداي ماشينالار جاساعانىن بىلسەڭ عوي، اجەتاي. ولاردىڭ نە ىستەي الاتىنىنا ءتىپتى سەنىڭ اقىلىڭ دا جەتپەيدى. ءقازىر ءتىپتى ادام كۇشى جۇمسالاتىن ءوندىرىس تە قالماي بارادى. ول قايدان زورىعادى؟ اجەتاي، سەن باسقا نارسەنى ايتىپ كەتتىڭ. وسىدان ءجۇز جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن قارت ادام تۋرالى ايتىپ وتىرسىڭ.
داريا شوگەنىنەن بۇرىلىپ، جاقتىرماي قارادى دا، بويىن جازدى.
— مەن نە ايتاتىنىمدى بىلەمىن، بالام. ءجۇز جىل دەيسىڭ... بۇدان ءجۇز جىل بۇرىن ەل-جۇرت، ماسەلەنكي، جايباراقات ءومىر سۇرگەن. مەن ساعان مىنا ءوزىڭ تۋرالى، وزگەلەر تۋرالى ايتىپ تۇرمىن. ءقازىر قالاي ەكەنىن ايتىپ تۇرمىن. سەندەردىڭ ءقازىر قارا جۇمىس ىستەپ قارلارىڭ ءۇزىلىپ جاتقان جوق — ونىڭ نەسىن ايتامىز! وزدەرىڭدى وبەكتەپ جاتسىڭدار. ال جان-جۇرەگىڭدى توزدىرعاندارىڭ قاپەرلەرىڭە دە كىرمەيدى. سەن ءوزىن تىم بولماسا، ونىڭ، ادامنىڭ جانى بار دەگەندى ەستىپ پە ەدىڭ؟
اندرەي جىميىپ كۇلدى:
— سونداي بىردەڭە بار دەيدى عوي ايتەۋىر.
— كۇلمە، ونداي نارسە بار. ەگەر كوزگە كورىنبەسە، قولمەن ۇستاپ بايقاۋعا بولماسا، ونى جوق دەپ، ابدەن جامان ۇيرەنىپ كەتكەنسىڭدەر. كىمنىڭ جانى بولسا، سونىڭ قۇدايى بار، جىگىتىم. سەنەسىڭ بە، سەنبەيسىڭ بە، ءوز ەركىڭ، ول سەنىڭ كوكىرەگىڭدە. اسپاندا ەمەس. ول ول ما — سەنىڭ ادامدىعىڭدى دا ساقتايتىن سول. ادام بولىپ تۋعان ەكەنسىڭ، ادام بولىپ قالۋىڭ ءۇشىن. شاپاعات-شاراپاتتان ايرىلماۋىڭ ءۇشىن. ال كىم ءوز جانىن ازدىرىپ-توزدىرعان بولسا، ول ادام ەمەس، جو-وق! ونداي ادام كەز كەلگەن ىسكە بارادى، يمەنبەيدى. ونسىز، ارينە، ءبارى دە وڭاي. بويلارىڭ جەڭىلدەپ، جۇمىلاسىڭدار. قالاعاندارىڭدى جاسايسىڭدار. كوكىرەگىڭدە سىزداپ، بەبەۋلەپ تۇرعان ەشتەڭە دە جوق. سۇرايتىن دا ەشكىم جوق. سەن ماشينا دەيسىڭ. ماشينالار سەندەرگە جۇمىس ىستەيدى دەيسىڭ. قويا-اق قوي! كوپتەن بەرى ولار سەندەرگە ەمەس، سەندەر وعان جۇمىس ىستەيسىڭدەر — كورمەي ءجۇر دەيسىڭدەر مە! ال ولارعا كو-وپ نارسە كەرەك! ول س ۇلى بەرىپ ورىسكە ايداي سالاتىن ات ەمەس. ولار سەندەردىڭ بار ءسولىڭدى سورىپ الادى، جەردى جارالاپ، الەم-تاپىرىق ەتەدى، وندايعا سۇمدىق وڭتايلى. انە، قاراشى، زىرىلداپ قولدى-اياققا تۇرمايدى جانە كوسەگىشىن، قوپارعىشىن قايتەرسىڭ. سەندەرگە ەل كورمەگەن جاڭا بولسا، ءبىتتى — اكەل دەيسىڭدەر. سولاردىڭ ارتىنان ۇمتىلىپ جۇرگەندەرىڭ. ولار سەندەردەن قاشسا — سوڭىنان قۋالاي جونەلەسىڭدەر. الگى ماشينالاردى قۋىپ جەتتىڭدەر مە، جەتە المادىڭدار ما، بىلمەيمىن؛ باسقاسىن جاساپ شىعاردى. بۇل — جاڭالارى بۇرىنعىسىنان دا وتكەن سۇمدىق. قالىپ قويماس ءۇشىن، سەندەر ولاردان بەتەر ىشقىنۋىڭ كەرەك. وزدەرىڭدى ويلاۋ، ادامدى ويلاۋ قايدا، قولدارىڭ تيمەيدى... كوپ ۇزاماي سەندەر وزدەرىڭدى كورىنگەن جول بويىندا ءبىرجولاتا جوعالتىپ الاسىڭدار ءالى... جەدەلدەتۋگە قاجەت نارسەنى الاسىڭدار دا، قالعانى كەرەك بولمايدى. جۇرت بۇرىنعى كەزدە دە جۇمىس ىستەگەن، قولىن قۋسىرىپ قاراپ وتىرماعان، ءبىراق قازىرگىدەي ەمەس، اسىقپاي باپپەن ىستەيتىن. ءقازىر ءبارىن دە جۇگىرىپ ءجۇرىپ ىستەيدى. جۇمىستا دا سولاي، اۋقاتتانعاندا دا — سول، ەشتەڭەگە ۋاقىت جەتپەيدى. بۇ دۇنيە نە بولىپ بارادى؟! بالانى دا جۇگىرىپ بارا جاتىپ، اسىعىس تابادى. ال الگى نارەستە تۋماي جاتىپ، اياعىن ءتاي-تاي باسپاي، ءبىر اۋىز ءسوزدى ايتپاي جاتىپ-اق دەمىگىپ قالادى. ونداي بالا قايدا، نە جۇمىسقا جارايدى؟ داريا ەدەنگە، شەلەكتىڭ قاسىنا، ەرتەدەن بەرى سيىرعا ارناپ پىسىرگەن كارتوپتى قويىپ جاتىپ، از ۋاقىتقا اڭگىمەسىن ءۇزدى، سوسىن ونى ساباقتاي ءتۇستى:—مەن انا سەنىڭ اكەڭە قارايمىن. ال ول مەنىڭ جاسىما جەتە الا ما؟ قايتا ول مۇندا — ءماتورادا ءجۇر، شاماسى، بۇل ارا وزگە جەردەن تىنىشىراق شىعار. مەن قالادا بولعانمىن، كورگەنمىن — ويپىرماي، اعىلىپ جاتقان ماشينالار قانشا! قۇمىرسقاداي، شىبىن-شىركەيدەي! ىلگەرى-كەيىن، ىلگەرى-كەيىن! كوز تۇنادى. ءبىرىن-بىرى قۋالاپ، باسىپ وزىپ جاتىر... قۇداي ساقتاسىن! سوعان قاراپ تۇرىپ: كەيىن بۇلاردىڭ ءبارىن جويۋ ءۇشىن مۇنشا جەردى قايدان تابادى،— دەپ ويلايسىڭ. وعان جەر جەتە مە؟! سەن دە سوعان باراسىڭ: ءبىر جاققا قاراي قۇيىنداتىپ شاۋىپ باراسىڭ دا، اينالاڭا قاراپ ۇلگىرمەي جاتىپ، ەكىنشى جاققا قاراي شاباسىڭ. سونداعى دىتتەگەنى، و توبا، ءبىر ورىندا توقتاپ قالماۋ. انا جۇرگەن جەرىڭدەگى قۇر-قۇر از ەدى، قارا مۇنى، ەندى ساعان ودان دا زورى كەرەك ەكەن- داعى.
— اجەتاي-اۋ، نە دەپ وتىرسىڭ وسى؟ جۇگىرەسىڭ، شاپقىلايسىڭ دەيسىڭ.. تىرلىك ەتكەن — بار بولعانى سول. اركىم قولىنان كەلگەنىنشە تۇرىپ جاتىر.— اندرەي قورجىن تامعا كىرەتىن ەسىك الدىندا، داريانىڭ سوزىنە تاڭ قالىپ، وعان بايىپپەن كۇلىمسىرەي قاراپ تۇر.
— تىرلىك ەتكەن دەيسىڭ... كوڭىلدەرىڭ قالاسا، قالاي تۇرام دەسەڭ، سولاي تۇر. مەن سەندەرگە ونەگە بولا المايمىن. ءبىز جاسارىمىزدى جاسادىق. تەك سەن، مىنا سەن، اندريۋشكا، مەنى كەيىن قارتايىپ، قايراتىڭ قايتقاندا عانا ەسىڭە الاسىڭ. سوندا قايدا اسىقتىم، نە ىستەپ، نە كوگەرتتىم؟— دەيسىڭ ءالى. ال سەنىڭ ىستەگەنىڭ — كۇيگەلەكتەپ، اينالاڭدا كۇيىپ-پىسىپ جۇرەتىندەردى كوبەيتكەنىڭ. تىرلىك ەتىڭدەر... سەندەردىڭ مىنا ومىرلەرىڭ قانداي ۇسىر-زەكەت الاتىنىنا قاراشى: وعان ءماتورانى بەر، اشىعىپ قالىپتى. جالعىز ماتورامەن قۇتىلساڭ جارار ەدى-اۋ؟! اساپ تاستاعاسىن، تاعى دا شارىلداپ-پارىلداپ كەلىپ، ودان دا ۇلكەنىرەك بىردەڭەنى تالاپ ەتپەسە بولعانى. تاعى بەر دەپ. قۇتىلا المايسىڭ: بەرەسىڭ. ايتپەسە قۇريسىڭدار. سەندەر ونىڭ تىزگىنىن بوساتىپ الدىڭدار، ەندى ونى توقتاتا المايسىڭدار.
— مەن ونى سۇراپ تۇرعانىم جوق، اجە. سەنىڭ ادامدى نەگە ايايتىنىڭدى سۇراپ تۇرمىن؟
—• ال مەن ساعان نەنى ايتىپ تۇرمىن؟— دەپ اۋەلى رەنجىپ قالدى دا، شىنىمەن-اق ءوزىنىڭ باسقا نارسەنى ايتىپ كەتكەنىن ەسىنە الىپ، ءبىر كۇرسىنىپ قويدى. اۋەلدەن ەشتەڭەنى ايتپاعانى ءجون ەدى — ودان نە قايىر! انە، اينالانى جيىپ-تەرگەسىن، ءماتورانى ورتەپ، كۇلگە اينالدىرامىز دەپ جار سالدى، ال بۇل بەيباق اقتىق مەرزىمگە دەيىن جاراتقانعا ءمىناجات ايتىپ، جان-يمانىن تازالاپ ارشىپ، اقىرەتكە ازىرلەنۋ ورنىنا، بيلىك جۇرمەيتىن جەرگە بيلىك ايتقىسى كەلەدى، جوقتان بارعا قۇيىپ، باس قاتىرادى. وي، وسىنداي قاجەتسىز ىسپەن قانشا ۋاقتىڭ كەتەدى! سويلەي الماعاسىن مىلقاۋلاردى باقىتسىز سورلى دەپ ەسەپتەيدى، ۇزىلمەيتىن ۇزاق ويعا بەرىلگەن ولار شىنىندا دا باقىتسىز با ەكەن؟ ءبىراق اندرەي ءالى توسىپ تۇر، الدەنە ءۇشىن وعان اجەسىنىڭ جاۋابى كەرەك، مىنە، سول سەبەپتى دە، ول تاعى دا ءبىر كۇرسىنىپ، ءسوزدى قالاي باستارىن ويلاستىرىپ الىپ، تاعدىرىنا مويىنسۇنعان باسەڭ ۇنمەن كۇمىلجي ءتىل قاتتى:—ايانىشتى عوي... وعان تەك ءبىر قاراساڭ-اق بولدى...
شەلەكتەگى بىلامىقتى پىسپەكپەن ارالاستىرىپ تۇرىپ، جۇمىس اۋەنىنە قاراي داۋىسىن بىردە باسەڭدەتىپ، قىسىلا سويلەسە، بىردە ونى كۇشەيتىپ، ەمىن-ەركىن سامبىرلاڭقىراپ، ءبىردى ايتىپ، بىرگە كەتىپ، داريا كوكەيىندەگى ويىن تۇسىندىرە باستادى.
— سەنىڭ ادامىڭ بارىپ تۇرعان شاتتى-بۇتتى بىلىقپاي. ول بىرەۋدى شاتىستىرسا — ءبىر ءسارى، ءوزى جاۋاپ بەرەدى. ءبىراق ونىڭ ءوزىنىڭ دە شاتاسىپ بىتكەنى سونداي، وڭ-سولىنىڭ قاي جاقتا ەكەنىن دە كورمەيدى. قاساقانا ىستەگەندەي-اق، ءبارىن دە كەرەعار جاسايدى. ىستەگىسى كەلمەگەن نارسەنى ىستەيدى، ونىڭ جۇرت قاتارلى كوزى بار، مەن دە كورەمىن، قاراساڭ — سەن دە كورەسىڭ. بايىپتاپ، انىقتاپ ءبىر قاراشى. ول ءتىپتى كۇلكىسى كەلمەسە دە، ىرجاڭداپ كۇلە بەرەدى، كۇلە بەرەدى، بالكىم، بايعۇسقا جىلاۋ كەرەك بولار... جانە سويلەگەندە دە... ءاربىر ءسوزى ايلا-قۋلىق، ءبىراق ايتايىن دەگەنى مۇلدە باسقا. ال كەيدە سويلەيمىن دەپ سۇرانىپ تۇرىپ، سويلەمەيدى، ۇندەمەي بۇعىپ قالادى. باراتىن جاعى ءبىر جاق بولسا، ول باسقا جاققا بۇرىلىپ كەتەدى. ارتىنان سونىسى ەسىنە ءتۇسىپ، ءجۇزى كۇيىپ ۇيالادى، وزىنە-وزى ىزالانادى... وزىنە-وزى ىزالانعاسىن جۇرتتىڭ بارىنە دە ىزاسى كەلەدى. سودان قىرسىعادى كەلىپ، ال قىرسىققان ءيتتىڭ قىڭىر كەتەتىنى بەلگىلى. كىسى ءوزىن وسىلاي قۇلديلاتىپ جىبەرۋگە بولا ما ەكەن. ءومىر شىركىن ءبىر-اق تۇتام، سونى ءبىر جاراسىمدى ەتىپ وتكىزسە قايتەدى، ءوزى جايلى ەل ەسىندە نە قالاتىنىن ويلاسا قايتەدى. ال ەل زەردەسى ەشتەڭەنى دە ۇمىتپايدى، ءبارىن دە ساقتايدى، مۇرانىڭ ءبىر ءتۇيىرىن دە تۇسىرمەيدى. كەيىن مولانىڭ باسىنا كۇن سايىن گۇل ەكسەڭ دە ءبارىبىر، تىكەنەكتەن باسقا ەشتەڭە دە شىقپايدى. ۋ-ۋھ!— داريا تاعى دا ءبىر كۇرسىنىپ الدى، سو زامات اندرەيدىڭ باسىنا — بۇرىن ءتىپتى ءوڭى تۇگىل تۇسىنە دە ەنبەيتىن ءبىر كۇدىك — وسىناۋ كۇرسىنىسكە سەنبەستىك پايدا بولدى: بۇل كۇرسىنىس كوڭىل-كوكىرەگىنە جينالعان قۇسا شەردى شىعارۋ ءۇشىن وزىنەن ءوزى شىقتى ما، الدە اجەسى ونى ءسوز اۋەنىنە وراي ادەيى جاسادى ما؟ ءبىراق ول اجەسىنىڭ ءسوزىن بولمەدى — كەيۋانا ءسوزىن جالعاي بەردى:— انا كاتەرينانىڭ پەترۋحاسى ۇدايى ەسىرىكتەنىپ جۇرۋدەن مەزى بولمادى دەپ ويلايسىڭ با؟ جو-وق، ول ەسەر جىگىت ەمەس. ول ىشتەي ءوزىنىڭ تۇرلاۋلى تىرلىكتەن گورى، قوس ۇرەيلەنىپ جۇرگەنىن جاقسى دەپ بىلەدى. ءبىراق ول ەندى وسى بەتىنەن قايتپايدى، كەسىرلىگى، كەجىرلىگى ۇستايدى. قيسىق جولعا ءبىر تۇسكەن ەكەن، ەندى اقىرىنا دەيىن بار-رادى، بارادى ول. پەترۋحانى قويشى! پەترۋحادان نە ءۇمىت، نە قايىر! اقىل-سانامەن تۇرىپ جاتىر دەيتىن ساليقالى كىسىنىڭ وزىنە قاراشى، ول انالاردان بەتەر ادەيى قۇبىلىپ تۇرادى. ەل الدىنا كەلگەندە ول دا ءوز قالپىمەن كەلمەيدى، مۇلدە باسقا بىرەۋ بولىپ كورىنگىسى كەلەدى. سول باسقا بىرەۋدىڭ وزىڭنەن نەسى ارتىق؟ نەگە سەن بولمىسىڭدا قانداي بولساڭ، سونداي بولىپ جۇرە بەرمەيسىڭ، قولىڭنان كەلگەنشە امال-ايلامەن قۇبىلۋعا دايىن تۇراسىڭ. تاتيانا قۇداعيىمىزدىڭ يۆانىنا شىققان گۋتكا دەگەن كەلىنى بولدى، ءوزى قيتار بولىپ كورىنۋدى ۇناتاتىن دا، ءجوندى-جونسىز كوزىن جىپىلىقتاتا بەرەتىن ءسانقوي كەلىنشەك ەدى. سول گۋتكا اجەتحاناعا بالعا تىعىپ قوياتىن. ەگەر بىرەۋ وڭىن سولاي قاراي بارا جاتقانىن كورسە بولدى، الگى كەلىنشەك بالعانى الىپ، تىقىلداتا باستايدى ەكەن. جۇرت تاقتاي شەگەلەۋگە بارعان ەكەن دەپ ويلاسىن دەگەنى دە. ال ودان: و جاققا كىم بارمايدى؟—دەپ سۇراسا قايتەدى. ونىڭ نەسىنە ۇيالادى؟! نەسىن جاسىرايىن، ءبارىمىز دە سوندايمىز. قاعىلعان شەگەنى قايتا قاعامىز. ادام جاراتىلعان، تىرلىك قارەكەتىنە جىبەرىلگەن، ال ەندى قاراساڭ، ول باسقا بىرەۋ بولعىسى كەلەدى. وي، شاتىسىپ-بىتىسىپ ءبىتتى عوي ول، قۇبىلامىن دەپ ءجۇرىپ قۇرىدى عوي.
— سەن دە سوندايسىڭ با، اجە!
— مەن نە؟ باعزى ءبىر كەزدەرى مەن دە ءوزىمنىڭ مۇلدە بوتەن نارسەنى ىستەپ جۇرگەنىمدى بايقايمىن. اقىلعا قوناتىن ءىستى ىستەۋ قيىن ەمەس، ءبىراق اياعىڭ باسقا جاققا باستايدى، قولىڭ باسقا زاتتى الادى. بەينە ءبىر ءازازىلدىڭ ازعىرۋىمەن جاسالاتىن ءتارىزدى. ەگەر شىنىمەن سول ءازازىل بولسا، قالىڭ قالايىق؛ قۇداي بار ما، جوق پا؟—دەپ جاعالاسىپ جۇرگەندە ول تالاي نارسەنى بۇلدىرگەن بولىپ شىعادى. جارىلقاۋشى جان يەم، كۇنالى پەندەڭدى كەشىرە گور،— دەپ اندرەيدى جاناي، ەسىككە قاراپ شوقىنىپ الدى.— مەن نە؟ جۇرتقا تورەلىك ايتاتىن مەن ەمەس. جانە كوزىم ءالى دە بولسا كورەدى، قۇلاعىم ەستيدى. اندريۋشكا، مەن ساعان بارىنەن دە سوراقى بىردەڭەنى ايتايىن، سەن كوكەيىڭدە ساقتا. جۇرت ءماتورانى سۋ استىنا كەتىرمەۋ كەرەك ەكەنىن تۇسىنبەيدى دەيسىڭ بە؟ تۇسىنەدى. ال ءبىراق سوعان قاراماستان سۋعا باتىرايىن دەپ جاتىر.
— دەمەك، باسقاشا ىستەۋگە بولمايدى. اسا قاجەت بولىپ تۇرعانى-داعى.
ەرتەڭ ەرتەڭگىلىككە پەشكە وتىن قالاپ قويعىسى كەلگەن داريا بويىن جازىپ تۇرەگەلدى دە، بۇرىلىپ اندرەيگە قارادى.
— بولمايدى دەيسىڭ ءا، ەگەر سەندەردىڭ قولىڭنان ءبارى كەلەتىن بولسا، ەگەر ءار الۋان ماشينالاردى شىعارعان بولساڭدار، ەندەشە ءماتورانى كەسىڭدەر... كەسىپ الىڭدار دا، انا ۇلكەن جەردىڭ قاسىنا اپارىپ تاقاپ قويا سالىڭدار. جاراتۋشى قۇدىرەت جەردى بولگەندە ءتىرى جانعا ءبىر قۇلاش باسى ارتىق جەر بولمەگەن. نە، ول سەندەرگە كوپتىك ەتتى مە؟ اپارىڭدار انا جاققا، ايتەۋىر بولا بەرسىن. سەندەردىڭ وزدەرىڭنىڭ قادەڭە اسادى، نەمەرە-شوبەرەلەرىڭە قىزمەت كورسەتەدى. ولار سەندەرگە العىس-راقمەتىن جاۋدىرادى.
— ونداي ماشينا جوق، اجە. ونداي ماشينالاردى ءالى ويلاپ تاپپاعان.
— شىنداپ ويلاسا — تابار ەدى-اۋ.
ءوز سوزىنەن ءوزى شوشىدى ما، الدە ودان ۇيالدى ما، ايتەۋىر، ورىس پەشىنە اعاش كۇرەكپەن جارىلعان وتىندى سالىپ جاتىپ، شارشاڭقى ۇنمەن ماملەگە شاقىرا سويلەدى:
— سەن: ادام نەگە ايانىشتى؟—دەپ سۇرايسىڭ. ونى نەگە اياماسقا؟ ەگەر كەرگىگەن مەنمەندىگىنە قاراماساڭ — نارەستە بولىپ تۋادى-داعى، ءومىر بويى نارەستە كۇيىندە قالا بەرەدى: ول قۇتىرىنىپ، ەسەرلىك جاساعاندا دا — نارەستە، ەگىلىپ جىلاعاندا دا — نارەستە. مەن كىمنىڭ جايىمەن جاسىرىپ جىلايتىنىن ءاردايىم كورەمىن. بوركەمىك بولىپ ەزىلىپ، وزىنە-وزى يە بولا المايدى. ال وعان قارسى ارانىڭ اشىپ تۇرعان ءار قيلى سۇمدىق قانشا — ءتىپتى قاراۋعا قورقاسىڭ. مىنە، سودان ول دىزاقتاپ باسىن تاۋعا دا سوعادى، تاسقا دا سوعادى. جانە بەكەردەن-بەكەر جانىعادى. جاي ايانداپ جۇرەتىن جەردە بەزەكتەپ جۇگىرەدى. ال تاعى اجال بار.. قۇداي دەگەن ول بەيشارا اجالدان قالاي قورقادى دەسەڭشى! تەك وسى ءبىر جالعىز قىلىعى ءۇشىن ول سورلىنى اياۋ كەرەك. بۇل دۇنيەدە ودان وتكەن ولىمنەن قورقاتىن جان جوق. قوياننان دا جامان. ال قورىققان كىسى نە جاسامايدى...
ول كۇرەكتى بۇرىشقا اپارىپ سۇيەپ قويىپ، ارتىڭا موينىن بۇردى. اندرەيدىڭ سىرتىنداعى، تەرەزەسى انگاراعا قاراعان اۋىزعى بولمەدەن كۇن كورىنىپ ءتۇر. كەمپىردىڭ ءجۇزى جادىراپ سالا بەردى.
— قۇداي-اي!—دەپ كىنالى كىسىدەي كۇبىرلەدى داريا.— مەن جازعان ءولىم جايلى... ەندى قارتايعاندا قارا باسىپ، جىندانايىن دەگەن شىعارمىن. اقيقات سولاي.'
بۇل بوزعىلت بولسا دا، قالىڭ قارا بۇلت اراسىنان ازەر دەگەندە سىتىلىپ، شارشاپ شىققان ناعىز كۇننىڭ ءوزى ەدى. ۇياسىنا بارىپ قوناردان ءسال عانا بۇرىن ول اسپاننىڭ مولدىرەپ تۇرعان تاپ-تازا جيەگىنە دومالاپ شىعا كەلدى دە، ءوزىنىڭ ازاتتىعىن جاريا ەتكەندەي، جايناپ، جادىراپ سالا بەردى جانە تەك تۇنەمەلىككە ۇياسىنا كىرەدى دە، ەرتەڭ ازاننان قايتا شىعىپ، ىسكە كىرىسەتىنىن ءبىلدىرىپ، ۋادە بەرىپ كەتكەندەي بولدى.
قورازدار تاماعىن جىرتا شاقىرادى؛ مال اتاۋلى جامىراسىپ موڭىرەپ، ماڭىراپ جاتىر؛ الدەقايدان سان-سالتاناتپەن دۇڭكىلدەپ سوعىلعان تەمىر داۋسى ەستىلەدى.
15
ءيا، كۇن راسىندا دا الدامادى. ول ەرتەڭىنە تاڭ اتىسىمەن جاۋدىراپ شىعا كەلدى: اسپاندا ءالى دە بولسا، تۇرا-تۇرا وزدەرى دە مەزى بولىپ، سەيىلە باستاعان قۇرعاق شاربى بۇلتتار بار-تۇعىن، ءبىراق تاڭ راۋاندايتىن شىعىس بەت اشىق ەدى، سول سەبەپتى دە كۇن كەدەرگىسىز جايناڭداپ شىعا كەلدى. ول شارىقتاپ كوتەرىلگەن سايىن، سۇر بۇلتتار سۇيىلىپ، سەلدىرەپ، شەگىنە بەردى، شەگىنە بەردى، اقىرىندا مۇز ءتارىزدى ەرىپ جوق بولدى. تۇسكە تامان اسپان تولىق اشىلىپ، جارقىراپ سالا بەردى دە، قۋانىشتان جۇرەگى جارىلارداي بولىپ، جومارت عالامنىڭ الۋان ءتۇرلى تاپ-تازا بوياۋلارىن تولقىن-تولقىنمەن تۇگەندەپ ءتىزىپ، بەينە ءبىر جەر ۇستىندە شىر اينالىپ بيلەپ جۇرگەندەي بولدى. سول زەڭگىر اسپانعا قۇس اتاۋلى جاپپاي جامىراي شىرقاپ، قاناتتارىن ەركىن جازىپ، قىزىنىپ الۋ ءۇشىن ويناق سالىپ، زۋىلداپ قۇيعىتىپ كەتەدى، وزدەرىنە ۇشۋ باقىتى بەرىلگەنىنە ماسايراپ، شادىمان كوڭىلدەن شاتتانا قيقۋلايدى. ىلعال جەردىڭ اپپاق سۇتتەي بۋى بۇرقىراي كوتەرىلىپ، زاماتىندا كۇن كوزىنەن كۇيىپ كەتىپ جاتىر؛ شالشىق سۋلار ءتۇسىن وزگەرتىپ، يىستەنە تۇسەدى ءالى، تاپ ءبىر مالتۋدى ۇيرەنگىسى كەلگەندەي-اق، تاۋىقتار سو سۋلارعا ۇڭىلە قارايدى، ولاردى شالپىلداتىپ، تورايلار كەزەدى، ءبىراق ولار ءالى كۇننىڭ ىسي تۇسكەنىن كۇتىپ شالشىققا جاتپايدى، تەك كەيىنىرەك قاي جەرگە جاتۋعا بولاتىنىن قاراستىرىپ ءجۇر. ورماندار مەن شوپتەردىڭ جاسىل جاپىراعىنىڭ ءنار-سولى مولايىپ، قويىلىپ، ءتۇر-تۇسى قاراۋىتا ءتۇستى، ءبىراق اۋا رايى ءبىر اپتاداي بۇزىلعانىمەن، ەشبىر جەردەن سارعايعان جاپىراق كورىنبەدى، دەمەك، بۇل — جاز ۇزاق بولادى دەگەن ءسوز. جاڭبىر كەزىندە ءار الۋان بولىپ اڭقىعان، جۇمساق تا قاتتى يىستەر ەندى ءبىر قۇدىرەتتى بۋعا اينالىپ بۇرقىراپ جاتىر، ودان، ۇلكەن داريا سياقتى، ونىڭ سۋىنىڭ قاي بۇلاق پەن باستاۋدان قۇيىلعانىن ايىرۋ قيىن ەدى.
تۇستەن كەيىن، جەر ازداپ دەگدىگەسىن، پاۆەل جۇرتتى شومەلەلەردى شاشىپ، سۋعا مالىنعان دەستە-شوپتى قوپسىتۋعا الىپ باردى. جاڭبىر جۇمىستى كوبەيتىپ كەتىپتى. بارىنەن دە جامانى — ول جۇرتتىڭ جاۋىن-شاشىنعا دەيىن جاپپاي جۇمىلىپ، قىزۋ قارقىنمەن ىستەگەن ىنتا-ىقىلاسىن جۋىپ-شايىپ، الىپ كەتكەن ءتارىزدى. راسىندا، ءوزىڭ ىستەگەن ءبىر جۇمىستى قايتا ىستەپ، قالپىنا ءتۇسىرۋدىڭ نەسى جاقسى، دەگەنمەن، الداعى كۇندەرى بىتپەگەن ءىستىڭ كەم-كەتىگىن تولتىرىپ ءبىتىرىپ، ىلگەرى جىلجىعاننىڭ وزىندە جۇرت ەندى جان راقاتى ءۇشىن ەمەس، تەك جۇمىستى ىستەۋ ءۇشىن عانا ىستەيتىنىن كۇن ىلگەرى سەزگەن ەدى. ال اۋەلگى كەزدە شىنىمەن-اق جۇمىس جان راقاتى بولعان ەدى. ەندى ءقازىر تەك ءىستىڭ تەز بىتكەنىن قالايدى: ءشوپتى مايالاپ، ۇيدى-ۇيىنە قايتقىسى كەلەدى. ءبولىنىپ-جارىلىپ تۇرعاندارى وسىمەن جەتەر: ءبىر اياعى اندا، ءبىر اياعى مۇندا، تۇراقتى قونىسقا تياناقتايتىن ۋاقىت جەتتى. ءقازىر، كۇن جارقىراپ تۇرعاندا، سەنتيابردىڭ ورتاسى قول سوزىمداي-اق تىم جاقىن كورىنەدى، ال ءالى قانشا قام-قارەكەت، كوشىپ-قونۋدىڭ قانشا ابىگەر-ماشاقاتى بار — وعان ۋاقىت پەن كۇش-قايرات قايدان تابىلادى؟ انە، بالە-ماتەردى سەزبەي سيىر جايىلىپ ءجۇر ورىسىندە — ونى قايتەدى؟ بۇرىن ءشوپ شاپقىسى كەلگەن كىسى ەندى ويلانا باستادى: قاشان ۇلگىرەدى؟ ودان دا بىردەن سيىردى سويىپ، قام-قارەكەتتى جيناپ قويىپ جۇرگەننىڭ ءوزى جاقسى ەمەس پە؟
— جاڭبىر كەزىندە دە تام-تۇمداپ شابا بەرۋگە بولاتىن ەدى،— دەپ داريا ءوزىن دە، ەركەك كىندىكتەرىن دە ىشتەي ءبىر قىجىرتىپ الادى، ءبارىنىڭ دە اقىلى ارتىنان جۇرەتىنىنە كوڭىلى الابۇرتىپ، نالىڭقى پىشىنمەن كەۋدەسى قارس ايرىلا ۇھىلەپ قويادى.
— بولاتىن ەدى،— دەيدى پاۆەل جانى كۇيىپ، ءموليىپ تومەن قاراپ.— ءبىراق ول شىركىن قاشان تىيىلاتىنىن ايتپادى عوي. شاپقان ءشوپتى ءشىرىتىپ الۋعا دا بولادى.
تەك اندرەي عانا سىر بەرمەيدى:
— نەسىنە مازاسىزداناسىڭ، اجەتاي، ءالى-اق شاۋىپ تاستايمىز. كۇن اشىلسىنشى — شابامىز. مەن ءوزىم ەرتەڭ-اق كىرىسەيىن. اپتاسىنا وتىز شاقتى شومەلە سالاتىن شىعارمىز. سەندەردىڭ سيىرىڭا وتىز شومەلە جەتەتىن شىعار؟
— ەگەر كارتوپ ءتۇسىمدى بولسا، جەتكەندە قانداي.
— ءتۇسىمدى بولماعاندا — ول قايدا بارادى؟!
وسى ءبىر نىق سەنىمنەن پاۆەلدىڭ دە قاباعى اشىلىپ، كوڭىلدەنىپ قالدى:
— بالكىم، تاعى بىرەۋدى قوسىنعا الساق. ءۇش كىسى كىرىسىپ كەتسەك، ءىس تە جەدەلدەي تۇسەر ەدى. ەندى كولحوزدىڭ جۇمىسى كەشكە دەيىن سوزىلمايدى،— ول ءالى كۇنگە دەيىن ۇيرەنشىكتى ادەتىمەن «كولحوز» دەيدى.
— ال ءىستى بىتىرگەسىن، پاۆەل، مولانى، مولالاردى،— دەپ ەسكە سالدى داريا.— مولالاردى كوشىرىپ بىتكەنشە مەن سەندەردى ءماتورادان جىبەرمەيمىن. ونى جاساماساڭ — مەن وسىندا قالامىن.
اندرەي ءارى تاڭىرقاي، ءارى سەنبەي، الما-كەزەك اكەسىنە ءبىر، اجەسىنە ءبىر قارايدى: بۇلاردىڭ وزدەرى ايتىپ وتىرعاندايىن، شىنىمەن-اق، باياعىدا، ءتىپتى مۇنىڭ ءوزى جارىق دۇنيەگە كەلمەي تۇرعاندا، جەرلەنگەن مىسكىندەردىڭ مولالارىن اشىپ، قالعان-قۇتقان سۇيەكتەرىن ساۋدىراتىپ الىپ كەتپەكشى مە؟ نەگە كەرەك ول؟ الداعى سول جۇمىس قورقىنىشتى دا قايرىمسىز بولىپ كورىنەدى، سول سەبەپتى دە شوشىتادى، ءبىراق كىسىنى ءبىر ءتۇرلى ەلىكتىرىپ، جەلىكتىرە دە تۇسەدى: قىزىق قوي. قارا جەر قوينىندا وتىز، قىرىق، ەلۋ جىل جاتقان كىسى جانە ءبىر جاقتاعى قايمانا ادام ەمەس، تەگى ءوز رۋ-تايپاڭنان شىققان، اتا-باباڭ اتانعان كىسى — نەندەي زاتقا اينالىپ كەتەدى ەكەن ا، قىزىق ەمەس پە؟ بۇل ونىڭ جان-جۇرەگىندە بۇرىن باستان كەشىرىپ كورمەگەن، وزگەشە ءبىر سەزىم تۋدىرار ما ەكەن؟ كەيىن، ەندى قالعان بار ومىرىندە، ول تاپ وسىنداي ءجايتتى كورەر-كورمەسى ەكى تالاي. بۇل — اقيقات ەندى قايتىپ قايتالانبايتىن وزگەشە ءجايت، وزگەشە وقيعا.
ءبىراق ادامنىڭ ويىنا العانى بولا بەرە مە... ەرتەڭىنە كۇتپەگەن جەردەن توبەدەن سىلق ەتكىزىپ قويىپ قالعانداي-اق، پاۆەلدى كىسى جىبەرىپ، پوسەلكەگە شاقىرتىپ العىزدى. الدە ماس بولدى ما، الدە بايقامادى ما، تۇك سەزبەس توپاستىعىنان با، ايتەۋىر ونىڭ جوندەۋشى-جۇمىسشىلارىنىڭ ءبىرى ستانوككە قولىن سۇعامىن دەپ، ءومىر بويى مۇگەدەك بولىپ قالادى.
پاۆەل وزىنە ارنايى جىبەرىلگەن ماشينامەن شابىندىقتان كەلىپ، ۇيىنە ءبىر مينۋتكە عانا كىرىپ، كيىمىن اۋىستىردى دا، شايدى دا تاتپاستان، جاعالاۋعا قاراي تۇرا جۇگىردى. داريا ونىڭ سوڭىنان:
— قاشان كەلەسىڭ؟—دەپ داۋىستادى.
— بىلمەيمىن،— دەي سالدى ول جۇگىرىپ بارا جاتىپ.
سول كۇنى اندرەي ءشوپ شاپتى. پينيگيندەردىڭ پىشەندىگى، مىنە، ون بەس جىلدىڭ ءجۇزى بولدى، وڭ جاعالاۋدىڭ الىس تۇكپىرىندە، ەگىندىكتەر مەن شوقاتتى سازداقتىڭ ار جاعىنداعى ءبىر ورىننان اۋعان ەمەس، سوعان باراتىن جولدى ءالى ۇمىتپاعان اندرەي ەرتەڭگىسىن وعان جالعىز ءوزى كەتكەن، تۇسكى اسقا كەلۋگە ەرىنەمىن بە دەپ، ءبىر تۇيىنشەك اۋقاتىن، توپاتايدى، شالعىنى جانۋ ءۇشىن قايراق تاستى وزىمەن بىرگە الا كەتكەن. ول ەكى شالعى العان ەدى. كەشكە سالىم، ەرتەرەك، شابىندىق باسىنان اكەسى تۇپ-تۋرا وسىندا كەلمەك بولعان. ءبىراق ول كەلمەدى، نە بولىپ، نە قويعانىن اندرەي قاراڭعى تۇسە ۇيگە قايتىپ كەلگەندە عانا ءبىلدى. اجەسىنىڭ ءسوزىن ەستىگەننەن كەيىن، ول:
— ەرتەڭگىسىن جەتىپ كەلەدى،— دەدى سەنىمدى ۇنمەن، سوسىن كەمپىر دە ونىڭ سوزىنە سەنە قويدى.
ءبىراق ەرتەڭگىلىك پاۆەل قايىقپەن كەلمەدى. داريا سارعايىپ كۇتە-كۇتە، كۇن بەسىننەن اۋعان كەزدە شىداماي، پىشەندىككە كەتكەن اندرەيگە قاراي جۇگىرە جونەلدى. شوقاتتى سازداق جاۋىننان كەيىن كولكىپ جاتىر ەكەن؛ ونى اينالىپ وتەيىن دەسە — الىس، كوپ ۋاقىت كەتەدى،— اقىل ارتىنان، ال ەندەشە دەپ تىكە تارتتى كەيۋانا، ءبىراق تىزەسىنەن اساتىن مۇزداي ىركىلدەگەن ۇيىققا ءتۇستى دە كەتتى، ودان تۇلا بويى سالتاق-سالتاق، الباستى سياقتانىپ، ەڭبەكتەپ ارەڭ شىقتى دا، لاجدىڭ جوعىنان بۇرىلىپ جۇرە بەردى. و جەرگە جەتەم دەگەنشە، داريا ال-دارمەننەن ايرىلدى، كەلسە — اندرەي مۇندا جوق ەكەن. سابىنان جەرگە شانشا سالعان شالعى قوس قاسىندا تۇر، بۇل — وسى ءبىر توقىمداي جەر ۇلەسكە تيگەن العاشقى جىلى سالىنىپ، توبەسى قابىقپەن جابىلعان ەسكى، ءوزى دە توزىپ بىتۋگە جاقىنداعان، ءبىراق سوڭعى كەزگە دەيىن اجەتكە اسىپ، تىنىققان، جاڭبىر جاۋعان ساتتەرى باسپانا بولىپ جۇرگەن كونە كۇركە بولاتىن. ەكىنشى شالعىنى كۇركەنى كۇرگەيلەپ تۇرعان ءۇش قايىڭنىڭ ءبىرىنىڭ بۇتاعىنا ىلە سالىپتى. كۇركە كولەڭكەدە تۇرعاندىقتان دا، داريا ول ارادان شەتتەپ، كۇن كوزىنە، شابىلعان ءشوپ ۇستىنە بارىپ وتىردى — اياعى مۇلدە جىلىنار ەمەس. اياقكيىمىن شەشىپ، اياعىن قولىمەن ۋقالاپ وتىرىپ، كەمپىر اينالاسىنا كوز تاستادى.
اندرەي ءشوپتى شابۋدىڭ ورنىنا ءبۇلدىرىپ تاستاپتى،— شارۋا جۇمىسىنان قول ۇزگەنى كورىنىپ تۇر، قولىنان كەلەتىن ىستەن ايرىلعان، ۇمىتقان. دەستەلەرى ۇيپا-تۇيپا، ولاردىڭ اراسىنان ورىلماي قالعان شوپتەر سەلتيىپ-سەلتيىپ شىعىپ تۇر جانە جىققان جالدارى يرەك-يرەك ەكەن. كوز توقتاتا قاراپ، داريا دەستەلەردەگى ءشوپتىڭ سولىپ قۋارا باستاعانىن بايقادى، ەندەشە اندرەي بۇگىن ءشوپتى مۇلدە شاپپاعان نەمەسە شالعىندى ەكى-ۇش رەت قانا قۋالاي شاۋىپ، قىسقا جەردەن قايىرا سالعان. ءبىر جەركەنىشتى اششى سەزىم داريانىڭ كوكىرەگىن قىسىپ جىبەردى: جوق، كوكەيىندەگى كوپ قيالدان ەشتەڭە شىقپايدى ەكەن. ءۇمىتى كەسىلىپتى، تۇلىپقا موڭىرەمەسە دە بولادى. ءبارى بەكەرشىلىك ەكەن.
ول داۋىستاپ اندرەيدى شاقىردى، ءسويتىپ بوزىم قاشان جاۋاپ قاتقانشا، شاقىرا بەردى، شاقىرا بەردى. اندرەي جاعالاۋدىڭ جوعارى جاعىندا، ءوزى وتىرعان جەردەن جارتى شاقىرىمداي جەردەگى قويۋ تال اراسىنان شىعا كەلدى،— قولىنداعى توپاتايىنىڭ ىشىنەن قىپ-قىزىل بىردەڭە كورىنەدى. كەمپىر ونىڭ نە ەكەنىن بىلە قويدى: ول قانشيە تەرىپتى. قۇداي-اۋ، ءالى بالا عوي مىناۋ! قاراماساڭ وسى — جيدەگى بار بۇتاعا قويىپ كەتەدى... مىنا تۇرىمەن قالاي جالعىز تۇرادى؟!
ءبىراق ول مۇنى ادەيى جۇمىستان الىپ كەتۋ ءۇشىن كەلگەن. ول كۇنى بويى ابدەن جۇيكەلەپ بىتكەن ەدى، ال ءبىراق پوسەلكەدەن ازىق-تۇلىك اكەلۋ ءۇشىن قايىق ازىرلەپ جاتىر — دەگەن حاباردى ەستىسىمەن، باسىنا ءبىر وي كەلە قالدى: اندرەي سو جاققا بارىپ، اكەسىنە نە بولعانىن ءبىلىپ كايتسىن. قۇداي قالاسا، ءشوپ شابىلا جاتار: پاۆەل كەلسە — شاۋىپ الار، كەلمەسە — جالعىز اندرەي بولسا-بولماسا دا ءبارى ءبىر ءشوپ شاۋىپ جارىتپايدى. ءبىراق ونىڭ بيىلعى ءشوپ شابۋ ءىسىنىڭ وسىمەن اياقتالاتىنىنا كۇمان-كۇدىگى از بولاتىن. بيىلعىنى قويشى — ەندى، بۇدان بىلاي، ءوزى ءۇشىن ءشوپ شابۋ قايتا اينالىپ كەلمەيدى. مۇنىڭ ومىردەگى ءبىر جۇمىسى وسىمەن ماڭگى جابىلدى. تەك بىرەۋ عانا ما ەكەن؟.. قايتىپ كەلىپ، تاعى دا ءشوپتى شابامىن دەگەن ويمەن، شالعىلاردى بۇتا اراسىنا تىقپاقشى بولعان اندرەيدى تىڭداماي، كەمپىر شالعىنىڭ. بىرەۋىن الىپ، ءوز يىعىنا سالدى دا، ەكىنشىسىن ونىڭ قولىنا ۇستاتا قويدى، سوسىن ۇيگە قاراي قايتىپ كەلە جاتىپ، كەيىن ءبىر ۋاقىت تاۋىپ، وسىندا كەلىپ، قوشتاسىپ كەتۋ كەرەك ەكەن، دەپ ويلادى. ءماتورانىڭ بارشا جەرى وزىنىكى، ءبىراق مىنا جەردىڭ ءجونى باسقا: بۇل اراعا قانشا ەڭبەگى، قانشا بەينەتى ءسىڭىپ، تەرى توگىلدى، ال باسىنان وتكەرگەن قۋانىش پەن شاتتىعى قانشا!
اندرەي سول كەتكەننەن مول كەتتى. كۇتۋمەن وتەتىن ۋاقىتتى بەكەر وتكىزبەس ءۇشىن كەمپىر باقشادا كۇيبەڭدەگەن بولادى. جاڭبىردان كەيىن ءشوپ قاۋلاي ءوستى، كارتوپ ەگىلگەن جەر سۋعا بوگىپ، ونىڭ ساباعى قۇتىرىپ، كوككە ورلەدى. ونى قايتادان قوپسىتىپ، تۇپتەۋگە تۋرا كەلدى. اپتا بويى سۋارىلىپ، جىلى كۇننەن ءنار العان قيار وزگەشە بىتىك ءوستى — كۇن سايىن ەكى مارتەدەن جيناساڭ دا تاۋسىلمايدى. داريا ولاردى جيناپ ءجۇرىپ، جەيتىن ادامنىڭ جوقتىعىنا جانى اۋىرادى، ۋا، داريعاي، ءبىر كەزدە اۋەلى ءوز بالالارى، سوسىن نەمەرەلەرى ءاربىر قياردى قاراۋىلداپ باعىپ: اناۋ سەنىكى، مىناۋ مەنىكى... دەپ شۋلاسىپ جاتاتىن كۇندەردى ەسىنە الادى. وسىنداي ءجايت قاشان بولىپ ەدى؟ كەشە مە؟ انادا اندرەي بىردەڭەنى قوياردا-قويماي سۇرايتىن جولى، ءوزى وعان ادام بۇل دۇنيەدە ازعانتاي عانا ءومىر سۇرەدى دەگەن. راسىندا دا سولاي، ارتىڭا بۇرىلىپ ءبىر قاراماي جاتىپ، ءومىرىڭ وتە شىعادى. تەك ءۇش-اق كۇنگە: كەشەگە، بۇگىنگە، سوسىن، بالكىم، ازداپ ەرتەڭگى كۇنگە سەنۋگە بولاتىن شىعار.
شۇقيتىن تۇينەك پايدا بولعاسىن، باقشاعا ەندى تاۋىقتار جاپپاي جابىلاتىندى شىعاردى، جابايى قۇستار دا ءۇيىر بولىپ الدى، سوسىن داريا قاراقشى قويماق بولدى. ول ايقاستىرىپ بايلاعان سىرىققا ءوزىنىڭ ەسكى، جالبىر شاپانىن كيگىزدى؛ لايىقتى قۇلاقشىن تاپپاعاسىن، جوعارعى جاعىنا كىر-كىر شۇبەرەكتى وراپ، بايلاپ تاستادى دا، كەيىن شەگىنىڭكىرەپ بارىپ، قالىڭ پالەك اراسىنان شانشۋلى تاياقتى كورمەي، كەنەت اڭقيىپ تۇرىپ قالدى: ويپىرماي، انا پالەكەت مۇنىڭ تاپ ءوزى عوي.ءوزى، ءوزى... ەگەر باقشانىڭ ورتاسىنا بارىپ، قۇلاشىن جايىپ تۇرا قالسا — بىردە-بىر تاۋىق جولامايدى، بىردە-بىر قۇس كەلىپ قونبايدى. ال ءوزى بولسا، تەككە باسىن قاتىرىپ، انا پالە كىمگە ۇقسايدى دەپ وزىنەن-وزى سۇرادى-اۋ. جارىلقاۋشى جاساعان-اي!—الدە وسىلاي ەتۋ كەرەك شىعار؟
اندرەي تەك ءتورتىنشى كۇنى عانا قايتىپ كەلدى، كەلدى دە، اكەسىن ءار ءتۇرلى كوميسسيالارعا سۇيرەلەپ جۇرگەنىن، ول وقيعانىڭ جۋىر ماڭدا بىتپەيتىنىن ايتتى... ءسويتىپ ءشوپ شاپپايتىن بولدى. ءبىراق داريا ەندى ءشوپتى مۇلدە ۇمىتتى، قورىققانىنان كەمپىردە ەس قالمادى.
— ونىڭ ەشبىر قاتىسى جوق قوي؟ پاۆەل ول ارادا بولماعان. ول وسىندا ءجۇردى. ونى نەگە سۇيرەلەيدى؟
— قاۋىپسىزدىك تەحنيكاسى ءۇشىن ول جاۋاپتى.
— ەندى وعان نە بولادى... الگى قاۋىپسىزدىك ءۇشىن؟— ءوز عۇمىرىندا داريا تالاي رەت ادامداردىڭ اق-قاراسىن ايىرىپ جاتپايتىنىن باياعىدان بايقاعان: كىمدى ساۋساعىمەن مەگزەپ كورسەتسە بولدى، سونى تاڭبالاپ، سوتتايدى دا جىبەرەدى جانە ادامعا جالا مەن بالە سوقىر كوزبەن جابىسا كەتەدى.
— ەشتەڭە دە بولمايدى،— دەپ كوكىرەكتەي جاۋاپ بەردى اندرەي ۇيرەنشىكتى ادەتىنە باسىپ.— ءبىراز سۇيرەلەپ، سىلكىلەپ، جۇيكەسىن جۇقارتادى دا، پىش-پىش ءسوز شىعىپ كەتپەسىن دەپ، سوگىس بەرەدى دە قويادى. سونىمەن ءىس ءتامام.
— مۇنى ساعان ونىڭ ءوزى ايتتى ما؟
— ءوزى ايتتى. ونى مەن دە بىلەمىن. بەلگىلى نارسە.
ول ءجۇرىپ كەتپەكشى بولعان، ءبىراق، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ەندى كەشىگۋگە بولمايتىنىن، ۇزاماي اسكەردەن لەك-لەگىمەن سولداتتار قايتاتىنىن، سودان كەيىن جۇمىسقا ورنالاسۋ قيىندايتىنىن ايتىپ، اقتالا باستادى. ءبىراق داريا ونى ۇستامادى، ءشوپتى دە، مولانى دا ەسىنە سالمادى — ءبارى دە كەمپىردىڭ ءوزى ويلاعانىنداي بولىپ كەلە جاتىر. سول كۇنى كەشقۇرىم بوگودۋل كەلدى، اندرەيگە قاراپ، ءتىسىن باسىپ، ۇزاق وتىردى، ال بوزىم دا «ەرۋلىگە قارۋلى»، جاپىرايعان شالدى كوزىمەن اتىپ، جاقتىرماي وتىردى. ۇشەۋى ءۇن-تۇنسىز وتىرىپ شاي ءىشتى، ءبىراق اندرەي كوپ ۇزاماي ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ، بۇل ارادان كەتەتىنىنە قۋاناتىنىن جاسىرماي، ىسقىرىپ، ىڭىلداپ اندەتىپ ءجۇرىپ شابادانشاسىنا زاتتارىن سالا باستادى.
بۇرىن بولسا، داريا مۇنىڭ ىسقىرىعىنا شىداماس ەدى: «سەن كىمدى، كىمدى عانا ۇيدەن ىسقىرىپ شىعارعىڭ كەلىپ ءجۇر، ا، بار بولعىر؟!»—دەپ تىيىپ تاستار ەدى. ەندى وعان ءبارى ءبىر. ۇندەمەي، شىداپ وتىرعانىنا ىزالانىپ، جوتكىرىنىپ قويادى، ءبىراق كەيۋانا ەشتەڭەنى ەستىمەيتىن، وسى ءبىر يشارات-بەلگىنى دە تۇسىنبەيتىن سىناي تانىتادى.
كەمپىرگە وكپەلەپ، اشۋلانعان بوگودۋل كەتىپ قالعاننان كەيىن، اندرەي اجەسىنە ىزالانا ءتىل قاتتى.
— اجە، سەن ونى مۇندا نەگە جۋىتاسىڭ؟ ونداي حايۋاندى نەگە قۋالاپ جىبەرمەيسىڭ؟ ول ادام ەمەس، حايۋان عوي.
— نەگە ادام ەمەس؟— وسى ءسوزدى ءبىر ءتۇرلى جانى كۇيزەلىپ، قالجىراڭقى قاسىرەتتى ۇنمەن ارەڭ ايتتى.— ول ادام.
— قايداعى ادام؟! سەن وعان ءبىر رەت تە بولسا انىقتاپ ءبىر قاراشى، سول جەكسۇرىنعا. كىسىنىڭ ۇرەيى ۇشادى. ول كادۋىلگى ادام سياقتى سويلەي دە المايدى، اڭ ءتارىزدى ىرىلداپ-قىرىلداپ جاتقانى.
— ال مەن ونى سويلەسپەي-اق تۇسىنەمىن. ول دا مەنى تۇسىنەدى. مەن ءقازىر، اندريۋشا قاراعىم، باسقانى ەمەس، ءوزىم قۇرالپى تەڭدەستى ىزدەيمىن. نەمەنە، مەن ودان ارتىقپىن با سونشا؟ ەندى مەنى تۇسىنەتىن ادام دا قالماي بارادى.
ەرتەڭگىسىن اتتاناردا، اندرەي ونىڭ قايىققا دەيىن شىعارىپ سالاتىنىن قالاماي، ۇيدە قوشتاسا باستاعانىن داريا كادىمگىدەي كوڭىلىنە الدى. ول دەگەنمەن شىعارىپ سالدى. ءبىراق باسقا ءبىر ءجايت جانىنا بۇل رەنىشىنەن دە قاتتى باتىپ، كوڭىلىن قالدىردى، ونى ايتۋ دا قيىن، ويتكەنى، ونى دوپ باسىپ ايتۋعا ىڭعايلى ءسوز دە جوق. كىسى قاي جەرىنىڭ نەمەن، قالاي اۋىراتىنىن بىلمەيتىن ءبىر دەرتكە شالىعىپ نەمەسە ساعىنىشتان قۇسا بولىپ، ازاپتاناتىنى سياقتى، ول سەزىممەن تەك ازاپتانۋعا عانا كەرەك. ءبارى دە اپ-انىق ەسىندە: كەشە كەلگەننەن تاپ بۇگىنگى اتتاناتىن ساتكە دەيىن اندرەي ءوز اۋلاسىنان ءبىر قادام اتتاپ باسپادى. ءماتورانى ارالاپ، ىشتەي ءبىر مۇڭايمادى، ونى ەشقاشان ەندى قايتىپ كورمەيمىن-اۋ دەپ جانى تەبىرەنىپ وڭاشادا ءبىر كۇيزەلمەيدى... قانشا ايتقانمەن، ءوزى ءونىپ، وسكەن جەردە ەڭ سوڭعى رەت قوشتاساردا تەبىرەنەتىن نارسە بار عوي، ال ول قولىنا شابادانىن الىپ، توتە جولمەن جاعاعا بارىپ، تومەن ءتۇستى دە، موتورعا وت الدىردى.
سەن دە قوش بول، اندرەي. قوش. كۇللى ءومىرىڭ وزىڭە جەپ-جەڭىل بولىپ كورىنەتىن دەرتتەن قۇداي ساقتاسىن سەنى.
ال ءبىرازدان كەيىن ءجون-جوسىقتى ايتىپ جاتپاي، پەترۋحا تاعى دا ءبىر جاققا تايىپ تۇردى دا، كاتەرينا قايتادان داريانىڭ ۇيىنە كەلىپ كىرىپ الدى.
بۇل اۆگۋست ايى — ەگىن-تاراننىڭ تولىسىپ پىسەتىن ايى ەدى. باۋ-باقشا دا، ەگىن دە، ورمان-توعاي وسىمدىكتەرى دە پice باستادى، قايراتتى قاتىنداي كەمەلدەنە داۋىرلەپ، سەيىل-سەرۋەن قۇرىپ، انگارا دا سابىر تاۋىپ، ساباسىنا تۇسە بەردى، يليا كۇنىنەن كەيىن، نەكە تويى وتكەننەن كەيىنگى ءتارىزدى، جان بىتكەن ونىڭ سۋىنا ءتۇسۋدى پىشاق كەسكەندەي تىيادى، ويتكەنى «سۋعا بۇعى سيگەن»، تۇسۋگە بولمايدى. اسپاننىڭ اجارى تايدى، شۋاقتى كۇندەرى ول ءبىر ءتۇرلى اۋىرلاپ، ىركىلدەپ تۇرعانداي بولىپ كورىنەدى. اۋا رايى بۇرىنعىداي بۇزىلا سالمايدى، كۇن جەلدى، قۇرعاق بولىپ تۇر، ءبىراق ۋاقىت تىنىسى سەزىلەدى، سەزىلگەندە قانداي: تۇنەمەلىكتە بىردەن سالقىن تۇسەدى؛ جۇلدىزدار جارقىراپ، جالتىلداپ جانىپ تۇرادى جانە ولار اعۋىن دا جيىلەتتى، بارقىن اسپاندى قوشتاسۋدىڭ وتتى جولاقتارىمەن سىزا، زۋلاپ كەلە جاتىپ، جانىپ كەتەدى، سولاردى كەرگەندە كىسى جانىنىڭ نازىك ءبىر ءتىنى ەلەڭدەپ بارىپ ءۇزىلىپ، كەۋدەڭ قىسىلىپ جەتىمسىرەپ قالعانداي بولاسىڭ، ەرتەڭگىلىك، اسىرەسە شىڭىلتىر سۋىق تۇننەن كەيىن، جاعا-جاعانى قۋالاي، بۇلدىر بوز تۇمان قاپتايدى، ءبىراق كۇللى انگارا ايدىنىن كۇرگەيلەپ جاۋىپ تاستامايدى؛ ەداۋىر قىسقارا تۇسكەنىمەن، ءالى الەۋەت-كۇشىنەن دە، قۇدىرەتىنەن دە ايرىلماعان كۇندەردىڭ قام-قارەكەتى قاباعات مول دا اۋىر ەدى، ولار ءتىپتى وزدەرى كوتەرە الماس جۇكتى ارقالاپ كەلە جاتقان سەكىلدى ەدى.
ايتقانداي-اق، ىركىلىس سياقتى بىردەڭە دە بولدى، ەكى رەت پە، الدە ءۇش مارتە مە، ايتەۋىر، ۇدايى كەشكە سالىم، اسپاننىڭ ار جاعىنداعى الىس ءبىر قياندا، كۇن كۇركىرەپ، ايبات شەگىپ قويدى، ايباتتانعانى بولماسا، ازىرشە جاۋىنعا دا، داۋىلعا دا بارماي تۇر.
شالعىشىلار دا شارۋاسىن ءتامامدادى: شابىندىققا ايدىك-ايدىك سەگىز مايا تۇرعىزدى. بۇكىل دەريەۆنيادان وزدەرىنىڭ قامىن ويلاپ، ەكى ءۇي عانا ءشوپ شاپتى: كوشكيندەر مە، الدە كوتكيندەر مە، ايتەۋىر سولاردى ۇيىمشىل ۇلكەن سەمياسى سيىرىنىڭ ءشوبىن ويناپ ءجۇرىپ ورىپ الدى، سوسىن داريانىڭ كورشىسى ۆەرا نوساريەۆا شاپتى. ول ءبىر عاجايىپ جانكەشتى قاتىن بولاتىن:. كۇن دەمەي، ءتۇن دەمەي، جاۋىن-شاشىندى ەلەمەي، بەلىن جازباي، شالعىسىن سەرمەي بەردى، سەرمەي بەردى، ءتىرى جاننىڭ كومەگىنسىز جالعىز سيىرىنىڭ ءشوبىن ۇقساتىپ الدى. سوندا ءبارىن ۇقساتقان ءبىر ءوزى، ويتكەنى ون ەكىگە ءالى جەتپەگەن قىز بالا نە جاردەم بەرىپ جارىتادى، ءشوپتى تىرمالاپ، شومەلەگە سالعان دا ءوزى، ال ەندى مايالاۋعا كەلگەندە، ۆەرانىڭ قايسارلىعىنا تاڭ قالىپ، ريزا بولعان حالىق جالپى جۇمىستان كەيىن قول ۇشىن بەردى. مايا تۇرعىزىلعاننان كەيىن، ۆەرا جۇرتقا داستارقان جايىپ، سىي-سياپات جاسادى، ءبىراق كۇللى ەل قاتىننىڭ شوبىنە قاۋىمداسىپ كەلىپ كومەك بەرگەندە، وسى سىي ءۇشىن ەمەس، ەشبىر كەدەرگىگە قاراماستان، بۇلاردىڭ ءبارىن سيىرىنان قايتسە دە ايىرىلماي، بالالارىنىڭ نەسىبەسىنە ساتىپ المايتىن ءوز ءۇيىنىڭ ءسۇتىن بەرۋ پراۆوسىن ساقتاپ قالۋعا بەل بايلاعانى ءۇشىن كومەك بەردى. وعان قاراپ، داريا مەن دە قايتادان قولىما شالعى الىپ كورۋىم كەرەك ەدى دەپ ءوزىن-وزى جازعىردى. سوسىن ارتىنان ءبارى دە ايقىندالار ەدى... بالكىم، اندرەي دە تاعى ءبىراز ۋاقىتقا تۇرىپ قالىپ، پاۆەلگە دە انا بالە كەلىپ ۇرىنباس پا ەدى، كىم بىلگەن. و بالەنىڭ ۇشىراعانى، مۇمكىن، ولاردىڭ الدەنەنى كۇتىپ، ۇزاق ويلانىپ، كەرىلىپ ءجۇرىپ العانىنان بولار. ءشوپتى جاڭبىردا نەگە شابۋعا بولمايدى؟ شۇيگىن شوپكە ودان كەلەر زيان بار ما. ەسىن ەندى جينادى — بۇعان نە شارا. ۋھ، ءپاني جالعان-اي، سوعان دا اقىلىڭ جەتپەگەسىن، سەنىڭ سەكسەننەن اسقان جاسىڭنان نە پايدا؟!
جۇرت جاس كارتوپتى قازىپ الىپ، ونى ساڭىراۋقۇلاقپەن ارالاستىرىپ قۋىرادى، الداعى، ءۇزىلىپ قالاتىن بارشا جىلداردىڭ ەسەسىن ءبىرجولاتا الىپ قالايىن دەگەندەي، بيىل ساڭىراۋقۇلاق بىتىك وسكەن ەدى. ايتەۋىر ءبىر دە بولسا، قاراعاي مەن شىرشا تۇرعان جەردىڭ ءبارى قالىڭ بىتكەن ساڭىراۋقۇلاقتان كورىنبەيدى. كوكتەرەك پەن قايىڭ تۇبىندە وسەتىن قوزىقۇيرىقتار دا پىسۋگە اينالدى، ولار اسپاي-ساسپاي، باپپەن، بايىپپەن تولىسىپ پىسەدى. جالپى العاندا، وسىناۋ اقىرعى جاز، ءوزىنىڭ ەڭ سوڭعى جاز ەكەنىن بىلەتىندەي-اق، جەمىس-جيدەكتەر مەن ساڭىراۋقۇلاقتارعا ەلدى ءبىر قارق قىلىپ تاستادى. قانشيەنىڭ ءىزىن الا وزەن جيەكتەرىن قۋالاي وسكەن قارا قاراقات جەتىلدى. داريا بىردە جيدەككە بارىپ، ىلەزدە ۇلكەن شەلەكتى تولتىرا تەرىپ الدى، ونى بەيىتكە دەيىن ازەر اكەلىپ، مولا باسىنداعى بۇتا اراسىنا قويىپ كەتتى. كەشكىلىك كاتەرينانى ەرتىپ، ەكىنشى رەت بارىپ، ۇيگە الىپ كەلدى. قاتىندار مەن بالالار پودموگادان شىقپايتىن بولدى — وندا كوك بوياۋ وسەدى جانە ءجونسىز بىتىك دەسەدى. سوڭعى جىلدارى، قارعا جيدەكتى-ىرعايدى تەرەتىن بولدى، ەلدىڭ ەستۋىنشە، قان قىسىمى كۇشەيۋىنە قارسى بىردەن-بىر ەم كورىنەدى، ءبىراق قان قىسىمى دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلمەيتىن قارت كىسىلەر، شىنىندا دا قارعالارعا بولا ادەيى وسەتىندەي بولىپ كورىنەتىن، اعاشى قىرقىلعان جەرلەر مەن قوقىر-سوقىرعا قاۋلاپ شىعاتىن، وسىناۋ اشقىلتىم جابايى جيدەكتى بۇرىنعىشا تاتىپ المايتىن. ءوزىنىڭ بەلگىلى ءتۇر-تۇسى جوق. كوك بوياۋعا ۇقساپ جاراتىلۋى سول قارعا جيدەكتىڭ جامان اتىن اسىرماسا جاسىرمادى. اتىنىڭ ءوزى دە قىزىق، ءبىر ءتۇرلى ءشۇبالى، ءدۇبارا بىردەڭە، بۇرىن ءماتورادا ونى ەشكىم بىلمەيتىن. ال قاراقاتتىڭ، مويىل مەن قوجاقاتتىڭ ءجونى باسقا، ولاردى تەكسىز دەپ ءشۇبالانۋ مۇمكىن ەمەس. راس، قوجاقات ەكى ارالدىڭ ەكەۋىندە دە از، تەك اۋىزعا اتا سالارلىق قانا، ونى تەرۋ ءۇشىن جۇرت وزەننىڭ ارعى بەتىنە، ەسكى وزەندەرگە باراتىن.
ءبىراق قوجاقات تەرۋگە ءالى ەرتە. مىنە، جيدەك دەپ وسىنى ايت، ونى ەشكىم ەشقاشاندا قارعا جيدەك، ايۋ جيدەك دەپ ايتۋعا اۋزى دا بارماس ەدى.
داريا كەلىنى — سونيانى كۇتىپ جۇرگەن، مۇمكىن، سونيا قايىقپەن كەلەر، كەلەر دە، ۇشىپ بارىپ، جيدەك تەرىپ اكەلەر، مەن ونى قايناتارمىن دەپ ويلاعان. جوق، سونيا قاراسىن دا كورسەتپەدى، شاماسى، وعان جاڭا جەر جاققان بولۋعا ءتيىس. ايتپەسە، مۇرنىنا سۋ جەتپەي جاتىر دەيسىڭ بە... مەيلى، ەركى وزدەرىڭدە، زامان سولاردىكى. الگى وقيعاسىنان دا، بريگاديرلىگىنەن دە قۇتىلىپ، ەكىنشى اپتانىڭ ىشىندە پاۆەل قايتىپ كەلدى، كەمپىرلەرگە شاي-قانت اكەلىپ بەردى دە، ەندى تراكتورمەن جۇمىس ىستەيتىنىن ايتتى، سوسىن ءبىر كۇن تولىق بولماي جاتىپ، باقشادان نە قاجەتتىڭ ءبارىن الىپ، موتوركاسىن تىرىلداتىپ كەتىپ قالدى. داريا دەريەۆنيا سىرتىنداعى مۇيىسكە بارىپ، بوگدە بىرەۋ ايداپ جىبەرگەن سەكىلدەنىپ، بالاسىنىڭ قايىقتا بۇكىرەيىپ وتىرعان كۇيى تىرپ ەتپەستەن زۋلاپ بارا جاتقان سۇلباسىنا ۇزاق قارادى، سوسىن ول جوق، پاۆەل وزىنە-وزى قوجا ەمەس ەكەن،— دەگەن ءبىر اۋىر ويعا باتىپ، شارشاي تۇسكەندەي بولدى. وعان سونيا دا باسشىلىق ەتپەيدى، بۇل وعان كونبەيدى،— تەك ءومىر شىركىن وسىلاردىڭ ءبارىن ارتىنا دا قاراتپاستان، الدىنا سالىپ، بەلگىسىز ءبىر جاققا قاراي ايداپ بارادى، ايداپ بارادى، ءوز اياعىمەن جۇرگەن بىرەۋى دە جوق... ورمان ونەركاسىپ شارۋاشىلىعىنا، ەكىنشى ۇلى يۆانعا كەتىپ قالسا قايتەدى؟ وندا نە بار؟ ونشا الىس بولماعانمەن، بوتەن جەر، بوتەن ادامدار، بوتەن زاتتار، بالكىم، بالاسى دا بوتەن شىعار، و جاعى بەيمالىم. مۇمكىن، اۋەلى قوناق بولىپ بارىپ، باعدارلاپ قايتقانى ءجون شىعار؟ جوق، اۋەلى ءماتورانى شىعارىپ سالۋ كەرەك. ءماتورانى شىعارىپ سالعاسىن، ءوز ادامدارىنا — بۇل ارادان گورى اۋىلداستارى ون ەسە كوپ سو جاققا بارعانى جاقسى. ءاتۇستى قىدىرما وي سورابىنا تۇسكەن داريا ەركىنەن تىس وندا تۇراتىن ادامداردى ەسىنە ءتۇسىرىپ ساناي باستادى دا، كەنەت ءوزىنىڭ شالى ميروندى ەسىنە الدى. ەسىنە الدى دا، ۇيالعاننان سىلەيىپ تۇرىپ قالدى: ونى ۇمىتا باستاپتى، ەسىنە سيرەك، ىلۋدە ءبىر تۇسەتىن بولىپتى. قۇداي-اي، ادام ءوزىنىڭ جاقىن-جۋىقتارىمەن قالاي عانا وپ-وڭاي اجىراسا سالادى، بالالارىنان باسقانىڭ ءبارىن قالاي عانا ىلەزدە ۇمىتىپ كەتەدى: ايەلى كۇيەۋىن، كۇيەۋى ايەلىن، اپاسى ءىنىسىن، ءىنىسى قارىنداسىن ۇمىتىپ كەتەدى. جەرلەگەندە قايعى-قاسىرەتتەن شاشىن جۇلىپ، بەتىن تىرنايدى، ال-دارمەننەن ايرىلىپ، تالىپ قالادى، ارادا جارتى جىل، ءبىر جىل وتپەي جاتىپ، جيىرما، وتىز جىل وتاسىپ، بالا ءسۇيىپ باعى اشىلعان، ءبىرىن-بىرى كورمەسە ءبىر كۇن دە تۇرا المايتىن ادامى ومىردە بولماعانداي ۇمىتىلىپ كەتەتىنى نەسى؟ بۇل نە عاجاپ؟— جازمىشتىڭ ءوزى سولاي ما، الدە ادام تاسباۋىر بولىپ كەتكەن بە؟ وزىنەن بۇرىن قارا جەر قۇشاعىنا العان بالالارىن ويلاپ، قايعىدان قان جۇتقاندا، ول ءوز كىناسىن سەزىپ قاسىرەت شەگەدى: ول نارەستەنى ايالاپ ساقتاۋى كەرەك ەدى، بۇل ساقتاي المادى. ال ءبىر اكە، ءبىر شەشەدەن تۋعان باسقا باۋىرلارىڭمەن كەزدەيسوق پا، الدە ارنايى ما، ايتەۋىر جولىعىسىپ قالعاندا: كورىسەسىڭ، بىرگە بولاسىڭ، سويلەسەسىڭ، تۋىستىق مەزىرەتىن جاسايسىڭ دا كەتەسىڭ — اركىمنىڭ ءوز جولى بار. جوق، ادام تاعى، تاعى بولىپ كەتكەن، تىرلىكتە ايۋان دا بۇيتپەيدى. قانشىعىنان ايرىلعان ارلان ءبورى قۇسادان ولەدى دەيدى...
داريانىڭ بۇدان اقتالاتىن ءبىر-اق دالەلى بار، ونىڭ ءوزىن دە ىزدەسەڭ عانا تاباسىڭ. ميرون قارتتىڭ باسىنا بارىپ اسىقپاي وتىراتىن، ءىشى-باۋرىن ەلجىرەپ، بۇرىن نە بولعانىن ەسكە ءتۇسىرىپ، ەگەر ءتىرى جۇرسە، نە بولاتىنىن كوز الدىنا كەلتىرىپ، قايعىرىپ، ەگىلىپ جىلاپ الاتىن بەيىتى جوق-تۇعىن. ول كۇزدە تايگاعا، ءوز انگاراسىنىڭ ارعى جاعىنا اتتاندى دا، سودان ۇشتى-گۇيلى جوق بولدى. جەر جۇتىپ قويعانداي، كەتكەن جاعىنان كەلمەدى. بايعۇسقا نە بولعانىن ءتىرى جان بىلمەيدى. الىپ كەتكەن اۋقاتى تاۋسىلاتىن مەرزىمى ەكى مارتە وتكەننەن كەيىن، داريا شىنىمەن-اق قورقايىن دەدى، اتتان سالىپ جۇگىرىپ، دەريەۆنيانى اياعىنان تىك قويدى، مۇجىقتاردىڭ باسىن قوسىپ، ىزدەۋ سالۋعا جونەلتتى، ولار ميروننىڭ قاي جەردەن اڭ اۋلايتىنىن بىلەتىن، ءبىراق ولار ونىڭ ءىز-تۇزىن تابا الماي قايتتى. وزىمەن بىرگە ەكى ءيتىنىڭ دە قاراسى باتتى — ولاردىڭ نەندەي اجالعا تاپ بولعانىن تاۋىپ كور كانە. ول ءالى شالدىقتان الىس بولاتىن، ءوزىنىڭ قازىرگى ۇلعايعان جاسىنا قاراپ، ونى «شال» دەپ جۇرگەن ءوزى عوي، ايتپەسە ول كەزدەرى كۇيەۋى ەلۋدەن ەندى عانا اسقان-دى، ەر جاسىنا ەندى جەتىپ تولىسقان شاعى ەدى. ەسەبى، ءقازىر پاۆەل قاي جاستا بولسا، سو شامادا. ءبىراق ونى پاۆەلمەن سالىستىرۋدىڭ ءوزى ۇيات: اكەسى مىقتىراق، شيراعىراق، مىنەزى دە قاتالىراق ەدى. الدە، ءقازىر سولاي كورىنە مە ەكەن؟ ۋاقىت پەن ادامنىڭ شارشاپ-شالدىققان، اينىمالى زەيىن-زەردەسى قۇبىلتىپ جىبەرگەن كوپ نارسە ءىس جۇزىندە، قازىرگى كۇيىنەن مۇلدە باسقا دا بولعان شىعار. مىنە، ميرون ەسكە ءتۇستى، ءبىراق جۇرەكتى شەرتپەي، ءبىر ءتۇرلى جايباراقات، ەنجار كۇيدە ەسكە ءتۇستى. جۇرەك توڭلاپ قالعان. توڭلاپ قالعاندا دا، تەك بۇگىنگى كۇنمەن تەبىنگىلەس،— سول باياعى ماتورامەن تەبىنگىلەس قاتار جۇرگەن جاقىنعا عانا سىزدايدى... شىنىمەن-اق، ارتتا قالعان كىسىلەر ءماتورانى دا، تەك ءوتىپ كەتكەن قاجەتسىز بىردەڭە سەكىلدى، ەنجار عانا ەسكە ءتۇسىرىپ قويا سالار ما ەكەن؟ ەگەر جۇرت تۋعان-تۋىسقاندارىن دا كوزدى اشىپ، جۇمعانشا ۇمىتىپ قالىپ جاتسا...
«و جاراتقان، ءبىز ال-دارمەننەن ايرىلعان، زەيىن-زەردەسى توزعان، ءپاتۋاسىز پەندەڭبىز، كەشىر كۇنامىزدى،— دەپ ويلادى كەيۋانا.— قارا تاستان تاس بولعاندىقتان دا جاۋاپ الىنبايدى، ادامنان جاۋاپ الىنادى. الدە سەن ولاردان سۇراي-سۇراي جالىقتىڭ با؟ سەنىڭ سۇراعىڭنىڭ بىزگە جەتپەيتىنى نەلىكتەن؟ كەشىر، كەشىرە گور، جارىلقاۋشىم، وسى بەرگەن ساۋالىمدى. ءحالىم مۇشكىل مەنىڭ. ال، كەتۋگە رۇقسات ەتپەيسىڭ. مەن ءقازىر جەرمەن دە، اسپانمەن دە جۇرمەيمىن، سول جەر مەن كوكتىڭ ورتاسىندا ءىلىنىپ تۇرعان پەندەڭمىن: ءبارىن دە كورۋىن كورەمىن-اۋ، ءبىراق سونىڭ ءجون-جوسىعىن تۇسىنە بىلمەيمىن. ادامدارعا تورەلىك ايتامىن-اق، ال ماعان ونداي حۇقتى كىم بەرگەن؟ دەمەك، مەن ولاردان جىرىلىپ، جالعىز قالعان جايىم بار، الاتىن كەزىڭ كەلدى. كەلگەندە قانداي... جالىنىپ-جالبارىنامىن ساعان، جاراتقان، جانالعىشىڭدى جىبەر. مۇندا مەن جۇرتتىڭ بارىنە جاتپىن. مەنى سوناۋ تۋعاندارىما... جانىما جاقىن تۋعاندارىما الىپ كەت».
كۇن نۇرىنا مالىنىپ انگارا اعادى... بيىكتەن سوققان جۇمساق جەل وتىندە باياۋ سىبدىرلاپ ۋاقىت اعىندايدى. ارت جاعىندا سول ەكى اعىسقا ەركىن شومىلىپ، ءماتورا جاتىر ماۋجىراپ. جوعارىدا، شىرقاۋ بيىكتە زەڭگىر اسپان. ەگەر اسپان تاپ قازىرگىدەي سۇلۋ، تاپ قازىرگىدەي تىلسىم تۇڭعيىق بولسا، ونىڭ استىنداعى جەر دە تاڭعاجايىپ تاماشا بولعانى دا. انگارانى توقتاتار-اۋ،— ءبىراق ۋاقىت توقتامايدى، سوسىن ءبارىبىر تۇتاس قيمىل-قوزعالىس بولىپ كورىنگەن نارسە، بولشەك-بولشەك بولىپ ىدىراپ كەتەدى. سۋ استىنا عايىپ بوپ ءماتورا كەتەدى، ءبىراق زەڭگىر اسپان بۇرىنعىشا جارقىراپ، اشىق كۇن مەن جۇلدىزدى ءتۇنىن جامىراتىپ تۇرا بەرەدى. «اسپان ءقايتسىن ءماتورانى؟— دەپ ءوزىن-وزى تۇزەدى داريا. بۇل — ادامنىڭ ءىسى. ول ادامنىڭ قولىندا، ونى بيلەيتىن دە سولار». دەگەنمەن داريانىڭ ەركىنەن تىس جەدەل تۋىپ، بوتەن ءبىر جاقتان قالقىپ كەلىپ، ونى سەرگىتىپ كەتكەندەي بولىپ كورىنەتىن وي تولعانىستارىنىڭ ءبىر بۋىنى ءۇزىلىپ كەتىپ، ايدان انىق، تولىق ءبىر ۇعىمدى بىلدىرەتىن دانەكەر-بايلانىس جەتپەي قالعان سەكىلدى. ءسويتىپ ءۇزىلىپ قالعان قىسقا دا قايسار وي: انگارا اعىپ جاتىر، ۋاقىت تا اعىپ جاتىر...— دەپ جانىعىپ، ءبىر تىنىم تاپپايدى.
دەگەنمەن، شىندىق ءوز جاعىندا ەمەس ەكەنىن بىلە تۇرا، الدەكىمدەرمەن تالاسىپ-تارتىسىپ، ءوز ويىڭدى دالەلدەگىڭ كەلەدى.
كەشكىلىك، جاتار الدىندا، داريا كاتەرينادان:
— سەنىڭ باسىڭنان مىناداي ءبىر نارسە وتكەن جوق پا: قاسىڭدا جان جوق، ءبىراق بىرەۋ وزىڭمەن سويلەسكەندەي بولادى؟— دەپ سۇرادى.
— كىم سويلەسەدى سوندا؟—دەپ كاتەرينا شوشىپ كەتتى.
— بىلمەيمىن. بۇگىن مەن ءبىر كەزدە قاراسام، وزىمنەن-وزىم داۋىستاپ سويلەپ وتىر ەكەنمىن. قاسىمدا بىرەۋ بار سياقتى بولىپ كورىندى. ول مەنەن بىردەڭەنى سۇرايدى، مەن وعان جاۋاپ بەرگەن سەكىلدىمىن.
— ءتاڭىرىم-اۋ! نەنى سۇرادى؟
— كومەسكى، اۋىر ءبىر نارسە... نە ەكەنىن دالدەپ ايتا دا المايسىڭ. شاماسى، جىنداناتىن شىعارمىن. تەزىرەك بولسا ەكەن، نەدە بولسا...
16
بۇل ءبىر اقىرعى، ونشا جايباراقات بولماعانىمەن، ءوزىنىڭ ءۇي-جايىندا جۇرگەندەيىن، ءبىر قوڭىر توبەل تىنىش كۇندەر ەدى. سوسىن قالادان قاپتاي شاۋىپ، تۇتاس ءبىر وردا، وتىز شاقتى ادام كەلدى. ىشىندەگى جاس، جاس تا بولسا، ىسقاياقتانىپ قالعان ءۇش قاتىننان باسقاسىنىڭ ءبارى ەركەكتەر، ولار دا جۇگەن-قۇرىق كورمەگەن باس اساۋ جاستار. كەلىسىمەن، ءبىرىنشى كۇنى-اق، ءماتورانى باسىپ الىپ، اي دەيتىن اجا، قوي دەيتىن قوجا جوق بولعاسىن، ولگەنشە ءىشىپ، ءوزارا قىزىل شەكە بولىپ توبەلەستى، سونىڭ كەسىرىنەن ەرتەڭىنە ولاردىڭ ەكەۋىن دارىگەرگە جونەلتۋگە تۋرا كەلدى. ولار سونىڭ ەرتەڭىنە كىم كىنالى، كىم كىناسىز ەكەنىن انىقتاماق بولىپ، تاعى دا ۋلاپ-شۋلاپ جاتتى، سوسىن ماگازيننەن قوسىمشا اكەلۋگە ارناۋلى قايىق جىبەردى، كەشقۇرىم قوسىمشاسىن دا رەتتەدى، ءبىراق كەشەگىدەن تىنىشىراق، توبەلەسپەي تارقاستى ايتەۋىر. ءماتورا ءبىر-اق كۇننىڭ ىشىندە ولاردان ولەردەي بولىپ قورىقتى؛ الىپ بارا جاتقان جۇمىسى بولماسا، جۇرت شارباقتان ءارى شىعۋدى قويدى، ال انا وردا كەلىپ توقتاعان كەڭسەنى ءبىر شاقىرىمنان اينالىپ وتۋگە تىرىسادى. داريانىڭ ەسىگىن ەكى جىگىت كەلىپ قاققاندا، ول تىزەلەپ وتىرا كەتىپ: قۇداي دەگەن ءبىر جانمىن، تيىسپەڭدەر، اياڭدار،— دەگىسى كەلدى. ءبىراق جىگىتتەر جۋا سۇراپ الىپ، ول ءۇشىن مۇنىڭ قولىنا اقشا قىستىردى دا، كەتىپ قالدى؛ داريا كەيىن ولاردىڭ ءتۇر-تۇسىن ەسىندە ساقتاپ قالىپ، وڭگە سابازداردان وزگەشە قاراپ ءجۇردى. تەك شايتاننان دا، جىن-پەرىلەردەن دە تايسالمايتىن بوگودۋل عانا كەڭسەگە ادەيى كيمەلەپ كىرىپ بارادى دا، ولاردى جاقتىرماي، شانشىلا قاراپ تۇرىپ الادى، ال ولار مۇنى مازاقتاپ، تالكەك ەتكەنىمەن، شالدان يمەنەتىنى سەزىلەدى: ادام ەمەس—الباستى عوي، مۇندايدىڭ ويىنا نە كەلىپ، نە كەتپەيدى دەيسىڭ. مايمىلدىڭ قولى سياقتى، كۇرەكتەي قولى سالبىراپ، قاراعاندا جانارى كىسى وڭمەنىنەن ءوتىپ كەتەتىن وسىناۋ جالاڭ اياق، جالبىر شاشتى، قىزىل كوزدى شالدان ەل ەركىنەن تىس قايمىعادى، ال دەريەۆنيا تۇرعىندارىنىڭ ءبىرى، بۇل الگى تالاي ادامنىڭ قانىن ءىشىپ، كۇناعا باتقان سويقان ەمەس پە — دەپ سىبىرلاعاننان كەيىن، ولار بوگودۋلعا تيىسپەيتىندەي بولدى. ءبىراق ونىڭ ەسكى اتىنا قوسىمشا جاڭا ات — قار ادامى اتاعىن بەردى، بۇعان ول تاۋدان تۇسكەن قار ادامىنىڭ كەبىن كيىپ، ارىلداپ، بوقتاپ-بورالاپ جاۋاپ بەرەدى.
قالادان كەلگەندەر قانشا ايتقانمەن كۇيبەڭدەپ ءجۇرىپ، جاقسىلى-جاماندى بىردەڭەنى ىستەيدى ايتەۋىر، سودان با جايىمەن ەگىن دە جينالىپ جاتىر. ولار جۇمىستى كەلىستىرىپ ىستەي المايدى: ءوز استىعىن جيناپ جۇرگەن جوق،— ەندەشە ازاپتانىپ نە جورىق. ءبارىبىر جۇرت ءقازىر نانسىز قالمايدى، ءبارىبىر بۇل جەر ەڭ سوڭعى ەگىنىن بەرىپ وتىر، ءتىپتى بۇل اراعا بيىل ەگىن شىقپاي دا قالۋى مۇمكىن ەدى — ءبارىبىر... ولاردىڭ بىرەۋلەرى كەتىپ، ورىندارىنا باسقا بىرەۋلەرى كەلىپ جاتتى؛ قايىق پوسەلكە مەن ماگازينگە كۇن قۇرعاتپاي قاتىنايدى. كولحوزدىڭ بۇرىنعى جىلدارىنا قاراعاندا، بيىل ەگىن الدەقايدا از ەگىلگەن، ونى ءوز كۇشىمەن دە جيناپ الۋعا بولاتىن ەدى، ءبىراق نەگە ەكەنى بەلگىسىز، مىنالاردىڭ ەركىنە بەرىپ قويىپتى.. ال، ءوز ادامدارى ءشوپ شابۋدى بىتىرگەسىن، كارتوپ ءپىسىپ، ءبىرجولاتا كوشكەنگە دەيىن، قايتادان پوسەلكەگە قايتىپ كەتتى، دەريەۆنيادا تاعى دا جالعىز كەمپىرلەر عانا قالدى. كوشەگە شىقپاي تۇرىپ، ولار اۋەلى: دالا تىنىش پا ەكەن — دەپ شارباقتىڭ ساڭلاۋىنان سىرتقا سىعالايدى؛ كوشەدە ەلەگىزىپ، ۇرلانىپ جۇرەدى؛ ۇيلەرىندە مونتيىپ تىنىش وتىرادى، تۇنەمەلىك ەسىكتىڭ ىلمەك-ىسىرماسىنىڭ ءبارىن جابادى.
ال ۋاقىت ءوتىپ جاتىر. كۇن مەن ءتۇن وتەدى — تاۋلىك تە بىتەدى، ال سو تاۋلىك ىشىندە كۇز دە كۇشىنە ەنىپ، قايتا اينالماس قايران ۋاقىت ءوتىپ جاتىر. تاڭعى سۋىق تا كەرەناۋ، شىق پەن تۇماننان كەشىگىپ بارىپ كەبەدى، كۇن شىعىسىمەن بيىكتەپ كەتەدى. كەڭسە جاقتان دابىرلاسىپ ۇرىسقان داۋىس ەستىلەدى، ارىگەرەكتە الدە بىرەۋلەر بىردە كۇلىسىپ، بىردە كەرىلدەسىپ قويادى، وت الدىرىلعان ءبىر ماشينا وعان قاشان وتىرىپ، ءجۇرىپ كەتكەنشە ۇزاق ۋاقىت دىرىلداپ تۇرادى. سودان كەيىن كەڭسەنىڭ ار جاعىنداعى اسحانا الدىنان كولبەڭدەپ قاتىندار كورىنەدى، ولاردى بىر-بىرىنەن سىرتقارى تۇرىپ ايىرۋ دا قيىن: ۇشەۋى دە ەركەك شالبارىن كيگەن، شەتتەرىنەن شاڭقىلداپ قالعان وجەت، ۇشەۋى دە ءاپالى-سىڭلىلى تۋىسقاندار سياقتى، تاپەلتەك تە ەتجەڭدى كەلگەن قاتىندار. ال ولاردىڭ بىرەۋى وزدەرىمەن وسى ارادا جۇرگەن ءبىر جىگىتتىڭ ايەلى دەيدى. قالعان ەكەۋى كۇيەۋسىز كورىنەدى، وسىنداعى قيىن ءىستى قينالا اتقارىپ ءجۇر. تۇسكە تامان جۇرتتان جىرىلىپ قالىپ قويعان ءبىر جىگىت كورىنەدى ەسىكتەن، ءوزى الدە ماس پا، الدە ناۋقاس پا، تىر-تىر قاسىنىپ، ەسىنەپ، شۋاقتى كۇننەن كوزى سىعىرايىپ، اجەتحاناعا بارىپ قايتادى، سوسىن تۇرىپ: قايتا ۇيىقتاسام با ەكەن، الدە تۇرىپ كەتسەم بە ەكەن؟— دەپ ويعا قالادى. اڭدىپ جۇرگەن قاتىندار ونى سول ارادا ۇستاپ الىپ وتىن جارعىزادى، كەسپەكتەن سۋ اكەلگىزەدى، اسحانا شارۋاسىنا قولعابىس ەتۋگە الىپ كەتەدى، سوسىن ول جاقتان، اسحانادان الىسىپ-جۇلىسىپ ويناعان، شارت ەتكەن شاپالاق پەن سىقىلىقتاعان كۇلكى دىبىسى كەلەدى.
كۇندىز كۇن كادىمگىدەي ىسىپ، قىزعان اۋا مۇنارعا اينالىپ، كوز الدىندا اعىندايدى، ءار ءتۇرلى شوپتەن، استىقتان، ەگىن-تاراننان بۇرقىراپ تاراپ جاتاتىن پىسكەن داقىلدىڭ قۇرعاق ءيىسى تاماقتى قىرادى. ەگىن جايدان كومبايننىڭ ءتىپتى ماشينا داۋسى دەۋگە بولمايتىن، جاعىمدى ءبىر جۇمساق دىرىلى ەستىلەدى؛ ونىڭ بىرەۋىندە وسى ءوزىمىزدىڭ ءماتورانىڭ كوشكيندەر سەمياسىنان شىققان بوزىمى، ەكىنشىسىندە كەلگىنشىلەردىڭ ءبىر جىگىتى ىستەپ ءجۇر. پينيگيندەر پىشەندىگىمەن قاتار جاتقان، جۇك تيەپ تۇسىرۋگە قولايلى وڭ جاعالاۋعا بارجانى سۇيرەپ اكەلىپ، ارالعا ەكىنشى ماشينا مەن تراكتوردى جەتكىزىپ تاستادى، تراكتورعا كومباينمەن باستىرىلعان استىقتى تيەيدى. سوۆحوز جاز بىتەر كەزدە كاتەر ساتىپ العان، بارجانى دا وسىندا جەتكىزگەن سول كاتەر، ەندى سونىمەن قالادان كەلگەندەرگە ازىق-تۇلىك تاسيدى، ءماتورا مەن پوسەلكە اراسىنداعى باسقا قارىم-قاتىناس جاساۋ، حات-حابار جەتكىزۋ دە سونىڭ موينىندا. بوتەن كىسىلەردەن قاۋىپتەنگەن قاتىندار كاتەردى پايدالانىپ، دەريەۆنيادان ۋاق مالدى — تورايلارى مەن قويلارىن، تاۋىقتارىن جونەلتە باستادى. مۇنداي كەزدە بىرەۋى مۇرىندىق بولسا — ءبىتتى، ءبارى دە جاپپاي جۇمىلادى... ەندى تاۋىقتىڭ قىت-قىتتاعانى، تورايدىڭ شىڭعىرعانى كۇندە ەستىلىپ جاتادى. سيىرلار ازىرگە وسىندا جايىلىپ ءجۇر. سولارعا جانە پىشەن تاسۋعا ارناپ مۇجىقتار بورەنەلەردى قوس قاباتتاپ، كەنەرەسى بيىك، جۇككە سىيىمدى پلاتفورما سال جاساپ، ونى سۋمەن الىپ كەلمەك.
ارالدىڭ دا كۇنى بىتكەنگە ۇقسايدى. بەلگىلەنگەن مەرزىم دە كەشىكپەيدى، ادامدار دا يمەنەتىن ەمەس — قالاي-قالاي جۇمىلىپ كەتتى، قانشا جۇمىس قولىن ايداپ اكەلدى دەسەڭىزشى!
ومىردە ەگىن دالاسى بولىپ كورمەگەن، جايىلىم مەن ورمان-توعايى عانا بار پودموگا ارالىنا باسقا ءبىر بريگادا كەلىپ ءتۇستى — ول ورمان ونەركاسىپ شارۋاشىلىعىنان ەدى. ونداعى مالدى تۇگەلدەي ءبىر كۇن ىشىندە ءماتوراعا ايداپ اكەتۋگە جارلىق بەرىلدى، ءبىر جاقسى جەرى — اراداعى وزەك سۋى تاياز بولاتىن. سوسىن پودموگا الاۋلاي جونەلدى — ونداعى ەسكى مال قورالارى لاپىلداپ جانا باستادى، سوسىن ءورت ورمان-توعايعا اۋىستى. جەل تومەننەن-ىلديدان سوعىپ تۇرعان، ول كۇللى ءتۇتىندى بۋداقتاتىپ ءماتوراعا ايدادى، كەيبىر ساتتە اسپان كورىنبەي كەتەدى، تۇتىنگە سۇڭگىپ، شىعىپ باراتقان كۇن دوڭگەلەك اق جامبىداي بولىپ كورىنەدى. ءىرى قارا قورا-قورالاردى پانالاپ، وكىرەدى كەلىپ. كولحوزدان قالعان سوۆحوز سيىرلارى ازان-قازان بولىپ موڭىرەپ، توڭىرەكتى دۇسىرلەتىپ، ەزۋلەرىنەن كوبىگىن شاشا، كۇللى ارالدى باسىنا كوتەرىپ كەتتى. جىلقىلار جاعى، ولار مۇلدە از قالعان-دى، ونشا ۇرىكپەيدى، ءبىراق ولار دا جەر بەتىندە جۇرۋدەن قورقىپ، ىعىسىپ كەلىپ، سۋدى جاعالاي بەردى.
— جانىعۋىن، جانىعۋىن قاراشى؟ ازداپ كۇتە تۇرماي ما تۇگە! بۇيتە بەرسە، ۇزاماي ءماتورا دا لاپ ەتكەلى تۇر. كۇن قۇرعاق... مايالارى اناۋ، ەگىن دە جايقالىپ تۇر. بۇعان وتتىڭ ءبىر ۇشقىنى جەتىپ جاتىر،— دەپ اۋىل ادامدارى اشۋلانادى.
ءوز كىسىلەرى ەمەس، بوتەندەر، باسقا كىم دەيسىڭ، انالارعا جاۋاپ رەتىندە ديىرمەنگە وت قويعان نەمەسە بەلگىسىز بىرەۋدىڭ جاسىرىن ايتقان بۇيرىعىمەن، ارالدى جايىمەن تازارتا بەرۋ ءۇشىن ءورت قويعان نەمەسە بۇيرىقسىز-اق تەنتەكتىكپەن جاساعان: ءبارىبىر ورتەنەتىن جەر — ەندەشە ورتەنە بەرسىن، ءبىز قاراپ تۇرامىز. بىرەۋدىڭ ءتۇتىنىن جۇتىپ قايتەمىز — تاسىرلاتىپ وت قويىپ، ءتۇتىندى ءوزىمىز بۋداقتاتامىز!—دەگەن عوي. شىنىندا دا بۋداقتاتتى.
كەشقۇرىم داريا دالاعا شىعىپ، اۋەگە شاپشىپ الاۋلاپ جاتقان ءورتتى تومەنگى، پودموگا جاقتان ەمەس، جوعارعى جاقتان، دەريەۆنيانىڭ سول قاناتىنان كورىپ، ەركىنەن تىس وي-بوي دەگەن داۋسى شىعىپ كەتتى. و جاقتا ديىرمەننەن باسقا جالىنداپ جاناتىن ەشتەڭە دە جوق-تۇعىن. ۇيگە اسىعىس كىرىپ كەلگەن داريا، جاتىپ قالعان كاتەرينانى جۇلقىلاپ وياتا باستادى.
— ءجۇر، انا ديىرمەنمەن قوشتاسىپ قايتايىق. ونداعىلاردىڭ ءبارى بوتەن كىسىلەر شىعار. سولاردىڭ اراسىندا ءقايبىر جەتىسىپ تۇر دەيسىڭ — ەشكىم دە وعان ءبىر اۋىز جىلى ءسوز ايتپايدى! كەتتىك، كاتەرينا.
— قايدا؟ سەن نە دەپ تۇرسىڭ؟— دەدى كەمپىر ۇركىپ. ولار سوڭعى كەزدە دۇنيەنىڭ بارىنەن دە قورقاتىن — ەسىك تىقىلداسا ءۇرپيىسىپ ۇندەمەي قالادى، وقىس ايتىلعان ءبىر سوزدەن شوشىپ ءدىر ەتە تۇسەدى — ءبىر بالە بولىپ قالعان جوق پا ەكەن، جامان حابار ايتپاسا يگى ەدى؟—دەپ قورقادى.
— ديىرمەندى ورتەپ جاتىر. ولاردىڭ كوزىنە شىققان سۇيەل سول بولىپتى. ول جارىقتىق بىزگە قانشا استىقتى تارتىپ بەردى دەسەيشى! اقىرعى ساتتە تىم بولماسا ول ءبىزدى ءبىر كورىپ قالسىن.
جانىپ جاتقان ديىرمەن قاسىندا شىنىندا دا تەك كەلگىنشىلەر عانا توپىرلاسىپ ءجۇر ەكەن. جالماڭداعان وبىر وتتىڭ ادامدى ارباپ الاتىنى نەسى، وعان سونشالىقتى قاتتى اسەر ەتەتىنى نەلىكتەن؟ مىنالار ءتىپتى جىندانىپ كەتكەن ءتارىزدى: ۋلاسىپ-شۋلاسىپ، سەكىرىسىپ ويناپ، كىم ارىرەك بارىپ، كوبىرەك تۇرىپ، باتىرلىعىن كورسەتەدى دەپ وتقا تاقاپ جۇگىرىپ بارىپ، ونىڭ قىزۋىنا شىداماي، قاقتالعان قۋاڭ جەرگە قۇلاپ ءتۇسىپ، قيقۋلاپ كەيىن شەگىنەدى. سول ارادا ەكى قاتىن دا ءجۇر، ەركەكتەر، ولاردى قورقىتۋ ءۇشىن وتقا قاراي يتەرگەن كەزدە ولار شىڭعىرىپ جىبەرەدى دە، جىگىتتەردى جاۋرىندارىنان جۇدىرىقتارىمەن تومپەشتەي باستايدى، سوعان وزدەرى دە ءماز، كوڭىلدەرى كوتەرىلىپ، ءبىر جاساپ قالعانداي. ءبىر ۋىزداي جاپ-جاس اقىماق بوزىم قايىڭنىڭ باسىنا شىعىپ الىپ، شالقىعان وتتان ەسى شىعىپ، اياعىن بىلعاڭداتىپ، ايقايلاپ تاقپاق ايتىپ وتىر. ونى اڭ دەپ قالدى ما، ايتەۋىر تومەندەگى ءبىر يت وعان قاراپ شابالانا ءۇرىپ تۇر، اينالادا بولىپ جاتقان وقيعادان ەسى شىعىپ كەتكەن بۇل دا ءبىر ەسالاڭ يت بولسا كەرەك. جۇرت بوزىم مەن ءيتتى ساۋساعىمەن مەگزەپ، قىران-توپان كۇلىپ جاتتى. جۇرتقا جاققانىن تۇيسىنگەن يت بۇرىنعىدان بەتەر ورشەلەنە تۇسەدى. ەلگە نە كەرەك، ەرمەك كەرەك، ەرمەك... جاقىن تۇرعان قايىڭنىڭ جاپىراقتارى دىرىلدەپ ءبۇرىسىپ، ونىڭ وت وتىندەگى جۋان بۇتاقتارى جانىپ ءتۇسىپ جاتىر، جالىنداعان ءورتتىڭ سامالا جارىعىنان بۇكىل قايىڭ تۇر-تۇسىنەن ايرىلىپ، قۋارىپ كورىنەدى. سول اراداعى ادامداردىڭ بەت-جۇزى دە قۇپ-قۋ، جانسىز سەكىلدى.
جانعان ديىرمەن كىسىنىڭ ازا بويىن قازا تۇرعىزا، ىشتەي كۇڭىرەنىپ، ۇلىپ تۇرعان ءتارىزدى؛ شالقىپ اۋەلەي تۇسكەن جالىننىڭ جوعارعى جاعىن جەلپىپ، ءۇزىپ تاستايدى؛ جۇلىم-جۇلىم ىس ۇپەلەكتەرى ۇشىپ كەتىپ جاتىر. داريا مەن كاتەرينا وزدەرى كورىنبەيتىندەي، ولاردى تەك ديىرمەن كورەتىندەي ءبىر شەتتە، بۇيىردەگى قابىرعاعا جاقىن جەردە، جات كوزدەن بۇتامەن تاسالانىپ تۇرعان. ديىرمەن ەندى لاپىلداعان وتتان مۇلدە كورىنبەيدى — وت ونىمەن ويناپ، بىردە ونى جەردەن جوعارى كوتەرىپ، بىردە تومەن تۇسىرەتىن سەكىلدى؛ وسىناۋ ەكى ءيىنىن جۇلىپ جەپ، قۇتىرىنعان ءورت جانىپ جاتقان جەرىنەن جوعارىعا دومالانا ۇشىپ شىعىپ، حالىقتىڭ زارە-قۇتىن الا، جۇرەكجاردى جالماۋىز-تاجال قۋانىشىن الەمگە پاش ەتىپ، زۋلاپ كەتەتىندەي كورىنەدى.
كەمپىرلەر وزدەرىنىڭ قاسىنا قالالىق كىسىلەردىڭ ءبىرى، ۇستىندەگى توركوز كويلەگىنىڭ ەتەگىن ءتۇسىرىپ جىبەرگەن، جاسامىس ءبىر ەركەكتىڭ كەلگەنىن بايقاماي قالدى — وت گۇرىلدەپ، پاتىرلاپ جانىپ جاتقاندا ونى قايدان كورىپ ەستىرسىڭ!
قاستارىندا ءبىراز تۇرعاسىن ول:
— مىناۋ جاقسى ديىرمەن بە ەدى؟—دەپ سۇرادى، داۋىسىنان جانى اشىعانى سەزىلەدى.
— جاقسى ەدى،— دەپ جاۋاپ قاتتى داريا سەسكەنبەي.
— تۇسىنىكتى،— دەدى ول باسىن يزەپ.— ەڭبەگى سىڭگەن ەكەن-داعى. سوسىن داۋسىن سوزىپ: ەندى ءوت-تى، كەت-تى!— دەدى.
«وتتى-كەتتى»—دەگەن وسى ءبىر ءسوز كەيىن داريانىڭ كوكەيىنەن كەتپەي، توڭىرەكتە بولىپ جاتقان وقيعانىڭ بارىنە دە قاتىسى بار، ءبارىن دە تۇسىندىرە الاتىن ەڭ باستى سوزگە اينالدى. ارقاسىنا سالىپ الىپ، قاتەرگە اپارا جاتقان، قاپتاعى توراي شىڭعىرىپ جىبەردى، داريا ونىڭ سوڭىنان قاراپ قالدى: وتتى-كەتتى. ارعى، شالعايداعى، پوسەلوك تۇرعان جاعاعا وتكىزىپ تاستاۋ ءۇشىن سوۆحوز مالىن انگاراعا قاراي جەدەلدەتە ايداپ بارادى، ءبىراق، پوسەلكەنىڭ وزىنە ەمەس، وزەن بويىنداعى جايىلىمعا اپاراتىن كورىنەدى — داريا ولاردى ۇزاتىپ سالماق بولدى، ول كەنەرەسىن باقشانى قورالايتىن سىرىقتارمەن شەتەندەپ تاستاعان، سال دەۋگە سال ەمەس، پاروم دەۋگە پاروم ەمەس، ءبىر ۇلكەن نارسەگە تابانداپ تۇرىپ قالعان سيىرلار مەن تانا-تورپاقتاردى كۇشتەي تارتىپ ەنگىزىپ جاتقانىن، ولاردى تەمىر ىلگەكتەرگە بايلاپ، ءارى ءجۇرىپ كەتكەنىن كوردى. وتتى-كەتتى. پودموگادان اششى، قارا ءتۇتىن بۋداقتاپ كەلىپ، ۇي-ۇيلەرگە كىرىپ، جۇرتتى جوتەلتە باستادى، سول مەزەت كەمپىر تۇرىپ: پودموگا دا وتتى-كەتتى،— دەپ ويلادى. كلاۆكا ستريگۋنوۆا سوۆحوزعا، قالا تۇرعىندارىنا ەت بولسىن دەپ، بۇقاشىعىن وتكىزدى، و جانۋار دا وتتى-كەتتى... مايالاردى جاعالاۋعا تاسۋعا كىرىستى — وتتى-كەتتى. كوزگە تانىس، كوڭىلگە جاقىن ۇيرەنشىكتى نارسەلەر بىرتە-بىرتە ازايىپ بارادى، ءبارى دە ورىن-ورنىنان جىلجىپ، ءقاۋىپتى ارالدان الىسىراق، تەزىرەك كەتۋگە تىرىسادى. دەريەۆنيا دا كوشە جونەلۋگە ازىرلەنىپ، ساڭىراۋداي مەڭىرەيىپ، تىر-جالاڭاش جەتىمسىرەپ تۇر. ونداعى بوگدە كىسىلەر داۋسى كەسپەك ىشىنەن شىققان داۋىستاي كۇڭگىرلەپ ەستىلەدى دە، ءوز ادامدارىنىڭ ءۇنى شىقپاي، ءوشىپ جاتىر. ەندى كوز دە ەشتەڭەگە كىدىرمەي، سۇرىنبەي، الىستى كورەدى — ءماتورا قۇلازىپ قالعان، مۇندا ەندى كوز توقتاتار ەشتەڭە جوق.
كلاۆكا ستريگۋنوۆا سويىلعان بۇقاشىعى ارقاسىندا كەلگىنشىلەرمەن اۋىز جالاسىپ الدى دا، ولاردى اعاش ۇيىنە وت قويۋعا كوندىردى — كلاۆكا اقشا العانشا شىدار ەمەس. ولار، ارينە، ءۇيدى جانى راقات تاۋىپ، زاماتىندا ورتەپ جىبەردى؛ قايتا كورشى قورا-جايلاردى قوسا ورتەپ جىبەرمەگەنىنە راقمەت. ءبىراق ەندى دەريەۆنيانىڭ تاپ ورتاسىنان قاپ-قارا بوپ تۇتىندەپ جاتقان ءبىر شۇڭقىر وپىرايىپ شىعا كەلدى، كىسى كوزى تۇراقتايتىن تىرەك تاپپاي، قاراڭعى قۇدىققا قۇلاعانداي، انگارانىڭ الىس كەڭىستىگىن كەزىپ كەتەدى. ءماتورا ەندى ەكىگە ءبولىنىپ، ەكى داي بولىپ قالدى...
ديىرمەن «وتتى-كەتتى» بولعان كەشتە، داريا مەن كاتەرينا ەكەۋى قاراڭعىدا ءورت باسىنان قايتىپ كەلسە، باسقىشتا سيما نەمەرەسىمەن وتىر ەكەن. ولار جابۋلى ەسىك الدىندا وتىر: كولكا قىڭقىلداپ، مازا بەرمەيدى، سيما وعان الدەنەلەردى ايتىپ جۇباتادى. ول كەمپىرلەردى كورىسىمەن ورنىنان ۇشىپ تۇردى، قىسىلعان كەزدەردەگى ۇيرەنشىكتى ادەتىنە باسىپ، بەت-اۋزىن سيپالاپ جالىنا سويلەدى:
— بۇگىن ءبىزدى ۇيلەرىنە قوندىرىڭدار... ەكەۋمىز دە قورقامىز. مىناۋ دا جىلاپ ۇيىقتامايدى، مەنىڭ دە كوزىم ىلىنبەي قويدى. قورقىنىشتى... زارەمىز ۇشتى...
ولاردى كەرەۋەتكە جاتقىزدى، سودان باستاپ و كەرەۋەت بوسامادى: كۇندىز سيما وزىنە كەتىپ قالادى، وندا بارىپ، ءۇيى مەن باقشاسىندا كۇيبەڭدەپ بىردەڭە ىستەيدى دە، جاتۋعا داريانىكىنە قايتىپ كەلەدى. ءبىر قورىققان بايعۇس ەندى سول قورقىنىشىنان قۇتىلا الماي قويدى. ءبىراق قورقىپ جۇرگەن تەك سيما عانا ەمەس ەكەن. ءتىپتى بوگودۋلدىڭ ءوزى دە ءبىر كۇنى داريانىڭ سەنەگىندە توننىڭ استىندا ءىلۋلى تۇرعان بەردانكانى كورىپ، قۋانىپ قالدى:
— ماعان بەرشى. كۋر-رۆا! ولتىرەيىن-ن!
— كىمدى ولتىرەسىڭ!— دەپ داريا شوشىپ كەتتى.— مەن ونى ساعان قالاي بەرەمىن ەندى؟ بىرەۋدى شىنىندا دا ءولتىرىپ تاستارسىڭ! ساعان نە بولدى؟ كىمگە وشىكتىڭ؟
— قور-رقىتادى، كۋر-رۆا! بار-راقتى ورتەيمىز دەپ! مەن ولاردى...— ول مىلتىق اتقانداي، ەرنىن تارس ەتكىزدى.
— ءبىراق مۇنىمەن اتۋعا بولمايدى. مۇنى قولىنا العان كىسىنى كورگەن ەمەسپىن. وتاعاسىنىڭ ءتىرى كەزىندە...
ءبىراق بوگودۋل بەردانكانى الىپ كەتتى — بىرەۋگە سەس كورسەتەتىن شىعار، ويتكەنى ول پاترون، ءوق-دارىنى مۇلدە ەسىنە دە المادى. داريا وعان مىلتىقتى پاتروندارىمەن بەرمەس تە ەدى: ول قانشا ايتقانمەن، بوگودۋل ەمەس پە، قىزىپ كەتسە، اتىپ جىبەرۋدەن تايىنبايدى. ەندىگى جەتپەيتىنى سول ەدى. ول ەسەردەن نە سۇرايدى، ءوزىنىڭ دە، داريانىڭ دا جارىتاتىنى شامالى — ەندەشە تاعى دا پاۆەلدىڭ جاعاسىنان الادى.
الگى ەرتەك سارايىنداعى سياقتى، تۇنەۋشى تەك ەكەۋى عانا ەمەس، سيما مەن بالانى قوسقاندا تورتەۋ بولىپ، بىرىگىپ جاتىپ ءجۇردى... كارتوپ تا، تاعى باسقا كوكونىس تە شاش-ەتەكتەن، ەسكى، كولحوز كەزىندەگى قوردان قالعان دا بار، شاي مەن تۇزدى ءوزى اكەلە الماسا، پاۆەل باسقا بىرەۋدەن بەرىپ جىبەرەدى — ول ءقازىر تراكتور ايدايدى، ەگىستىككە ارناپ دالانى اعاشتىڭ ءتۇپ-تامىرلارىنان تازارتىپ ءجۇر، كەتە بەرۋگە قولى تيمەيدى. ءسۇتى دە ءوز سيىرىنان؛ داريا ەندى ونى ىشەتىن ادامنىڭ تابىلعانىنا قۋاندى، ول كولكاعا ءسۇتتى ەرتەڭگىسىن دە، كەشكە دە قۇيىپ بەرەدى، كۇندىز دە جۇگىرىپ كەلىپ ءىشىپ كەت — دەپ ايتىپ جاتادى. ءوزى پەش ۇستىنە جاتادى، كاتەرينا توسەگىن تاپشانعا سالادى، سيما مەن كولكاعا كەرەۋەت بەرىلدى. اندرەي كەتىپ قالعاننان كەيىن بوگودۋل ءجيى-جيى كەلەتىن بولدى — بۇل شال كۇندىز وسى ارادان كوپ ۇزاپ شىقپايدى، باراقتى ورتەپ كەتە مە دەپ قاۋىپتەنىپ، تۇندە وزىنە كەتەدى. بەردانكانى كورسەتۋ ءۇشىن ول ەل نازارىن اۋدارا، ادەيى تۇكىرىنىپ-قاقىرىنىپ، جوتەلىپ-جەتكىرىنىپ، كەڭسە الدىنان الدەنەشە رەت ءوتتى. قالادان كەلگەندەر جاپىرلاسىپ باسقىشقا شىعا كەلدى دە:
— ەي! پارتيزان!
— قار ادامى!
— تۇرىك! قۇبىجىق!
— كىممەن سوعىسپاقسىڭ ا؟ سەنىڭ انا ءبىر پالەن، زەڭبىرەگىڭ، قاي جىلى شىققان!
— سەن ودان دا ءوزىنىڭ قاي جىلعى ەكەنىن سۇرا. ءبىرىنشى پەتردىڭ قول استىندا قىزمەت ەتپەپ پە؟
— اۋ، يۆان گروزنىيدىڭ قول استىندا دا بولعان شىعار؟
— مىناۋسى اتىلمايتىن مىلتىق قوي!—دەپ ايقايلايدى.
بوگودۋلدىڭ دا كۇتكەنى وسى سوز.
— شىق بەرى!—دەپ ول اناداي جەردى كورسەتەدى دە، بەردانكاسىن يىعىنان الا باستايدى.— شىق، كۋر-رۆا!
ءبىراق بەردانكانىڭ اتىلاتىن-اتىلمايتىنىن، ءوزىن قاراۋىلعا بايلاپ، سىناپ كورگىسى كەلەتىن كىسىلەر تابىلمايدى؛ بوگودۋل قوقيلانىپ ءبىر اقىرىپ جىبەرەدى دە، مىلتىعىن يىعىنا ءىلىپ، انالاردىڭ ىسقىرىپ، قيقۋلاسىپ-مازاقتاپ جاتقانىن ەلەمەستەن، ولارعا كوز قيىعىن دا سالماي، الشاڭداي باسىپ كەتىپ قالادى.
ال كەشكە سالىم داريانىڭ ۇيىندەگى كىسىلەر اڭگىمە سوزگە ەلىگىپ، كوپكە دەيىن ۇيىقتامايدى. ولار قىزىل ىڭىردە-اق جاتادى، شام جاقپايدى، اۋەلى جاتار الدىندا اسىقپاي وتىرىپ ىشكەن شايىن، جايىمەن كۇيبەڭدەپ ءجۇرىپ جاساعان جۇمىسىن ايتادى. ۇلعايعان كىسىلەر ادەتىمەن، كارى سۇيەگىنىڭ سىرقىرايتىنىن ءسوز ەتەدى، سوعان جايلى بولسىن دەپ قايتا-قايتا قوزعالاقتاپ، كۇرك-كۇرك جوتەلىپ، ىڭعايلانىپ جاتادى؛ وزدەرىنىڭ امان-ەسەن تاعى ءبىر كۇندى باستارىنان وتكىزگەنىن قىسقا-قىسقا ەسكە الادى. ءبىراق تەرەزە سىرتىنداعى جارىق بىرتە-بىرتە كۇڭگىرتتەنىپ وشەدى، ءار ءتۇرلى دىبىس سايابىرسىپ، ۋاق-تۇيەك قام-قارەكەت جايىنا قالادى، بۇلاردىڭ اڭگىمەلەرى دە جۇيەسىن تاۋىپ، ەركىن تىنىستاپ، قايداعى-جايداعى قايعى-مۇڭدى، كوكەيدە جۇرگەن كوپ شەردى شىعارادى. كەمپىرلەر ەندى ءبىرىن-بىرى ەستىگەنى بولماسا، كورمەيدى؛ سيمانىڭ قاسىنداعى بالاقاي ءتاتتى ۇيقىنىڭ قۇشاعىندا تالمانىپ قويادى، تەرەزە اينەگى مۇز ءتارىزدى جىلتىلدايدى، بۇلار جالپاق دۇنيەدەگى ايلاپاتتاي جالعىز ۇيدە جاتقانداي كورىنەدى، ءۇي ىشىنەن ساماۋىر وتتىعىنداعى سونۋگە اينالعان شوقتىڭ ءالسىز، اشقىلتىم ءيىسى كەلەدى — وسىدان با ايتەۋىر ءسوز وز-وزىنەن ەمىن-ەركىن قۇيىلادى، كىسىنىڭ زەيىن-زەردەسى دە لىپىلداپ، ءلاپپايلاپ تۇر. ولار نەنى ءسوز ەتتى؟ ال سوندا نەنى ءسوز ەتۋگە بولادى؟ اڭگىمە ارقاۋى قايدا اپارسا، سونى ءسوز ەتتى. ءبىراق ءماتورادان، وزدەرىنىڭ جاي-كۇيىنەن الىستاپ كەتپەدى، سول ءبىر ءجايتتى توڭىرەكتەپ، ءار ءتۇرلى ساققا سالىپ، ايتا بەرەدى.
بۇ جولى ءسوز تيەگى پەترۋحادان اعىتىلۋى كەرەك-تى: ءوزى دە سودان باستالدى. ءۇيىنىڭ اقىسىن الۋعا اۋدانعا بارعان كلاۆكا ستريگۋنوۆا ونى پودۆولوچنايا ستانسياسىنىڭ ايلاعىنان كورىپتى. ونىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، پەترۋحا جۇمىسسىز ەمەس: جۇرتتىڭ قالدىرعان ءۇيىن ورتەپ جۇرگەن كورىنەدى. كىسىنىڭ ءوز ءۇيىن ءوزى ورتەۋگە ءداتى شىدامايدى، ال ول ىسپەن پەترۋحا جاقسى تانىس، ونى ويناپ ءجۇرىپ تىندىرادى، بۇل — ايدان انىق. پەترۋحاعا ءاربىر ورتەگەن مەكەن-جاي ءۇشىن اقشا تولەيدى، اقشاسى جامان ەمەس، قومسىناتىن ءتۇرى جوق — دەپ سەندىرە سويلەدى كلاۆكا. «تاماعىم توق، اراق كوپ، ۋايىم جوق»— دەپ ماقتانىپتى ول كلاۆكاعا، ونىسى راس، جىگىتتىڭ اش-توعىن بىلمەيمىن، ماس ەكەنى راس، پاروحودقا تاعى ءبىر شىنى الۋ ءۇشىن كەلىپتى. ول اۋقاتتانۋعا كلاۆكانى دا شاقىرعان ەكەن، ءبىراق بۇل بارماپتى، ويتكەنى پەترۋحانىڭ قاسىنداعى مۇجىق ايەلگە سەنىمسىز كىسى بولىپ كورىنىپتى، ال مۇنىڭ قالتاسىندا اقشاسى بار ەكەن.
ءوزىنىڭ ءۇيسىز قالعانىنا كوندىگىپ كەتكەن كاتەرينا، بالاسىنىڭ باسقا بىرەۋلەردىڭ ۇيلەرىنە وت قويىپ جۇرگەن قىلىعىن كەشىرمەدى. كلاۆكامەن سويلەسكەننەن كەيىن كۇنى بويى ونىڭ ۇياتتان بەتى كۇيىپ، الدەنەدەن شوشىپ، اھىلاۋمەن بولدى:
— وي-بوي، ماسقارا-اي! ماسقارا! وعان نە كورىندى سونشا، اقىلىنان اداسقان با؟! سونداي سۇمدىقتان كەيىن ول ەل بەتىنە قالاي قارايدى؟! قالاي جەر باسىپ جۇرەدى؟ وي-بوي!
پەترۋحاعا جىنى كەلگەن داريا، كۇندىز ونىڭ ءسوزىن قوستاي بەردى:
— دەگەنمەن وزىنە لايىق جۇمىس تاۋىپتى. ايتپەسە تابا الماي كوپ ساندالىپ ەدى. ءپالى، ورتەۋ — ءۇيدى سالۋ ەمەس. سابان اكەپ، شىرپىنى ءبىر تارتساڭ، سول شىرپىمەن تەمەكىڭدى تۇتاتساڭ بولدى — سوسىن شالقايىپ جىلىنا بەر! پودۆولوشنا — ۇلكەن دەريەۆنيا، ول ءۇش شاقىرىمداي جەرگە كوسىلىپ جاتقان شىعار-اۋ... وعان ول جەردەگى جۇمىس جەتەدى.
ءبىراق كەشكىلىك جاتقاننان كەيىن دە كاتەرينانىڭ قوبالجىعان كوڭىلى باسىلمادى، ول زارلانىپ قويماعاسىن، داريا وعان بىلاي دەدى:
— زارلاي بەرمەي، قويا تۇرشى ەندى! ءوزىڭدى-وزىڭ قاجاي بەرگەننەن نە پايدا؟ نەمەنە، پەترۋحاڭنىڭ قانداي ەكەنىن بىلمەۋشى مە ەدىڭ؟ الدە تەك سەنىن بالاڭ عانا سونداي ما؟ ءبىز ەكەۋمىز ديىرمەننىڭ باسىنا باردىق، سوندا وندايلاردىڭ قانشا ەكەنىن كورگەن جوقسىڭ با؟ سەن ولاردان: ەگىن جينايسىڭ با، ءۇي ورتەيسىڭ بە؟— دەپ سۇراپ كورشى، ەگىستىكتە كىم قالار ەكەن؟ ماسقارا، ۇيات دەپ قويمايسىڭ... ول بولماسا، باسقا بىرەۋ ورتەر ەدى. كيەلى جەر قۇر تۇرماس — قۇداي-اي كەشىرە گور!
— باسقا بىرەۋ ورتەسىن... باسقا بىرەۋ. وعان نە جوق؟ ول ەندى ءبىر ءاي كاپىر اتاندى، ولە-ولگەنشە سول اتاقتان قۇتىلمايدى.
— ودان قۇتىلىپ قايتەدى؟ سول اتاعىمەن-اق ەل قاتارلى ءومىر كەشەدى. قايتا، ماقتانادى ءالى. كاتەرينا، ەندى سەن ونى ويلاپ، قايعىرا بەرمە. ودان دا ءوز قامىڭدى ويلا. ونى قايتەسىڭ: مىنا جۇمىسى بىتسە، سول سياقتى تاعى ءبىر جۇمىس تابىلادى.
— ويباي-اۋ، مەن ونىڭ شەشەسىمىن بە، الدە شەشەسى ەمەسپىن بە؟ ونىڭ جامان اتاعى ماعان دا ورتاق. جۇرت ەرتەڭ مەنىڭ دە كوزىمە شۇقيدى...
— دىزاقتاما. سەنى جۇرت كوزىڭنەن شۇقىپ قايتەدى، سەن سونشا كىمگە قاجەت ەدىڭ؟ ەل سەنى بىلمەيدى دەيسىڭ بە؟ سەن ءوزىڭ قانشا جاساماقسىڭ بۇ جالعاندا — ءجۇز جىل جاساماقسىڭ با؟
— بالكىم، سو جاققا بارسام با ەكەن؟— سوزگە جاۋاپ قاتپاي، كاتەرينا ابايلاپ كەڭەس سۇرادى.— ءوزىم ۇيالتسام؟ نە ىستەپ ءجۇرسىڭ؟—دەپ كەيىسەم.
داريا بۇل ءسوزدى بىردەن ءىلىپ اكەتتى:
— بار، بار. كىمدەردىڭ ءۇيى جاقسى جانادى ەكەن — پودۆولوشنانىڭ با، ءماتورانىڭ با؟— كورىپ قايت. ول سەنىڭ كەلگەنىڭنىڭ قۇرمەتىنە ءا دەگەننەن ەكى نەمەسە ءۇش ءۇيدى قاتارىنان ورتەيدى — ءايدا، سوسىن ارمانسىز ءبىر قارايسىن. سودان كەيىن قاي دەريەۆنيادا جىلۋ كوپ بولعانىن بىزگە ايتىپ بەرەرسىڭ. ءىرعالىپ-جىرعالما ەندەشە، ەرتەڭگىسىن تۇرىسىمەن ءجۇرىپ كەت. مۇنداي ىسكە سەنى كاتەرمەن اپارادى. ۇيالت بالەكەتتى. ءوز اۋلىنىڭ ۇيلەرى جانىپ بىتپەي جاتقاندا، بىرەۋلەردىڭ ۇيلەرىن ورتەپ قايتەدى، سوققان. ءتۇھ، كاتەرينا-اي، ءبىز ەكەۋمىز شىنىمەن-اق وسىنشا اڭقاۋ بولارمىز با؟ كوپ جاساساق تا، كوپتى كورسەك تە اقىل-ەستەن ادا قالىپپىز. نەمەنە، ءبىز سونشا اقىلسىز بالامىز با... كانە ايتشى؟
قىسىر اڭگىمەنى قويىپ، ەكەۋى دە ۇندەمەي قالدى. ەشقايدا دا بارمايتىنىن، پەترۋحانى ەشبىر سوزبەن ۇيالتىپ، اقىلعا كەلتىرە المايتىنىن: ول باياعى ءبىر پەترۋحا ەكەنىن، سول كۇيىندە قالاتىنىن جاقسى بىلەتىن. تەگى، ول قاشان اجالى جەتكەنشە وسى پەترۋحالىعىن قويمايدى، تاعدىر-تالايى سولاي-داعى. ال ونىڭ تاعدىرىنا جازىلعانى — پەترۋحانىڭ اناسى بولۋ. ەشتەڭەگە دە نالىماي، قۇداي سالدى — ءبىز كوندىك دەپ، سول اتاققا يە بولىپ، ءۇن-تۇنسىز جۇرە بەرۋ كەرەك. ەل-جۇرت... ەگەر پەترۋحانىڭ ءوزى ار-ۇياتتى ۇمىتسا، تانىس، بەيتانىس ەل-جۇرتتىڭ الدىندا بالام ءۇشىن، ءوزىم ءۇشىن مەنىڭ ۇيالۋىم كەرەك پە — دەپ تولعانادى كاتەرينا. ەگەر ءقازىر ول بۇل دۇنيەنى تاستاپ كەتكەن كىسىدەي-اق، ونى ءتىرى جان — بالاسى دا، باسقا بىرەۋلەر دە كەرەك ەتپەسە شە! بالكىم، ونىڭ ەل-جۇرتقا ءوزى جوعالىپ كەتكەن كىسى بولىپ كورىنىپ، ال ونىڭ تەرىسىن جامىلىپ جۇرگەن بەيباق ەشتەڭەنى دە — ار-وجداندى دا، ۇياتتى دا ۇقپايتىن ءتىرى ارۋاق دەگەن سىڭاي تانىتسا قالاي بولادى؟ ەگەر سەنىڭ ۇيالعانىڭ ەشكىمگە قاجەت بولماسا، ونى اڭساي كۇتىپ وتىرعان كىسى تاعى جوق بولسا جانە كىناڭدى ايتىپ، كەشىرىم سۇرايتىن، وعان جاۋاپ قايتاراتىن ءتىرى پەندە تابىلماسا — سونشا ازاپتانىپ، ۇيالعانىڭنان نە شىعادى؟ ودان كەلەر پايدا كانە؟ داريا... ول ءبارىن دە تۇسىنەدى. داريا ونى ايىپتامايدى. ەندى وزگەنى ۇمىت، ءوزىڭدى عانا ويلا... ەندىگى قالعان ءامىرىڭ دە ءبىر تۇتام...
ال داريا كاتەرينانىڭ ورنىندا ءوزى بولسا نەنى سەزىپ، نەنى قوياتىنىن، ەلدەن قانداي سوزبەن قورعاناتىنىن ويلايدى. مۇمكىن، ءوزى دە سونداي بىردەڭەنى سەزىپ، سونداي ءبىر سوزدەردى ايتار. مۇمكىن، داريانىڭ ورنىندا بولسا، كاتەرينا دا وعان تاپ سولاي جاۋاپ بەرەتىن شىعار. بۇل نە بولعانى سوندا؟ داريا عۇمىرىندا تۇڭعىش رەت كىسىنىڭ ومىردەن الاتىن ورنى مەن جۇمىس جايىن تارازىلاپ، ويلاپ كوردى. ويلاپ تۇرسا، ءوز بالالارى ءۇشىن مۇنىڭ ءوزى ۇيالۋى كەرەك ەكەن، ال بۇل بولسا، پەترۋحا ءۇشىن كاتەرينادان جاۋاپ الۋدى، وعان اقىل ايتىپ، ءتىپتى ونى ايىپتى ەتۋدى ادەتكە اينالدىرىپ بارا جاتىر. ەگەر داريا پەترۋحانىڭ شەشەسى بولسا، وندا كاتەرينا دا مۇنىمەن سولاي سويلەسەر ەدى-اۋ. ەگەر كوپ نارسە تىرلىكتە سەنىڭ جولىڭ بولا ما، بولماي ما — سوعان تاۋەلدى ەكەن — وندا ادامنىڭ مىنەز-قۇلقى، ونىڭ ەشكىمگە دە ۇسامايتىن وزىنە عانا ءتان بولمىسى قايدا قالادى؟ ادامدى ورنى بيلەيتىن بولسا، ونىڭ ءوزى قايدا كەتەدى؟ ەگەر داريانىڭ ءوزى، اعايىن-تۋىسسىز، پاناسىز دا شاراسىز، قارشاداي نەمەرەسىمەن بوتەن دەريەۆنيادا تۇراتىن سيمانىڭ ورنىندا بولا قالسا — سول سياقتى بەتەگەدەن بيىك، جۋساننان الاسا بولىپ جۇرەر مە ەدى؟ وعان نە ىستەيسىڭ، ارينە، سونداي بولار ەدى. دەمەك، ادام شىركىندە ءوزىنىڭ تۋا بىتكەن قادىر-قاسيەتى از-داعى، تاعدىر-تىرلىگىنە، تاپ بۇگىن قايدا كەلiپ، وزىمەن بىرگە نە الا كەلگەنىنە بايلانىستى نارسە كوپ بولعانى عوي. شىنىمەن-اق ول سيما سياقتى بولا الار ما ەدى؟— ەكەۋى مۇلدە ەكى باسقا جاندار ەمەس پە.
سيما ۇيىقتاپ بارا جاتقان كولكاعا بىردەڭەنى ايتىپ سىبىرلاپ جاتىر. كەشكى جارىق ءسونىپ، ازعانا قاراڭعىلىق باسقاننان كەيىن، ءتۇن جارىعى ءتۇستى: تەرەزەلەر انىعىراق كورىنىپ، بۇلىڭعىر اۋادا ءولى ساۋلە وينادى، كوز كورمەيتىن تۇنەكتەن تەربەتىلىپ ءار ءتۇرلى زاتتار قالقىپ شىعا بەردى، كۇڭگىرت كولەڭكەلەر ءدىرىل قاعىپ، ءتۇسىپ جاتىر. دەريەۆنيانىڭ ەكىنشى جاعىندا ءتۇۋ باعانادان بەرى ءبىر يت تىنىمسىز ۇرەدى كەلىپ — ايتەۋىر ءوزىن ۇمىتتىرماس ءۇشىن شارشاڭقى ۇنمەن ەنجار ۇرگەن بولادى. سيمانىڭ سىبىرىنان بىر-بىرىمەن بايلانىسى جوق جەكە سوزدەر ەستىلەدى — ولاردىڭ جايىمەن جەتىمسىرەپ جەتەتىنى سونداي، كادىمگى شىن سوزدەردىڭ كولەڭكەسى سەكىلدەنەدى. كاتەرينا تاعى دا باسەڭ ۇنمەن مۇڭلى اڭگىمەسىن باستادى.
— قاراپ تۇرساڭ، كىسىگە كوپ نارسە دە كەرەك ەمەس سياقتى... ءبىر ءتاڭىرىم جار بولعاي، تىڭداشى. ماعان كەرەگى ءبىر اق نارسە: سول جۇقسىز ءبىر جەرگە ورنالاسسا ەكەن... ادامعا ۇقساپ ەڭبەك ەتسە. بىلاي ويلاساڭ، كىسى ءماتوراسىز دا ءومىر سۇرە الاتىن شىعار. وعان ايتەۋىر ءبىر قۋىستى بەرسە، ماعان دا مىنا سياقتى ءبىر تاپشان سياتىن ورىن تابىلاتىن شىعار. مەن ونى ەرتەڭگىلىك: تۇر، پەترۋحا، تۇر، جۇمىسقا باراتىن ۋاقىت بولدى دەپ وياتار ەدىم. تۇسكى اسىن ءبىر شۇبەرەككە ءتۇيىپ بەرەر ەدىم. مەيلى، ول ماعان ۇرىسسىن، جاسايتىنىن جاساي بەرسىن — بارىنە دە توزەر ەدىم. ونىڭ ءتۇزۋ جولعا تۇسكەنىن كورسەم، نە بالەنىڭ بارىنە دە كەنەر ەدىم.
— ونى ۇيلەندىرۋ كەرەك،— دەدى داريا جاقتىرماعان سىڭايمەن. كاتەرينا تاعى پەترۋحاسىن باستادى.— ەگەر سەن وعان ايتقانىڭدى ىستەتە الماساڭ، ونى ۋىسىنان شىعارمايتىن ءبىر ايەل تاۋىپ بەر. ايتپەسە، ىستە بەرەكە بولمايدى.
— ونداي جۇقسىزعا كىم شىعادى دەيسىڭ...
— ەگەر ول ازداپ اقىلعا كەلسە — نەگە شىقپاسىن؟!
— ول ءوزى بىلاي قايرىمدى،— دەدى كاتەرينا ونى داريانىڭ دا ءبىرجولاتا كەلەگە كەلۋدەن قالعان ادام دەپ سانامايتىنىنا، ءالى دە ول ءۇشىن امان قالاتىن تىم جىڭىشكە، سەنىمسىز بولسا دا، ايتەۋىر ءبىر جول بار ەكەنىن بىلەتىنىنە كادىمگىدەي قۋانىپ.— ونىڭ جۇرەگى جۇمساق...
جوعارىداعى، پەش ۇستىندەگى داريا مىرس ەتتى... ءيا، جۇمساق... ودان وتكەن جۇمساق جۇرەك بولا ما...
— جوق، راسىنا راس. دالەلدى سەبەپ بولماسا، مەن ونى مۇلدە قورعامايمىن. ال ونىسى اقيقات. ءبىزدىڭ ءبىر بۇزاۋىمىز بار ەدى. ەگەر بايقاس بولماساڭ — بار ناندى سوعان بەرىپ قوياتىن. اۋەلى جاپىراقتاپ تۋراپ، تۇز سەۋىپ ءدامىن كىرگىزىپ بەرەتىن. جانە بۇزاۋ ونى اينىتپاي تانيتىن: كەشقۇرىم قاقپانىڭ الدىنا كەلىپ مەڭىرەپ تۇرعانى: بۇل ونى شاقىرعانى ەدى. مەن ونى ايداپ جىبەرسەم، قورا جاعىنان كەلىپ، بۇرىنعىدان بەتەر موڭىرەيتىن. وعان ءوز قولىڭمەن اپارىپ سونداي ءبىر جاپىراق نان بەرسەڭ — جەپ الادى، ءبىراق ونى مىسە تۇتپايدى، وعان بالانىڭ شىققانى كەرەك. ال اناۋ كەلىپ نان بەرسە — كادىمگىدەي كەتىپ قالادى. ودان بۇرىن سيىرىمىز بولعان... ونىڭ مەن سالعان ءشوپتى جەپ قويعانىن كورسە، مەنى كەييدى دەپ جاسىرىپ وعان تاعى پىشەن تاستايتىن. ونى دا قوسىمشا جەمدەيتىن. قايدان تاباتىنىن بىلمەيمىن — ۇيگە قانشا كۇشىك اكەلدى دەيسىڭ! اسىرەسە ماساڭداۋ بولسا — مىندەتتى تۇردە ءبىر كۇشىكتى قوينىنا سالىپ اكەلەدى. ءبىر كەزدە ءبىزدىڭ ۇيدە ءتىپتى ءتورت ءيتتىڭ ءبىر مەزگىلدە بولعانى بار. مەن وعان ايقاي سالايىن كەلىپ. ءيتتىڭ ءارقايسىسىنا ءبىر جاپىراق بىردەڭە تاستاۋ كەرەك، ال اۋقات، وزىمىزگە دە جەتپەيدى. جوق، ول ەشتەڭەنى دە ۇقپايتىن.
— قايرىمدىسىن قارا، شىركىننىڭ!— داريا شىداماي، ءبىر شىمشىپ الدى.— ول قاڭعىما، بۇرالقى يتتەردى اياپ، تاماق بەرەدى دە، تۋعان شەشەسىن تاستاپ كەتەدى.
قالاي ەتسەڭ ەركىڭ، ءوز كۇنىڭدى ءوزىڭ كور دەپ. بۇل ونىڭ جۇمىسى ەمەس.
— جۇقسىز. جۇعىمسىز دەپ وتىرمىن عوي،— دەپ ۇيرەنشىكتى جاۋابىن ايتادى كاتەرينا.— ول سيىرعا ءشوپ كوكتەمگە دەيىن جەتە مە، جەتپەي مە، ونىمەن ءىسى جوق، ەشتەڭەنى ويلاماي تاستاي بەرەتىن. مەن ءشوپتى ساعىزداي سوزىپ، ولشەپ بەرەمىن، ول قالاي بولسا سولاي تاستاي سالادى. ال كەيىن، جازعا سالىم ءشوپ بولماي قالادى.
— جازعان-اۋ، سەن ماعان تاعى سيىر تۋرالى ايتىپ كەتتىڭ. ودان دا، سەن مىسكىن، ەرتەڭ ءبىزدى وسى ارادان قۋعاندا نە ىستەيتىنىڭدى ايتساڭشى؟ قۋالاۋىن قۋالايدى. قايدا باراسىڭ سوندا؟ سەن سونى ويلادىڭ با؟ قايداعى ءجۇز جىل بۇرىن ءولىپ قالعان سيىرىن ايتادى عوي.
— مەنىڭ ايتىپ وتىرعانىم دا...— كاتەرينانىڭ ەندى ايتار ءسوزى جوق، ونىڭ ءۇمىتسىز دە دارمەنسىز داۋىسى سولعىن.— ەگەر ول ءبىر جەرگە ورنالاسسا... ءبىر بۇرىشتى بەرسە...
داريا كۇللى ءۇي ءىشى ەسىتەتىندەي قاتتى ءبىر كۇرسىندى: ەھە، قاشپاعان قارا سيىردىڭ ۋىزىنا نە جەتسىن...
ءبىراق ءبىر باستالعان اڭگىمەنىڭ اياعىن بۇگە سالۋ دا قيىن: كولكانى ۇيىقتاتىپ، سوزگە ەندى سيما ارالاستى دا، ونى سول بارا جاتقان باعىتىمەن ءارى قاراي ساباقتادى.
سيما كەپتى بىلاي باستادى:
— اركىمنىڭ ءوز ءجونى وزىمەن. سەن، كاتەرينا، بالاڭنىڭ قاسىندا بولعانىڭ، باس-كوزىڭە قاراعانىڭ ءجون. نەمەرەلى بولىپ، الديلەسەڭ سونى...
— وي-بوي، ايتپا ونى، سيما، ايتپا،— دەدى كاتەرينا اھىلاپ، ونداي باقىتقا جەتەر-جەتپەسىنە سەنبەي
— مەن قىزىمنان ءبىر مەدەۋ بولادى دەپ ويلامايمىن. ءبىر باسىمدى قايدا تىعارىمدى بىلمەي جۇرگەن جانمىن. مەنىڭ ايتەۋىر كولياشىم بار. سول ءۇشىن باردى سالىپ، تىرىسىپ تىرلىك ەتپەك كەرەك. ال قالاي تىرلىك ەتەسىڭ؟ كۇن-تۇنى، كۇن-تۇنى ويلايتىنىم سول: قالاي تىرلىك ەتۋ كەرەك؟ قايدا بارۋ كەرەك؟ قالتىلداپ قالعان ءبىر شال تابىلا كەتسە عوي...
— و جاساعان!—دەپ جالبارىندى داريا.— كورسەتپەگەنىڭ وسى ەدى! ءوزىنىڭ ءتۇرى... شال مۇنىڭ نە تەڭى! قوي. ساعان قايداعى شال، جاراتۋشى جان يەمنىڭ ءوزى كەشىرەر، مىنا قىرىق قۇراۋ بولىپ قاۋساپ تۇرعان تۇرىڭمەن قاي قالىڭدىق بولىپ جارىتام دەيسىڭ. شالدىڭ ۇيىندە نە ىستەمەكسىڭ سوندا؟
سيما وكپەلەپ، ۇندەمەي قالدى.
— ءيا، ول ساعان نەگە كەرەك؟ قاي شارۋاڭا قاجەت بولىپ قالدى؟ شىنىمەن-اق بىزگە ايتپايسىڭ با؟—دەپ قادالدى داريا.
— داريا ۆاسيليەۆنا، مەنىڭ جاسىراتىن تۇگىم جوق،— ەگەر «داريا ۆاسيليەۆناعا» كوشسە، راسىندا دا، سيمانىڭ قاتتى وكپەلەگەنى.— ال ارمانداۋعا ءتىرى جانعا تىيىم سالىنباعان، سولاي، كاتەرينا بالامنىڭ قاسىندا بولسام دەپ ارماندايدى، مەنىڭ دە ارمانىم بار. مەن دە ءوز بۇرىشىم بولسا ەكەن دەيمىن. مەن ءالى قاڭسىپ قارتايىپ، قايراتتان تايىپ، قالجىراپ وتىرعان جوقپىن، ءۇي شارۋاسىنا جارايمىن. ۇيىنە كىرسەم، ەشكىم دە وكىنبەس ەدى. ماعان كوپ نارسەنىڭ، داريا ۆاسيليەۆنا، كەرەگى جوق. مەنىڭ جاسىمدا قوسىلعان كىسىلەر بالا تابۋ ءۇشىن قوسىلمايدى، سەلبەسىپ ءجۇرىپ، اقتىق قارتتىق كۇندەرىن جەڭىلىرەك وتكىزۋگە تىرىسادى. ءسويتىپ ءجۇرىپ، كولكام دا جەتىلەر ەدى، مەنىڭ كۇللى قام-قارەكەتىم كولكادا. مەن جوقتى قيالدايتىن جان ەمەسپىن. ال جارايتىن ىسكە — جارايمىن. اسىن دا ازىرلەر ەدىم، كىر-قوڭىن دا جۋار ەدىم.
— جارايسىڭ، جارايسىڭ...
— ال ەگەر سەنىڭ ارماندايتىن نارسەڭ جوق بولسا — وعان نە شارا... ءبىز كوكەگىڭ بولعاننان نە پايدا. بالالارىڭ ەل قاتارىنا قوسىلدى، بەتىڭنەن قاعىپ جاتقان جوق. مىنا جەتىم-جەسىر ءبىزدىڭ ءجونىمىز بولەك... قاشانعى جىلاي بەرەمىز...
— شۇناعىڭا ولەڭ دە ايتىپ بەرەتىن شىعارسىڭ؟
— جاقسى شال جولىقسا، ولەڭىن دە ايتار ەدىم. ول مۇلگىپ تىڭدار ەدى.
باياعىدا ۇمىت بولعان، «ارمانداۋ» دەگەن سوزدەن قىسىلىپ، ەندى داريا شەگىنىپ، ۇندەمەي قالدى. بۇل سيما ايتاتىن ءسوز بە ەدى؟ داريا تىڭدايتىن ءسوز بە ەدى؟ كىسى، قىز كۇنىندە، ءومىردىڭ ءيىسى مۇرنىنا بارماي تۇرعاندا، سوعان ازىرلەنىپ جۇرگەن كەزدە عانا ارماندايدى، ال ەركەك سەنى ۇرىقتاندىرىپ، ءۇيلى-باراندى بولعاننان كەيىن — ۇمىتىڭە سەنۋىڭە عانا قالادى. ءبىراق جىل وتكەن سايىن سول ءۇمىتىڭ دە ازايادى، ول دا قار سياقتى ەريدى، سودان ءبىرجولاتا ەرىپ، جەرگە ءسىڭىپ كەتكەنشە ازايا بەرەدى — ءبىر كەزدە الدىڭدا ءۇمىت ەمەس، جەردەن بۋداي بۇرقىراپ كوتەرىلىپ جاتقان ەستەلىك تۇرادى. پالە، سيما — ودان نە ءۇمىت، نە قايىر! ارمانعا بوي الدىرىپتى. جەتىم-جەسىردىڭ اقىلى وسى، اقىل دەۋگە دە كەلمەيدى. باسى بوس قۇس، ءبىراق قوناتىن تۇعىرى جوق، بارشا ورىن بوس ەمەس. ال ۇشايىن دەسە، توپشىسى توزعان—«سيما دەدىڭ سىيمادى»—دەگەن مازاق ءسوزدى ەسىنە الدى داريا. تاعى دا سىيمايدى، ول انىق. وسىنىڭ جايىن تولعانىپ جاتىپ: تەگى سيما شىندىقتى ايتتى، ەندى ماعان، داريا كەمپىرگە، ەرتەڭگى كۇننەن ەشتەڭەنىڭ دە كەرەگى جوق — دەپ ويلادى داريا جانى قۇلازىپ.— ارمان قايدا — بىرەۋ قايدا! ۇمىت-سەنىمدى بىلاي قويعاندا، ءتىپتى قاراپايىم تىلەك-تالاپتىڭ ءوزى قالماعان ءتارىزدى. ءبارى ءبىر ءىڭعاي-بىر جاققا كوشكەن. شىنىندا دا ول نەدەن ۇمىتتەنەدى؟ اجالدان با؟ ودان قۇتىلا المايسىڭ، وعان ۇمىت-سەنىمىڭدى ءراسۋا ەتپەسەڭ دە بولادى. ال سوندا ونى نەمەنەگە جۇمسايسىڭ؟ ەشتەڭەگە دە. ەگەر ەندى ومىردە الدانار بىردەڭەڭ قالماسا، ۇزاماي ولەتىن بولعانىڭ. ال سيما مەن كاتەرينا ءالى شىدايدى، جۇرە تۇرادى، سوندا ولار بۇدان جاسىراق بولعاندىقتان ەمەس، مۇنىڭ دا بويىندا ءالى ءبىراز كۇشى بار، ولاردىڭ بۇ جالعاندا بىتپەگەن ءىسى بار: سيما بالانى وسىرەدى. كاتەرينا پەترۋحانىڭ قامىن جەپ، ونىڭ تۇزەلىپ كەتۋىنەن ۇمىتتەنەدى. ولار بىرەۋلەرگە كەرەك، سول سەبەپتى دە ولاردىڭ جار قۇلاعى جاستىققا تيمەي تىربانادى، ال مۇنىڭ وزىنەن ەشكىم ەشتەڭەنى تالاپ ەتپەيدى. ءقازىر ءوزى كۇزەتشى قىزمەتىندە، كوشكەننەن كەيىن، بۇل قىزمەتى دە قاجەت بولماي قالادى. ادام ەگەر وزىنە ەشكىم مۇقتاج بولماسا جانە جۇمىسسىز وتىرسا، ءومىر سۇرە المايدى. ونىڭ بىتكەن جەرى سول. ەشكىمگە كەرەك بولماي قالعاندا، ەلگە پايدالى قىزمەت كورسەتۋدەن تىيىلعاندا — بۇدان گورى جاسىراق، ءتىپتى ءوزىنىڭ اكەسىندەي ادامدار، كەۋدەسىنە قولىن ايقاستىرا سالىپ، ءجۇرىپ كەتكەن عوي.
ءۇي ءىشى بۇرىنعىدان بەتەر اعارىپ، كىسىدەن مازا كەتە باستادى — تەرەزەدەن اي سىعالاپ تۇر ەكەن. قاڭىلتىرداي داڭعىرلاپ، باعاناعى ەسەر يت ءالى ءۇرىپ جاتىر — ونىڭ وسىلاي شابالانا ۇرگەنى قۇلاقتى تىكەندەي تىرنايدى. قايدان شىققانى بەلگىسىز، كەۋدەسىن قىسىپ، تىنىسىن بۋىپ بارا جاتقان مازاسىز ءبىر سەزىكتەن قۇتىلۋ ءۇشىن داريانىڭ تۇرعىسى كەلدى — وعان ورنىنان تۇرەگەلۋدىڭ قاجەت بولىپ كورىنگەنى سونداي، وسىنىڭ مۇلدە كەرەكسىز قيمىل ەكەنىن بىلە تۇرا، اياعىن دەرەۋ تومەن ءتۇسىرىپ، تەپكىشەك ىزدەپ تاپتى دا، ەدەنگە ءتۇستى، سوسىن تەرەزە الدىنا باردى. اۋلانىڭ جارتىسى تولعان ايدىڭ سامالا جارىعىنا مالىنىپ جاتىر ەكەن، ال باسقىش الدىنداعى اعاش توسەنىشتەر سول جارىققا، سۋعا تۇسكەندەي-اق، شومىلىپ جاتىر؛ اۋلانىڭ ەكىنشى جارىمىن قويمالاردىڭ قاناتتاسا تۇسكەن قويۋ كولەڭكەسى باسقان. «سۇتتەي ەكەن»—دەپ ويلادى اي جارىعى تۋرالى داريا ءدىر ەتىپ، تەرەزەگە سىرتىن بەرە. داريانى باقىلاپ جاتقان سيما جاستىقتان باسىن كوتەرىپ الدى، وعان بىردەڭە ايتۋ كەرەك ەكەنىن سەزگەن داريا:
— بالاقان ۇيىقتاپ قالدى ما؟—دەپ سۇرادى.
— ۇيىقتاپ قالدى،— دەپ ىلە جاۋاپ قاتتى سيما.— قاشان، مانا ۇيىقتاعان. ال سەن نە؟
— جاي، اشەيىن. پەش ۇستىندە جاتقاسىن، ارقاما قىشى باتقاسىن عوي. ازىراق دەنەمدى قوزعاپ، الگىدە ماعان بىردەڭە دەگەن سەندەر مە، سەندەر ەمەس پe — دەپ تۇرىپ قاراعانىم ەدى. ءقازىر قايتا شىعامىن.
— ال سوندا سەنىمەن سويلەسكەن كىم ەكەن؟— دەدى كاتەرينا.— ءبىز بە، جوق پا؟
— سونى كىم بىلگەن؟—داۋىسى سەندەردىڭ داۋىستارىڭ سياقتى، ال سوزدەرى ءبىر ءتۇرلى ۋىز جاستىڭ ءسوزى. ە، ءبىزدىڭ ناستاسيا تاپ ءقازىر نە ىستەپ وتىر ەكەن — ۇيقىدا ما، وياۋ ما؟ بالكىم، ءبىز سياقتى جاتىپ الىپ، ءبارىمىزدى ەسىنە الىپ جاتقان شىعار. ول ءقازىر ءبىزدىڭ ءبىر ۇيدە تۇنەپ جۇرگەنىمىزدى بىلمەيتىن دە شىعار. وي، ناستاسيا، ناستاسيا! تەزىرەك كەلسە ەكەن، ءوزىن كورسەك، ونى-مۇنى ايتىپ ءبىر سويلەسسەك. تاپ ءقازىر ارامىزدا ناستاسيا جاتسا عوي — ناعىز كوممۋنيا بولار ەك، بوتەن ەشبىر كىسى كەرەك بولماس ەدى. ونىڭ دا بىزگە ايتاتىن اڭگىمەسى كوپ شىعار. ول كۇللى عۇمىرىندا كورمەگەن نارسەسىن كورگەن شىعار-اۋ. ءبىز ءۇشىن دە، ءوزى ءۇشىن دە كوردى عوي. تاڭعا دەيىن تىڭداۋعا جەتەر ەدى.
ول اھىلاپ-ۋھىلەپ قايتادان پەش ۇستىنە شىعا بەردى، شىعىپ العاسىن، ەنتىگىن باسىپ، ءوزى جايلى سويلەي باستادى:
— ە-ە، جاڭا ءبىر كىسى كەلىپ كورسە: راسىندا دا مىستان كەمپىر دەپ ويلايدى عوي. ءتۇر دە، سيىق تا جوق. ودان دا وتكەنى — ىزاقور بولىپ بارامىن. مىنە، بۇدان جامان نارسە جوق. مەن بۇرىن اشۋشاڭ ەمەس سياقتى ەدىم. ال ءقازىر انانى دا جاقتىرمايمىن، مىنانى دا جاقتىرمايمىن. جوق، ەندى جان تاپسىرار ۋاقىت بولدى، ءارى بارار جول تۇيىق. اشۋلاناتىن نە بار؟! ولار ءوز دەگەنىن ىستەيدى — مەيلى ىستەي بەرسىن. ولار — قوجايىندار، زامان سولاردىكى. ولار مەنى ءبىر جەرلەۋىن جەرلەيدى عوي، ايتەۋىر كومۋسىز قالدىرماس، ماعان ودان وزگەنىڭ كەرەگى دە جوق. قالاي، بيكەشتەر، ءسوزىم دۇرىس پا، بۇرىس پا؟
«بيكەشتەرى» قوستارىن دا، قوستاماسىن دا بىلمەي، ءۇنسىز جاتا بەردى.
— ۇيىقتاپ قالعانسىڭدار ما؟ ۇيىقتاساڭدار ۇيىقتاي بەرىڭدەر ەندەشە. ءبىراق ۇزاماي تاڭ دا قىلاڭ بەرەتىن شىعار. ال تاڭ اتىپ، اعارىپ كۇن شىققاسىن — تاعى تىرباڭدايمىز. بالكىم، سونىڭ ءوزى كەرەك تە بولار. سەن دە كوز شىرىمىن ال، داريۋشكا. سەنىڭ جۇرەگىڭنىڭ اۋىراتىن ءجونى جوق دەيدى جۇرت. ءبىراق ول وسىلاي نەگە اۋىرادى؟ ەگەر تەك ءبىر گاپپەن عانا اۋىراتىن بولسا جاقسى عوي — ەمدەپ جوندەۋگە بولادى، ال ەگەر ءبىر عانا نارسە ەمەس، ءبارىن بىردەي ويلاپ اۋىرسا شە؟ قۇداي باسقا سالعاسىن، ءقايتسىن ەندى و سورلى، كۇيىپ-جانىپ، كۇيىپ-جانىپ جاتقانى سول، شىرقىراپ سىزدايتىنى دا سودان. قۇتىلاتىن ءتۇرى جوق. شاماسى، قاتتى كىنالى بولسا كەرەك. كىنالى ەكەنىمدى ءوزىم دە بىلەمىن، ءبىراق مەنىڭ نەگە كىنالى ەكەنىمدى، مەن ءتارىزدى كۇناكار بەيباقتىڭ نە نارسەگە وپىنىپ، ءتاۋباعا كەلەتىنىمدى ايتىپ شاعىناتىن جان بار ما؟ ءتاۋباعا كەلمەي بولا ما؟ وي، ءيا ۇيىقتا، ۇيىقتاعىن... ەرتەڭگىسىن كۇن شىعادى، ول ساعان كوپ نارسەنى ايتادى. باسقا ەشتەڭە بولماسا دا، ءبىر عانا جارىق كۇن ءۇشىن ءومىر سۇرۋگە بولادى.
18
ەگىندى جيناپ العاسىن تاعى دا ءۇش كۇن بويى جاڭبىر جاۋدى. ءبىراق ول شاڭ-توزاڭدى باسىپ، شارشاپ-شالدىعىپ قاتىپ قالعان جەردى جۇمسارتقان، ىستىق كۇن استىندا ۇزاق تۇرىپ، سولىپ، بۇرىسە باستاعان ورمان-توعايدى جۋىپ-شايعان، بيىل كەشەۋىلدەپ جاتقان جيرەن ساڭىراۋقۇلاقتىڭ جەتىلۋىن تەزدەتكەن، قوڭىرسىپ، بىقسىپ جاتقان ءتۇتىن مەن ەرتەڭدەردىڭ كوڭىرسىگەن كەرمەك ءيىسىن سەيىلتكەن بەيبىت تە بەرەكەلى جاڭبىر بولدى. جانە بۇل جاۋىن اۋانى دا قۇبىلتپاي، الىس كوكجيەكتى دە جاپپاي، سۋىن دا مولشەرلەپ سەپكەن، موماقان اق جاۋىن ەدى — سەلدىرەپ، سەيىلە تۇسكەن سۇر بۇلت اراسىنان ىدىراي-شاشىلىپ كۇن جارىعى دا تۇسەدى. وسىناۋ ءۇش كۇن دە جىلى، جۇمساق مىنەز تانىتتى، جاڭبىر جەردى سابالاپ، شۋىلداپ كەتپەدى دە، سەلدەتىپ قۇيمادى دا، ودان شالشىق سۋلار دا قالمادى، جەر دە قاپەلىمدە دەگدىپ سالا بەردى. ال ول كادىمگىدەي قۇرعاعان كەزدە قاراسا، كارتوپتى دا قازىپ الاتىن ۋاقىت جەتكەن ەكەن.
كەلگىنشىلەر استىقتى جيناپ بولعاننان كەيىن، قۇدايعا شۇكىر، ءجۇرىپ كەتتى-اۋ ايتەۋىر — جاناعى جانعا جايلى، كىر-قوقىستى تازارتقان شيپالى جاڭبىر دا سولاردان كەيىن جاۋعان. جۇرتتىڭ ارقا-باسى كەڭىپ، كوڭىلدەرى بايىز تاپتى، ەندى ەشتەڭەدەن قورىقپاي، قاقپادان شىعىپ، ارالدى ارالاپ سەيىلدەپ قايتۋعا جاعداي تۋدى. ءبىراق قوشتاسار كەزدە ولار تاعى دا ۇۋ دا شۋ بولدى، تاعى دا توبەلەستى، تاعى دا ءبىرىن-بىرى ايقايلاسا قۋىپ، دەريەۆنيانى باسىنا كوتەردى، الدەكىمدەردى جۇباتىپ، ايەلدەر شىرىلداپ جاتتى، ال ايەلدەر جۇباتقان كەزدەرى ەركەك قايتا ەرەگىسىپ، بىر-بىرىنە وشىگىپ، ىزالارى قايناپ كەتەتىن ادەتى ەمەس پە؛ ولار تۇنىمەن ەسۋاس ەسەرلەردەي الىسىپ-جۇلىسىپ، دەريەۆنيانىڭ ۇرەيىن ۇشىردى، ال ەرتەڭگىلىك، قايىقپەن ءجۇزىپ كەتەر الدىندا، ارتتارىنا ءبىر ىستىق بەلگى تاستاۋ ءۇشىن، وزدەرى تۇرعان كەڭسەنى ورتەپ كەتتى. ولار جونەلىپ كەتىسىمەن، وزەننىڭ جوعارعى تارماعىنداعى قالىڭ بۇتا اراسىنان الگى ساربازداردىڭ بىرەۋى — تۇلا بويى سالتاق-سالتاق بولىپ مىجعىلانىپ، كيىمى جاڭا عانا جۇلىم-جۇلىم جىرتىلعان، ءوز ادامدارىنان جاسىرىنىپ قالاتىنداي سەبەبى بار، كەسپىرسىز ءبىر كىسى شىعا كەلدى. ول وتتى كورىسىمەن دەريەۆنياعا قاراي تۇرا جۇگىردى، سول جۇگىرگەن بەتىمەن كەڭسەنىڭ ەسىگىنە كەلىپ زىپ بەردى، شاماسى ونىڭ ىشىندە ءبىر زاتى قالعان بولۋعا ءتيىس، ءبىر عاجابى، ول سوققان امالىن تاۋىپ كەرى بۇرىلىپ، قۇر قول قالپى سىرتقا اتىپ شىقتى. ىشقىنعان كۇيى تاپىراقتاپ، بيلەپ-بيلەپ ءجۇردى دە، ءبىر كەزدە ساباسىنا ءتۇسىپ، ارىرەك بارىپ ءۇيدىڭ قالاي جانىپ جاتقانىنا قاراي باستادى.
ءبىر تاڭ قالارلىق نارسە ءۇي ۇزاق جاندى، وت تەك كەشكە سالىم عانا باسىلدى، ءبىراق كەڭسەدەن قالعان ءبىر توبە شوق قاراڭعى تۇسكەننەن كەيىن دە قىزۋى قايتپاي قوزداپ، جايناپ جاتتى. وسىناۋ شوق توبەگە بايقاس بولۋ ەشكىمنىڭ دە ويىنا كەلمەپتى، ەرتەڭىنە جۇرت ويانىپ قاراسا، جاقىن جەردەگى ات قورا جانىپ جاتىر. دەگەنمەن، بۇل الگى وردادان قالعان جىگىتتىڭ ءىسى دەۋ كۇنا بولار ەدى: ول كۇندىز اتتانىپ كەتكەن. ات قورادان شىعىپ، وت، قورا ىشىندە جىلدار بويى جاتىپ، تاپتالىپ قالعان كوڭگە كوشىپ، كوڭىرسىپ بىقسىپ، اششى يىسىمەن وق نەنى اتا باستادى. تاپ وسى كەزدە جاڭبىر دا جاۋعان، ءبىراق ول بۋداقتاعان ءتۇتىندى ءبىرجولاتا ءسوندىرىپ تاستاي المادى — سونىمەن بۇدان كەيىن ءماتورا ۇستىنەن ءتۇتىن ۇزىلمەي قويدى.
سوۆحوز كارتوبىن جيناۋعا وقۋشىلاردى اكەلەتىن بولدى. جاعالاۋعا جاپىرلاي تۇسكەن وسى ءبىر قولدى-اياققا تۇرمايتىن جاس ۇرپاق ۋلاپ-شۋلاپ، ەڭ الدىمەن، تاۋىق قورالار مەن كەپەلەردەن قۇس قاۋىرسىندارىن ىزدەي باستادى. قۇداي ساقتاسىن، كوزدەرىنە ءتىرى تاۋىق تۇسە قالسا — قۋالاپ ءجۇرىپ، ءجۇنىن جۇلىپ الادى. ۆەرا كوساريەۆا قورازىن ەكى بالا اياعىمەن باسىپ، موينىن بۇرايىن دەپ جاتقان جەرىنەن ارەڭ-ارەڭ اجىراتىپ الدى. وسىدان كەيىن كەرەمەتتەي ءانشى قوراز شاقىرمايتىن بولدى، تەك ۇيرەك ءتارىزدى قىرقىلدايدى دا قويادى — ولەردەي قورىققانى تەگىننەن-تەگىن كەتپەدى. جۇمىسشىسىماقتار تاۋىق قاۋىرسىنىن كارتوپقا قاداپ، شالقايىپ تۇرىپ جوعارى لاقتىرادى — ويىنشىق اۋەلەپ بارىپ، قاۋىرسىن جەبەسى دىرىلدەپ، ىسقىرىپ تومەن قۇلديلايدى. ەگەر ول ايدالاعا كەتپەي، ەڭكەيىپ جاتقان بىرەۋدىڭ ارقاسىنا تيسە ءتىپتى قىزىق. كارتوپتى بىلاي الا سالىپ، لاقتىرساڭ — بۇزاقىلىق، ال وعان قاۋىرسىن قاداساڭ — ويىن.
ولار وينايدى — بالانىڭ اتى بالا! ودان نە سۇرايسىڭ؟ ءبىراق ەگىندىككە شاشىراپ كەتىپ، كەي-كەيدە ەڭكەيىپ بىردەڭە جينايدى، جينالعان بىردەڭەنى ماشينا جاعالاۋعا اپارىپ تاستايدى. مۇمكىن، ولارمەن بىرگە جۇرگەن ەستيار كىسىلەر بالالارعا باس-كوز بولىپ، ىسكە جۇمىلدىرىپ وتىراتىن شىعار. داريا ءبىر كۇنى شەتكەرىرەك تۇرىپ قاراسا، ولار شۋىلداسىپ، الاۋ جاعىپ، ول تاپ ءبىر بايقاۋسىزدا قاشىپ كەتەتىن سەكىلدى، ونى جاعالاي قورشاپ الادى ەكەن، ال جۇمىس جاساپ جۇرگەندەرى جەدەلدەتە قيمىلداپ، كارتوپ ساباعىن كەنەپ ءتارىزدى جۇلىپ الادى ەكەن. ال جەردە نە قالىپ جاتقانىن جەردىڭ ءوزى عانا بىلەدى. بۇرىن جەر جارىقتىق ءوزىن-وزى كۇتىپ-باپتاپ، قۇنارىن ساقتاپ، جاڭا ەگىنگە ازىرلەنىپ جاتقاندا، ول جامان جۇمىستى كوزگە شۇقىعانداي ەتىپ، ءوزى-اق كورسەتەر ەدى، ال ەندى، ولەر الدىندا، وعان ءبارى ءبىر ەدى.
بالالارعا كومەكتەسسىن دەپ پوسەلكەدەگى ءار ءتۇرلى مەكەمەلەردەن — كەڭسەدەن، اۋرۋحانادان، بالاباقشادان، اسحانادان، ايتەۋىر كىسى الۋعا بولاتىن جەرلەردىڭ بارىنەن ايەلدەردى جينادى. ارينە، ءتيىستى جاقتىڭ تاقىمداۋىمەن، سوۆحوز باسشىلىعى ەڭ اۋەلى شالعاي جاتقان، قولايسىز ءماتورانىڭ شارۋاسىن رەتتەپ قويۋ كەرەك دەپ ەسەپتەدى، سول سەبەپتى دە ادامداردى وسى جاققا ايدادى. ايتقانداي-اق ەگىندى تەز جيناپ الدى: بۇرىنعى جىلدارى ەگىن وراعى دا ناعىز ەگىن وراعى، جۇمىس تا ناعىز جۇمىس سياقتى قايناپ جاتاتىن — ەندى ءبارى دە تەز بىتەدى، تويلايمىن دەسەڭ دە ءوز ەركىڭ. جۇرت استىقتىڭ سەنتنەرىن قۋالامادى، قانشا استىق الىنسا، سونشاسىنا شۇكىرلىك ايتەۋىر، جەر تازارتىلسا بولدى. سەنتنەردى سۇراپ جاتقان جان جوق. جاڭا سوۆحوزعا العاشقى جىلدارى شارۋاشىلىقتى پايدالى ەمەس، شىعىنمەن جۇرگىزۋگە رۇقسات ەتكەن — ەندەشە جازاعا كەسىلىپ، سۋ استىنا كەتكەلى تۇرعان ەگىستەن ماساق تەرۋدىڭ نەمەسە كۇللى كارتوپتى ءبىر ءتۇيىرىن دە قالدىرماي قازىپ الۋدىڭ قاجەتى بار ما؟ وسىناۋ جەر بەرەتىن ريزىقسىز دا كۇن كورەتىن كەزەڭ كەلدى عوي.
ءماتورانىڭ قاتىندارىنان سوۆحوز كارتوبىن قازۋعا بىرەڭ-ساراڭى عانا توبە كورسەتتى: ءوز كارتوبىنىڭ قامىندا ءجۇردى. مۇندا دەريەۆنيانىڭ ءوز حالقى سوڭعى رەت جينالدى. ءبىراق ءقازىر ءشوپ شاپقان كەزدەگىدەن مۇنىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى — جۇرت بىرلەسىپ باس قوسپادى، ءاندى دە سالمادى، ولەڭ دە ايتپادى، جاقىنداپ كەلىپ قالعان تىرلىك تۋرالى اڭگىمە-دۇكەن دە قۇرمادى، ويتكەنى ءبارى دە اسىعادى، اركىم ءوز ۇيىندە، ءوز باۋ-باقشاسىنىڭ قام-قارەكەتىنەن ارتىلمادى — سۋ باسىپ قالاتىن مەزگىلدىڭ يەكتەپ قالعانى اڭگىمە-سوزسىز-اق بۇلاردى القىمىنان الدى. بالالاردى مەكتەبىنەن ايىرىپ الىپ، قىزمەتشى ايەلدەردى جالدادى: ءاربىر ءتورتىنشى قاپ وزىڭدىكى، ءبىراق تەزدەت، تەزدەت دەيدى... جۇرت شارۋاسىن تياناقتاپ بىتىرەدى، كاتەر قاتىناۋىن، پارومدى سۇيرەتۋىن قويادى — سوسىن ءجوندى-جونسىز ايقايلاپ، سەكىرىپ قايىقتى شاقىراسىڭ. سوۆحوزدىڭ دۇنيە-مۇلكىن، انە، جونەلتىپ جىبەردى، تەپسەننىڭ ار جاعىنداعى ەگىستىكتەگى ۋ-شۋ باسىلىپ، قۇلازىپ قالدى، كۇن وتكەن سايىن ءماتورا جالاڭاشتانىپ، وكپەك جەل ازىناپ سوعادى. ءيا، ەندى ولەڭ ايتاتىن جاي قالدى ما — دەريەۆنيانىڭ جارتىسى جانىپ كەتتى، ال قاتارى بۇزىلىپ، ىدىراپ سيرەپ قالعان ۇيلەردىڭ قورقىنىشتان بەرەكە-قۇتى قاشىپ، جەرگە كىرەردەي بولىپ، بۇعىپ وتىراتىنى، توز-توز ەسكىرىپ، سۇرىقسىز بولىپ كورىنەتىنى سونداي، مۇندا جۇرتتىڭ بۇرىن قالاي تۇرعانى دا تۇسىنىكسىز ەدى. قايداعى ءان!— ەندى ءماتورانىڭ ورماندارى پاتىرلاپ جانىپ جاتىر، كەي كۇندەرى ءتىپتى ءتۇتىن باسىپ قالعان ارال بوتەن جاعالاۋدان كورىنبەيتىن دە بولدى — سوسىن جۇرت سول تۇتىنگە قاراي بەتتەيدى.
ورمان ونەركاسىپ شارۋاشىلىعىنىڭ وت قويۋشىلارى پودموگانى ورتەپ بىتىرگەننەن كەيىن، كىدىرمەستەن ءماتوراعا كەلدى. ولار بىردە بەسەۋ، بىردە جەتەۋ بولىپ جۇرەتىن مۇجىقتار ەدى، بۇرىنعى الاماندار بۇلاردىڭ ساداعاسى كەتسىن، شەتتەرىنەن ىڭ-شىڭسىز، اقىرىن ءجۇرىپ، انىق باساتىن جاسامىس ەركەكتەر. ولار كولچاك باراعىنا كەلىپ، بوگودۋلمەن كورشىلەس ورنالاستى، ءماتورادا ودان وزگە جايعاساتىن جەر بولمادى، ولار ەرتەڭگىلىك دەريەۆنيانىڭ جوعارعى شەتىنەن تومەنگى شەتىنە قاراي ەتىپ، ءارى قاراي جۇمىستارىنا كەتەدى دە، كەشقۇرىم تومەننەن جوعارىعا قاراي كەرى قايتادى. ولار وزدەرىنىڭ جۇمىسىمەن-اق — ءماتورانى ماڭگىگە، ءبىرجولاتا كەلمەسكە جىبەرەتىن ەڭ سوڭعى، اقىرعى جۇمىسىمەن-اق ەلگە قۇبىجىق بولىپ كورىنەتىن . ولار ءاردايىم ەشكىممەن سويلەسپەي، ەشتەڭەگە نازار اۋدارماستان، قوجايىنعا عانا ءتان استامدىقپەن، اياقتارىن نىق باسىپ، ءۇن-تۇنسىز كەتىپ بارا جاتادى، مىنە، سول سەبەپتى دە ولاردىڭ سول سۇستى ءتۇرىنىڭ ءوزى، وسىلاي كەردەڭدەپ ءجۇرۋىنىڭ ءوزى ەلدى اسىقتىرا تۇسەدى: تەز، تەزىرەك — قۋىرماي تۇرعاندا قاراڭدى قۇرت! ولار كۇتىپ تۇرمايدى. وسىناۋ بوگدە كىسىلەردىڭ كىم ەكەنىن يتتەر دە سەزگەن، ولاردى كورىسىمەن، قۇيرىقتارىن قىسىپ، قاقپا استىنا زىپ بەرىپ جوعالادى. مۇنىڭ ۇستىنە جۇرت «وت قويۋشىلار» دەپ اتاپ كەتكەن كىسىلەر ورمان-توعايعا قوسا دەريەۆنيانى دا ورتەۋدى مىندەتتەرىنە الىپتى دەگەن حابار دۇڭك ەتتى. شىنىندا دا ولاردىڭ باراعىنا ۆورونسوۆ پەن اۋدان باسشىلارىنىڭ ءبىرى كەلىپ، ۇزاق ۋاقىت سويلەسكەنىن بوگودۋل كورىپ قالىپتى. ءجون-جون، ولار قانشا ايتقانمەن وت قويۋشىلار ەمەس پە. ەگەر ويلاپ تۇرساڭ، ولارعا اشۋلاناتىن دا ءجونىڭ جوق، ويتكەنى جاسالۋعا ءتيىس جۇمىستى ولار بولماسا، باسقا بىرەۋلەر جاسار ەدى، ءبىراق ەسكىدەن كەلە جاتقان ادەت بويىنشا، دەريەۆنيا تۇرعىندارىنىڭ بىردە-بىرى ولارمەن تىلدەسكىسى كەلمەيدى: كوز الدىندا كولبەڭدەپ، ءىس تىندىرىپ جۇرگەن سولار بولعاسىن ءقايتسىن ەندى.
ەڭ سوڭعى كارتوپ بىتىك قانا ەمەس، جويقىن بولىپ ءوسىپتى: ونىڭ ەكى تۇبىنەن — ءبىر شەلەك، ەكى تۇبىنەن — ءبىر شەلەك. ال شەلەگى، ارينە، بازاردىڭ شەلەگى ەمەس، وزدەرىنىڭ شەلەگى. ايتەۋىر كارتوبىن ازداپ دا بولسا كۇتىپ-باپتاپ، توپىراعىن قوپسىتىپ، تۇپتەگەن جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ باقشاسى سونداي. ءبىراق توپىراق جابىسقان اپپاق، ءار داناسى تورايداي ءىرى-ىرى كارتوپتاردى قازىپ جاتىپ ءبىر اۋپىرىمدەگەن جۇرت، ونى قاپتاپ، ارالدان جونەلتكەنشە سول قاپتاردى تالاي رەت قوزعاپ كوتەرىپ جاتىپ اۋپىرىمدەۋدەن ءبىر جازبادى، ال ولاردى ءتيىستى جەرىنە جەتكىزۋدى ايتپاسا دا بولادى. باقشادان ارباعا تيەردە كوتەرەسىڭ، اربادان جار استىنا تۇسىرەردە كوتەرەسىڭ، ال جاعالاۋدان پارومعا نە كاتەرگە سالاردا تاعى كوتەرەسىڭ جانە اربانى دا كۇزەتىپ تۇرۋىڭ كەرەك، ويتكەنى بۇكىل دەريەۆنياعا ءبىر-اق بايتال قالعان، باسقالارىن باياعىدا اكەتكەن، ال ەندى ماشينا دەگەنىڭ ەمگە جوق. جاعادا دايىن تۇرعان پاروم تاعى جوق. وي، بۇل بايلىقتىڭ ازابىن تارتتى عوي جۇرت! ءبىراق، ەڭ سۇمدىق اھىلايتىن كەزىن: پوسەلكەدە مۇنى قايدا اپارىپ قوياسىڭ؟ راس، سوۆحوز ەل-جۇرتتىڭ جاعدايىنا ءتۇسىنىپ، جارىم-جارتىسى بوس جاتقان كوكونىس قويماسىن ۇسىندى، ءبىراق ءۇي يەسى بيكەنىڭ دە جاعدايىن ءتۇسىنۋ كەرەك قوي: جالپىعا ورتاق وراسان زور قامباعا وزگە كارتوپتىڭ كەز كەلگەنىنەن تاۋىرىرەك، دامدىرەك تە كوزگە جىلى كورىنەتىن ءوز كارتوبىڭدى سالىپ، ودان كەيىن نەنى قايتىپ الاتىنىڭدى بىلمەۋ وڭاي دەيسىڭ بە كىسىگە؟ جانە قولىنا توپاتايىڭدى نەمەسە شەلەگىڭدى الىپ، سوناۋ يت ولگەن جەرگە جۇگىرىپ بارۋعا كىمنىڭ زاۋقى سوعادى، وندا دا الگى كىلتشى شايتان قويما ەسىگى الدىندا وتىر ما، الدە ۇيىندە پەش ۇستىندە ۇيىقتاپ جاتىر ما، كىم بىلگەن؟! قوي، ونىڭ نەسىن ايتاسىڭ!— ءوز ۇيىڭدە تۇرماعان نارسە — وزىڭدىكى ەمەس. ال ەندى تۇتاس ون ەكى دەريەۆنياعا ەشبىر قويما شاق كەلمەيدى عوي.
ءبىراق ول ءالى قايدا، انا، انا جاقتا، ىلگەرىدە... ال بۇل اراداعى كارتوپتى سۋ ايداپ كەتپەس ءۇشىن ونى تەزىرەك قازىپ الىپ، اكەتۋ كەرەك.
پينيگيندەر ءوز كارتوبىن ءۇش كۇندە-اق جيناپ الدى، ءتورتىنشى كۇنگە كارتوبىن قازاتىن ازعانا جەر قالدى. جۇمىسىنان سۇرانىپ پاۆەل كەلدى، الا جازداي جۋىماي قويعان سونيا تۇڭعىش رەت توبە كورسەتتى، ول ءبىراق جالعىز ءوزى ەمەس، كەڭسەدە ەسەپ شوتىن سارتىلداتىپ بىرگە وتىراتىن قىزمەتتەسى، ميلا اتتى جاپ-جاس كۇلەگەش جيرەن ايەلدى الا كەلدى. سول كەلىنشەك كۇلگەندە سەنسەڭ بورىكتەي دۋدار باسىن شالقايتا، كوزىن كەيىن قاراي توڭكەرىپ تاستاپ، راقاتتانا كۇلەدى ەكەن، ال ونىڭ ءوزى تىنىمسىز كۇلە بەرگەندىكتەن بە، كوزى شەل باسقانداي سوقىر بولىپ كورىنەدى ەكەن. نە ايتساڭ دا — ونىڭ كۇلكىسى دايىن، ال ءوزىنىڭ قايدا جۇرگەنىن، بۇل ارادا ىرجاڭداپ كۇلە بەرگەن دۇرىس پا، بۇرىس پا، تۇسىنبەيدى. سول سەبەپتى دە اۋەلگى كەزدە كەلىنشەك دارياعا ۇنامادى.
— انا ايەلدىڭ اتى كىم، كىم دەدىڭ الگىدە،— انا كەلىنشەك ەستىسىن دەگەندەي ول سونيادان ادەيى قايتا سۇرايدى.
— ميلا.
— ميلا؟ سونداي دا ات بولا ما ەكەن؟
— بولادى. ونداي ات بولادى، اجەتاي،— دەپ سىقىلىقتايدى كەلگىنشى ايەل.— جاي ما؟
— ەستىمەگەن ەلدە كوپ! بۇرىن جىگىتتەر كەز كەلگەن قىزدى وسىلاي دەپ شاقىرتۋشى ەدى. ءبارىن دە سۇيكىمدى — ميلكا دەۋشى ەدى. ولار جونىنەن ويناقى ولەڭ شىعاراتىن. ەستىگەن جوقسىڭ با وندايدى؟ ەندى ءقازىر بۇزاۋلاردى سولاي اتايدى.
— بۇزاۋدى؟— بۇرىنعىدان بەتەر ىشەگى قاتا كۇلەدى كەلىنشەك.— سەن دە ايتادى ەكەنسىڭ، اجەتاي... ەندەشە، مەنىڭ بۇزاۋ بولعانىم با؟ شىنىمەن-اق بۇزاۋعا ۇقسايمىن با؟
— ۇقساعاندا قانداي؟ وندا ميلكا دەگەنى ءجون.— دەدى داريا ونىمەن شىن كوڭىلدەن كەلىسىپ.
قىزمەتشى ايەل كارتوپتى ەكى كۇن قازدى جانە شىن ىقىلاسىمەن ىقتياتتاپ قازدى، سول سەبەپتى دە داريا كەيىن ونىڭ ءجون-جوسىقسىز كۇلكىسىنە دە، سول كۇلكىسى ءتارىزدى جەڭىلتەك اتىنا دا كوندىگىپ، قۇلاعى ۇيرەنىپ كەتتى. ال اسىرەسە جاي-كۇيدى سۇراي كەلە، ميلانىڭ كۇيەۋگە شىققانىن، اقىل-ەسى ءبۇتىن بارشا قاتىندار سەكىلدى نارەستەسى بار ەكەنىن بىلگەندە كەيۋانا مۇلدە كوندىگىپ كەتتى. سوندا ول مۇجىق ەركەك باسىمەن مىناداي سىلدىرلاققا جىلدار بويى ءتوزىپ كەلەدى-اۋ، شاماسى — ەندەشە و بايعۇس، از دا بولسا، دەمالسىن. ەكىنشى كۇن بىتەر ادەتتە ميلا كەتپەكشى بولىپ جاتقان كەزدە، داريا وعان ءبىر كەپ ايتتى:
— سەن قانشا ايتقانمەن اتىڭدى باسقا ءبىر بۇزاۋ اتىمەن ايىرباستاساڭ قايتەدى... ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرىنىڭ اتتارى ءتاپ-تاۋىر-اق بولادى. ماسەلەنكي، بىزدە زويكا دەگەن بۇزاۋ بولدى — اپ-ادەمى-اق ەمەس پە! بالكىم، سوندا قىت-قىتتاپ كۇلگەندى دە ازايتارسىڭ. سەنىڭ بار نارسەگە كۇلگىڭ كەلە بەرەتىنى نەسى؟
ميلا سىقىلىقتاي جونەلدى، قاشان سونيا ونى جاعالاۋعا شىعارىپ سالعانشا، كۇيگەلەك بىرەۋ قوڭىراۋ ءجىبىن تىنىمسىز تارتقىلاپ تۇرعانداي-اق، ونىڭ ىشەگى تۇيىلگەنشە سىڭعىرلاپ كۇلگەن داۋسى ەستىلىپ تۇردى. كىسى ەشتەڭەگە الاڭداماي، قايعى-مۇڭنان الىس بولۋ ءۇشىن، بالكىم، تاپ وسىلاي ءجۇرۋ كەرەك شىعار، سونىڭ ءوزى جاقسى شىعار—دەپ ويلادى داريا. قايعى-شەرىڭ بولسا دا — احا-احا، بولماسا دا — احا-حا! وندايلارعا قايعى-قاسىرەت كەلسە دە — سونىڭ قايعى-قاسىرەت ەكەنىنە تۇسىنبەي، احاحۋ-ەكەكۋمەن-اق بەتىن قايتارىپ تاستايتىن شىعار. ولاردى ەشبىر دەرت شالمايدى، ولارعا دۇنيەنىڭ ءبارى قاڭباقتاي جەڭىل، كۇللى ءومىرى — ويىن-كۇلكى. سونىڭ ءوزى دۇرىس — نەسى جامان؟ سونداي مىنەزگە قايدان ۇيرەنۋگە بولادى؟
ءۇشىنشى كۇنى پاۆەل كارتوپتى الىپ كەتتى. قولداعى بار ىدىستىڭ ءبارىن جيناپ، ون بەس قاپقا كارتوپ سالدى، ال باقشا ىشىنە توبە بولىپ ۇيىلگەن جارىقتىقتىڭ ءبىر جاعى عانا كەتىلدى. ءالى دە قازاتىن كارتوپ قانشا! دەمەك، ونى قانشا تاسىساڭ دا تاۋسىلمايدى. داريا، بەس-التى قاپ كارتوبىن الا كەتىپ، كاتەريناعا دا قول ۇشىن بەرۋ كەرەك ەدى دەپ يشارات جاسادى؛ پەترۋحاعا كىسى سەنىپ بولمايدى، ول كەلە مە، كەلمەي مە، كىم بىلگەن، ال كەمپىر بايعۇس ءبىر جەردى پانالاپ، بىردەڭەنى تالعاجاۋ ەتۋى كەرەك قوي.
— مەن ولاردى قايدا قويامىن!— پاۆەل ودان باس تارتپادى، ءبىراق راسىندا دا كارتوپتى قايدا سىيعىزارىن بىلمەي، يىعىن قۋشيتتى دا قويدى.
— ءوز كارتوبىمىزدى قايدا توگەمىز؟
— سىيماي قالعانىن ازىرشە ايۆانعا توگە تۇرايىق.
— «سىيمايدى» دەپ تۇرعانى ەدەن استىنداعى قامبا. پاۆەل ونى جوندەمەك بولىپ ءبىر ايداي ازاپتاندى: انگارادان شەگەقۇم اكەلىپ توكتى، تابانىنا تاقتاي توسەنىش جاسادى، اقىرىندا قىرتىس سۋدان قۇتىلدى، ءبىر جاقسى جەرى ايتەۋىر ءۇيى توبە باسىنان تاپ بولدى: ال ءۇيى تومەندە تۇرعاندار ودان قۇتىلا المايدى، ءبىراق ءقازىر قامبا كادىمگىدەي كىشىرەيىپ قالدى، ەندى وعان كوپ نارسەنى سىيعىزا المايسىڭ. ءبىر بۇيىرىنەن قازايىن دەسە — ماشاقاتقا بەلشەسىنەن باتادى: قويما تاستاي سەمەنتتەلگەن، ال قازسا — كىم بىلگەن، قايتادان سۋ بۇلكىلدەپ شىعا كەلۋى عاجاپ ەمەس. ودان دا باردى قاناعات تۇتىپ، بالە-جالادان اۋلاق جۇرگەنى جاقسى.
كارتوپتى ەكى كۇن ۇدايى ەڭكەيىپ ءجۇرىپ قازعان سونيا، ءۇشىنشى كۇنى تىزەلەپ وتىرىپ ىستەيتىن بولدى. داريا مەن وعان كومەككە — تاپ ءبىر تۇنەگەندەرى ءۇشىن ورىنپۇل ەسەسىن ەڭبەگىمەن قايتارعىسى بارداي-اق — سيما مەن كاتەرينا كەلدى. داريانىڭ ۇيىندە كىسىلەر بار كەزدە ولار ناستاسيانىڭ ۇيىنە قونىپ ءجۇردى دە، سونيا ءجۇرىپ كەتىسىمەن، ۇيگە قايتادان كەلدى. سونيا كەشقۇرىم كەتەردە ىڭقىلداپ-كۇرسىلدەپ ازەر كەتتى: كەڭسە قىزمەتىنە ابدەن ادەتتەنىپ، قارا جۇمىستان شىعىپ قالىپتى دا، ەندى مۇندا بار كۇشىن سالامىن دەپ دىڭكەلەگەن ءتارىزدى. ونىڭ انا جاقتا، جانا پوسەلكەدە، وسى ءبىر جاز ىشىندە قاتتى وزگەرىپ كەتكەنى سونداي، داريا كەيدە ونى بەيتانىس بىرەۋ مە دەپ تە قالادى: كۇپشەكتەي بولىپ جۋانداپ، بولبىر تارتتى، شاشىن قالا مانەرىمەن قىرقىپ، بۇيرالاتتى، سودان دا شىعار، بەتى تاباقتاي بولىپ، دوڭگەلەنىپ شىعا كەلدى، كوزى ءبىتىپ، كىشىرەيىپ، سىعىرايىپ قارايتىنداي بولىپ كورىنەدى. ءوزى ءار ءتۇرلى اۋرۋدى ايىرا بىلەتىن بولىپتى جانە سولاردى ءسوز ەتكەندە ءارقايسىسىنىڭ ءاتى-جونىن ايتىپ، نەنى نەمەن ەمدەۋ كەرەك ەكەنىن ۇمىتپاي، كادىمگىدەي تۇسىنە وتىرىپ ءسوز ەتەدى. ءماتورادا اۋىرۋعا دا قول تيمەيدى، مۇندا فەلدشەر ايەلدەر دە تۇراقتامايدى: كەلەدى، كەلەدى دە، اينالانىڭ ءبارى كولكىلدەگەن سۋ ەكەنىن، حالقىنىڭ دەنى ساۋ تازا، جۇمىستان باسى بوسامايتىنىن كورەدى، سوسىن تايىپ تۇرادى.
— اندا قالاي، ۇناي ما؟—دەپ ابايلاپ سۇراپ كوردى داريا سونيادان.
— ايتەۋىر وسى ارا ەمەس،— دەپ ءبىر ءتۇرلى ىزالانا ءتىل قاتتى كەلىنى، مۇنىسىن تۇسىندىرمەدى دە. «وسى ارا ەمەس» دەگەنى — جاقسى ما، جامان با؟—ايىرىپ كور كانە.
داريا لەزدە وزىنە، كەمپىرگە دەگەن كوزقاراس و جاقتا مۇلدە باسقاشا بولاتىنىن سەزە قويدى. مۇندا ول ءوز ۇيىندە تۇرادى، اينالاداعى دۇنيە-مۇلىكتىڭ ءبارى مۇنىڭ قانى مەن تەرى سىڭگەن، وزىنەن شىققان نارسەلەر جانە سونىڭ ءبارىنىڭ يەسى ءوزى بولىپ تابىلادى. ونى جۇرتتىڭ كوزىنە باسىپ، ءوزىن كورسەتكىسى كەلمەسە دە، ونى ءبارى دە مويىندايدى. و جاقتا سونيا قوجابيكە بولىپ العا شىعادى. ول دا ۋىلجىپ تۇرعان جاس ەمەس، ەندى ۇزاماي ويىنان قۋاتى تايا باستايتىنىن ءوزى دە بىلەدى — ەندەشە ءۇي ءىشى كەيۋانا كەمپىردى ەمەس، ءوزىن تىڭداۋى ءۇشىن سۋىرىلىپ العا شىعاتىن ۋاقىتى جەتتى. ادام دەگەنىن بۇل جالعاندا ەكىنشى بىرەۋگە ءامىرىن جۇرگىزبەي تۇرا المايدى، بۇل ونىڭ جانىنا جاعاتىن ەڭ ءتاتتى جۇمىسى، ەگەر ول ءوزى تىرلىكتە باسقا ءبىر كىسىنىڭ قاراماعىندا نەعۇرلىم كوپ جۇرسە، كەيىن قولىنان سۋسىپ كەتكەن ەسەسىن سوعۇرلىم تەزىرەك قايتارۋعا تىرىسادى.
كاتەر پارومدى كۇن سايىن، كەيدە ءتىپتى كۇنىنە ەكى رەتتەن تاسيدى. جۇرت كارتوبىن، كالعان-قۇتقان مالىن، اجەتكە جارايتىن ەڭ سوڭعى ونى-مۇنى زاتتارىن تەرگىشتەپ، الىپ كەتىپ جاتىر. ەندى ەشتەڭەنى كەيىنگە قالدىرۋعا بولمايدى: الگى ەڭ سوڭعى مەرزىم — سەنتيابردىڭ ورتا شەنى دەپ جاريا ەتكەن ۋاقىتى كەلىپ جەتكەن ەدى. كوپتەگەن كىسىلەردىڭ باعىنا قاراي، وسى جاعالاۋعا كۇتپەگەن جەردەن ءوز بەتىمەن جۇرەتىن ءبىر بارجا كەلدى دە، ونداعى جولاۋشىلار ءار قابىن ءتورت سومنان قىرۋار كارتوپ ساتىپ الدى. ءبىراز ويلانىپ بارىپ، ەڭ دۇرىسى كارتوپتىڭ ماشاقاتىنان ابدەن زىقىسى شىققاننان كەيىن، ونىڭ سوڭعى جيىرما قانارىن پاۆەل دە ساتىپ جىبەردى. ونسىز دا سوۆحوزعا ءۇش رەت بارىپ قايتقان جانە ءار بارعaن سايىن ون بەس قاپتان اپارىپ تاستاعان، وزدەرىنە شاش ەتەكتەن جەتىپ جاتىر. كاتەريناعا ول كارتوبىڭدى تۇگەل سات، ال كۇندەلىكتى اسقا كەرەگىن ءوز قامبامنان بەرەمىن، كارتوپتىڭ ءبارى بىردەي عوي دەگەن. الايدا، كاتەرينا ءۇش قاناردى وزىنە قالدىردى — نە بولارىن كىم بىلەدى! سيما دا جيىرما سوم اقشا الىپ، ءبىراز بايىپ قالدى — و كەمپىردىڭ كارتوپ ساقتايتىن جەرى دە جانە دامەتەر كىسىسى دە جوق، ال باقشاسى دا اشوزەك-تاران ەمەس، ءتۇسىمدى كوڭىلدە كۇتكەندەگىدەن الدەقايدا مول بەردى. كەيىن سيما كارتوپتى كوبىرەك ساتپاعان ەكەنمىن — دەپ قاتتى وكىندى، ال ول الدەنەگە بۇگەجەكتەپ، كارتوبىنىڭ جارتىسىن ساقتاپ قالدى، ەندى ول ءقازىر سەنەكتە كۇن كوزىندە جاتىپ، جاسىل تارتىپ بارادى.
كەمپىرلەر كوپكە دەيىن ناستاسيانىڭ باقشاسىنا نە ەتەرىن بىلمەدى. ناستاسيانىڭ ءوزى كەلمەدى. جازدا داريا ودان كوز ايىرماي، ءارامشوبىن وتاپ، قوپسىتىپ، وعان تاۋىقتاردى جولاتپاي، قۋالاپ ءجۇردى — يگى ەڭبەك يەن ەگىن قور بولماسىن دەدى. بۇكىل دەريەۆنيادا جيناۋسىز قالعان جالعىز باقشا سول ەدى: يەسىز قالعاسىن ءقايتسىن. ءار-ار جەردەن سەلتيگەن ءسابىز، قىزىلشا مەن شالقان كورىنەدى. كاپۋستا ءپىسىپ، قاتايىپ ۇلگىرمەيتىن بولعاسىن، ونى اۋەلدەن ەكپەگەن. ەندى جۇرتقا قاجەت بولماعاسىن شارباقتار دا جانتايىپ، قۇلاي باستادى، تەنتەك جەل اڭىراپ، قۋراپ قالعان بادىرەن ءشوپتىڭ جىڭىشكە ساباعىن قوزعايدى، ءراسۋا بولىپ پايداسىز جاتقان كارتوپ ساباقتارىن كوتەرىپ، قوپسىتىپ كەتەدى. تەك ۆەرا نوساريەۆا عانا بۇرىنعى ادەتىمەن ولاردى شومەلەلەپ قويدى، ءبىراق، ونى تاسىپ، مالعا ازىق ەتۋدەن ول دا باستارتتى: پايداسىنان ماشاقاتى كوپ. كارتوپتىڭ ساباعىن ءقايتسىن ول، ايتەۋىر پىشەنىن جەتكىزىپ العانى جاقسى بولدى، بۇعان قۋانباعاندا ەندى نەگە قۋانارسىڭ.
ناستاسيا كەلمەدى، سودان كەيىن كەمپىرلەردىڭ جاپپاي جۇمىلىپ، سونىڭ باقشاسىن جيناۋدان باسقا لاجى قالمادى. سويتپەگەندە قايتەدى؟ ناستاسيا ءۇيى تەرەزەلەرىنىڭ كۇللى قاقپاقتارىن جاۋىپ، كارتوپتى ەدەنگە اكەلىپ توگە بەردى — سوندا ول ۇيمەن بىرگە ورتەنىپ كەتسىن دەدى مە، الدە قانشا ايتقانمەن ايتەۋىر بىرەۋدىڭ پايداسىنا اسسىن دەدى مە — مۇنى نەگە قازىپ، نەگە اكەلىپ توگىپ جاتقانىن وزدەرى دە بىلمەيدى. ورماندى ورتەگەن كەزدە تامىرلاپ تۇرعان كۇيى ءپىسىپ قالاتىن ساڭىراۋقۇلاقتاردى تەرىپ جەيمىز — دەپ وت قويۋشى-مۇجىقتار ماقتاناتىن كورىنەدى — سول سياقتى، بالكىم، كارتوپتى دا ءپىسىرىپ جەر. ءبىراق ونى جەردە قالدىرۋعا تاعى ارىڭ جىبەرمەيدى — شىنىندا دا پىسكەن ءونىمدى قازباي قالاي قاراپ وتىراسىڭ، ول ەل ەستىمەگەن سۇمدىق قوي. قانشا ايتقانمەن، ۋادەسىندە تۇرىپ، ناستاسيا كەلەتىن شىعار — و جاقتا كارتوپسىز قالاي تۇرادى بايعۇستار؟ بالكىم، بىردەڭەگە اينالىپ جاتقان شىعار، بالكىم، كارتوپ قازۋعا ۋاقىت بولماي قالاتىن ەڭ سوڭعى ساتتە انگارا جاقتان شىعا كەلەتىن شىعار، ال قازىلعان كارتوپتى جيناپ الۋعا كوپ ۋاقىتتىڭ كەرەگى جوق، وعان وزدەرى دە كومەكتەسەدى.
كارتوپتى دا قازىپ ءبىتىردى — ناستاسيا كەلمەدى...
مالدى تۇگەل الىپ كەتتى. پاۆەل سيىردى اكەتۋگە ەڭ سوڭعىلاردىڭ ءبىرى بولىپ كەلدى. اينالا ازىپ-توزىپ، ورتەنىپ، ابىگەرى شىعىپ، الەك-شالەك بولىپ جاتقانىنان، جالعىزدىقتان قاتتى شوشىعان، جۋاس تا كونبىس، ەستى جانۋار مايكا بىرنەشە كۇننەن بەرى قورادان دالاعا شىقپاي قويعان. داريا ونى ورىسكە ايداسا، ول موڭىرەپ، جىلىستاپ قاراڭعى دا لاس قورا تۇكپىرىنە تىعىلا بەردى. ول قورادان تەك تۇنەمەلىكتە عانا شىعادى، وندا دا كەڭ دالاعا ەمەس، كارتوپ ساباقتارىن شالىپ، جۇرەك جالعاپ قايتۋ ءۇشىن ىرگەدەگى باقشا ىشىنە جايىلادى. ول ۇزاق ساعاتتار بويى باسىن تومەن سالىپ، موينىن ەسىك جاققا سوزىپ، ۇدايى بىردەڭەنى ىنتىعا كۇتىپ، بىردەڭەگە ازىرلەنگەندەي-اق سىلەيىپ تۇرادى دا قويادى. بىردە پاۆەل كەلىپ، موينىنا ارقان سالىپ، جەتەلەي جونەلگەندە، مايكا تەلمەڭدەپ جۇرە بەردى — قايدا اپارساڭ، وندا اپار، ايتەۋىر وسىناۋ قورقىنىشتى جەردەن اۋلاعىراق، الىسىراق اكەتسەڭ بولدى. جانە كونبىس كەيىپپەن تاقتاي توسەنىشتى باسىپ، پاروم ۇستىنە شىقتى، ءوزىن بايلاعاندا ءماتوراعا سىرتىن بەرىپ، الىس قارسى جاعالاۋعا كوز قيىعىن سالىپ، جايباراقات تۇرا بەردى.
داريا ونى شىعارىپ سالاردا جىلاپ جىبەردى.
— قالاي، اپا، بالكىم، سەنى دە بىردەن الا كەتسەك قايتەدى؟ ەندى بۇل ارادا ىستەيتىن جۇمىس تا قالماعان ءتارىزدى،— دەگەن پاۆەل شەشەسىنە ۇيدە وتىرعاندا.
— جوق،— دەپ كەسىپ ايتقاندى داريا.— سەن مەنى ازىرشە قوزعاما. قاراپتان-قاراپ تۇرىپ، ءماتورادان كەتە سالاتىن مەن ساعان سيىر ەمەسپىن. بۇل ارادا سەندەرگە عانا ىستەيتىن جۇمىس جوق. ماعان تابىلادى.
— ۇزاماي ورتەيدى عوي، اپا...
— مەيلى ورتەي بەرسىن.
سوسىن شىداماي كەتتى دە، ەندى كەشىگىپ قالعانىن، ونى سۇراۋدىڭ دا قاجەتى جوق ەكەنىن بىلە تۇرا، وكپەلى كەيىپپەن كىنالاي ءتىل قاتتى:
— سونىمەن مولالاردى تاستايتىن بولدىق قوي شاماسى؟ ءوزىمىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ مولالارىن؟ سۋ استىنا؟
پاۆەل سۇلق ءتۇستى، وعان قاراۋدىڭ ءوزى ءبىر ءتۇرلى ايانىشتى ەدى.
— ءوزىڭ كوردىڭ عوي، انادا نە بولىپ، نە قويعانىن،— دەپ اقتالا باستادى ول.— الگى ءبىر نارسە بولماعاندا... اكەتەمىز دەپ ەدىك قوي... ال ەندى قاشان؟ مەن ءوزىمدى الماستىراتىن كىسىگە ءۇش كۇن قارىزدار بولىپ قالدىم. رەتى كەلمەيتىن شىعار، اپا. جالعىز ءبىز عانا ەمەسپىز عوي...
— ەگەر ءبىز ولاردى تاستاپ كەتسەك، سەن ەكەۋمىزدى ويلانباستان لاقتىرىپ كەتەدى ءالى،— دەدى ول ساۋەگەيسىپ. وي-بوي، دۇنيە-اي، ءبىز ادام بولۋدان كەتتىك قوي، كەتتىك، ەندى باسقا نە قالدى. تۋعان-تۋىسقاندارىمىزدىڭ مولاسىنسىز قالاي عانا جۇرمەكپىز؟!
پاۆەل كەتىپ قالعاننان كەيىن، وسى اڭگىمەدەن الابۇرتقان كوڭىلىن باسپاستان، قىزۋلى كۇيى كەمپىر بەيىتكە قاراي جۇرە بەردى. كۇن ەكىندىدەن ەڭكەيىپ، ۇياسىنا جارتىدان اسا باتسا دا، قۇرعاق تا سالقىنداي تۇسكەن اپتابىمەن اينالانى جىلىتىپ تۇر. كۇيىك، ىس ءيىسى بۋلىقتىرىپ، قولقانى قابادى: تەپسەننىڭ ار جاعىنداعى قاراعايى قىرقىلعان دالاڭقاي ورتەنىپ، ءتۇتىن بولىپ اسپانعا ۇشىپ جاتىر، ونىڭ ۇلكەن وينامالى ساۋلە ءتارىزدى، بوس قۋىقتاي بوزعىلت جالىنى بىردە جەلپىلدەپ جوعارى كوتەرىلەدى دە، ەندى بىردە باسەڭسىپ تومەن تۇسەدى. سو جاقتان پاتىرلاپ، گۋىلدەي ەستىلىپ جاتقان دىبىس بولماسا، دالاڭقايدىڭ ورتەنىپ جاتقانىن ءبىلۋ دە قيىن بولار ەدى: ونىڭ ءتۇتىنىن باسقا جاقتان كەلىپ، انگارا ۇستىندە كىلكىلدەپ توسەلىپ جاتقان وزگە تۇتىننەن ايىرۋ دا وڭاي ەمەس-تى. جوعارىدان كۇيىك ءيىسىن كوڭىرسىتىپ، ءالسىز جەل سوعىپ تۇر، داريانىڭ تاماعىن ءتۇتىن قىرناپ، باسى اينالىپ، اياعىن التەك-تالتەك باسادى. وڭ جاقتاعى ءمۇيىستىڭ بۇرىلىسىنان مايكانى اكەتكەن كاتەردىڭ تىقىلى ءالى ەستىلىپ تۇر. مىنە، ەندى وسى ارانىڭ بالەسىن سەزىپ، انا جاقتىڭ بالەسىنەن بەيحابار مايكا دا ءجۇرىپ كەتتى، انا جاقتاعىلار مۇنىڭ ەتى بۇزىلىپ كەتپەسىن دەپ، ونى اياز تۇسكەنشە قالاي اسىراۋدىڭ قام-قارەكەتىنە كىرىسەدى عوي.
بەيىتتىڭ قاقپاسى شالقايتا اشىلىپتى، قاقپانىڭ ار جاعىنداعى ەڭ ءبىرىنشى الاڭقايدان ورتەلگەن جەر قارا ساڭلاقتانىپ ءا دەگەننەن كوزگە تۇسەدى. داريا كوز قيىعىن ءبىر تاستاعاندا مولا باستارىنان كرەستەردى دە، بەلگىلەردى دە، شەتەن-شارباقتاردى دا كورمەدى — جاز باستالار كەزدە بەيتانىس مۇجىقتارمەن ارپالىسىپ ءجۇرىپ كەمپىرلەر كەدەرگى جاساعان ءىس، وت پەن ءتۇتىن تاساسىندا ەندى عانا جاسالىپتى. ءبىراق داريا ءقازىر وعان اشۋلانعان دا، رەنجىگەن دە جوق — بارىنە دە ءبىر زاۋال. ودان بەرى دە تالاي سۇمدىقتى كورىپ، تالاي بالەنى باستان وتكەردى — جۇرەگى تاستاي. بۇ بايعۇس ەندى مۇنى دا كوردى — جازمىشتا سولاي جازىلسا، ماقۇل، كورمەگەندە قايتەدى. اشۋلانۋ ءجون ەمەس: ول ءوز تۋعاندارىنىڭ باسىنا كەلە جاتىر، ال و جاققا كوڭىل شىركىن الابۇرتىپ، قۇبىلىپ تۇرعاندا بارۋعا بولمايدى، وندا كەيىن قايتۋى كەرەك. بارىنە دە ءبىر، ءبىر عانا زاۋال...
ول سول جاققا قاراي بۇرىلدى دا، شاعىن توعايدىڭ تۇكپىرىنەن وزىنە ومىر-تىرلىك بەرگەن اكەسى مەن شەشەسى جاتقان تومپەشىكتى تاۋىپ الدى. تومپەشىك ءۇستى قوپارىلىپ الىنعان كرەستەن ءبۇلىنىپ قالىپتى. سول قاناتتا، اۋەلى قويىلعان شەشەسى جاتىر دا، وڭ قاناتتا اكەسى جاتىر. باس جاقتا، تومپەشىكتىڭ ۇستىندە ەمەس، ەتەگىندە ءبىر كەزدەرى داريانىڭ ءوزى وتىرعىزعان شەتپە ءوسىپ ءتۇر، ءشوپ اراسىندا قۇستار شۇقىپ تاستاعان قىزىل جيدەكتەر جاتىر. ال اياق جاعىنان سىپتىعىر قاراعاي ءوسىپتى، باياعىدا، مولانى قازعان كەزدە، ونىڭ قاراسى دا جوقتۇعىن، ول ەمىن-ەركىن تۇسكەن ءبىر تۇقىمنان جەتىلگەن عوي. تومپەشىك كوپتەن بەرى دارياعا تىم قىسقا سياقتانىپ كورىنىپ جۇرگەن، ول تالاي رەت وسى اراعا جاتا كەتىپ، اياعىن سوزىپ جىبەرىپ، ۇزاق جىلدار ىشىندە وسى تومپەشىك ءمۇجىلىپ كىشىرەيدى مە، الدە ادام شىنىمەن-اق سونشا قوراش پا،— سونى سالىستىرىپ بىلمەك بولىپ، تالاي رەت وقتالعان. شەتپە مەن قاراعاي بۇتاقتارى جوعارىلاپ بارىپ ايقاسىپ كەتكەن. مۇنىڭ ءوزىنىڭ ومىر-تىرلىگىندەگى سياقتى، مىنا ەكى اعاشتىڭ تىرلىگىندە دە، بۇلاردىڭ تامىرلارى ءنار العان توپىراقتا تەرەڭدە جاتقان ەكەۋدىڭ دە ازدى-كوپتى ۇلەسى بار شىعار — دەپ ويلاۋدىڭ وزىندە جانعا ءارى جاعىمدى، ءارى قورقىنىشتى كۇنالى ءبىر سەزىم بار ەدى. اينالانىڭ ءبارى، ءبارى-بارى تۋعان-تۋىستارى...
داريا مولا تومپەشىگىنە ءيىلىپ ءتاجىم ەتىپ، سونىڭ قاسىنا جايىمەن وتىرا بەردى. بۇل اراعا جەل جەتە المايدى، توڭىرەك تىپ-تىنىش، تەك شەگىرتكە-شەكشەكتەر عانا شانشۋداي اششى شىرىلدايدى. تەك بەيىت باسىندا عانا تۇنىپ تۇراتىن، وزگەشە ءبىر ەلىرمە، ءتاتتى ءيىستى ءتۇتىن ءالى وشىرە الماپتى، سودان با ايتەۋىر وسى ماڭنان سەمىپ بارا جاتقان ادام رۋحى ەلەستەگەندەي بولادى.
ول شۇباتىلعان ءتۇتىندى، بۇزىلعان-بۇلىنگەن مولالاردى كورمەس ءۇشىن جايىمەن كوزىن جۇمدى، كىسىنى ءبىر ماۋجىراعان بەيجاي كۇيگە تۇسىرەتىن جۇمساق اۋەنمەن ىلگەرى-كەيىن تەربەلىپ وتىرىپ، ءبىر حالدەن ەكىنشى حالگە قالىقتاپ ۇشىپ باراتىنداي-اق، ءوزىن-وزى مۇلدە ۇمىتىپ، ءون بويى جەڭىلدەپ باسەڭ ۇنمەن تەبىرەنە ءتىل قاتتى:
— بۇل مەنمىن، اكەتاي. بۇل مەنمىن، اپاتاي.— داۋىسى كۇمىلجىپ، قۇمىعا شىقتى، سوسىن قاشان داۋىسى تۇزەلىپ، قوڭىرلانا تۇسكەنگە دەيىن، ۇندەمەي كۇتىپ وتىردى دا، ايتار كەپتى بابىمەن باستاۋعا قولايلى ءبىر ىرعاق تاۋىپ، الگى سوزدەرىن باسقاشا ۇنمەن قايتا ايتتى.— مىنە، كەلدىم قاستارىڭا. قولىم ءبىرجولاتا بوسادى، سيىر ەكەش سيىردىڭ ءوزىن بۇگىن الىپ كەتتى. ەندى كوز جۇمسام دا ەرسى ەمەس. ال، اكەشىم، ماعان ءماتورادان توپىراق بۇيىراتىن ەمەس. قاستارىڭا كەلىپ، جايىمەن جاتا قويارمىن دەۋشى ەدىم، ودان ەشتەڭە شىعاتىن كورىنبەيدى. انا جاقتا بىرگە جاتۋ ءۇشىن سەندەردى الا كەتەمىن بە دەپ ەدىم، ودان دا ەشتەڭە شىقپادى. رەنجىمەڭدەر ماعان، مەن بەيباقتا ايىپ جوق. ايىپسىزبىن دەيمىن-اۋ، ايىپتىمىن، ايىپتى بولاتىن سەبەبىم، وسى ءبىر ناۋبەت تەك ماعان، مەنىڭ باسىما كەلىپ ءتۇستى. ال اقىلسىز مەن جازعان، نە ىستەرىمدى دە بىلمەدىم. سەن ماعان، عۇمىرىڭ ۇزاق بولسىن دەپ باتا بەرىپ ەدىڭ... ءسوزىڭدى ەكى ەتپەدىم، ۇزاق جاسادىم. مۇنشا ۇزاق جاساۋدىڭ قاجەتى قانشا ەدى، سەندەرگە كەلۋىم كەرەك ەدى، ءبارىمىز بىرگە بولاتىن ەدىك. ال ەندى، مىنە، نە بولدى؟ سەندەردى تالاق ەتىپ تاستاپ كەتكەنىم ءۇشىن، ەندى ماعان تىنىش ءولىم بۇيىرمايدى، باسقانىڭ ەمەس، تەك مەنىڭ تۇسىمدا عانا ءبىزدىڭ تۇقىمدى — تامىرىنان شاۋىپ، ايداپ اكەتەتىن بولدى. وي-بوي، اكەتەدى، اكەتكەندە قانداي... ال قارعىس اتقان، مەن سورلى، سەندەردەن ءبولىنىپ، باسقا قونىستا تۇرا باستايمىن. مۇنى ماعان كىم كەشىرەدى؟! اكە! اپا! مەنىڭ جازىعىم نە؟— ول مولا تومپەشىگىنە شىققان شوپكە بەتىن باسىپ، يىعى سەلكىلدەپ جاتتى. وسىلاي جاتىپ، جەر مەن شوپكە كۇيىنە شاعىنىپ جاتتى: ءبىزدى ءتۇتىن باستى، ءتۇتىن. تۇتىنگە تۇنشىعىپ، ولەر بولدىق. وزدەرىڭ دە كورىپ جاتسىڭدار عوي. ال سەندەر مەنى كورەسىڭدەر مە؟ ءتۇر-سيقىما قاراڭدارشى، قانداي ەكەنمىن؟ مەن سەندەردىڭ، سەندەردىڭ قانىڭمىن، سەندەرگە بارۋىم كەرەك... مەنى تىرىلەرگە قوسۋعا بولمايدى. مەن ولاردىڭ اجەتىنە جارامايمىن، سەندەردىڭ ۇرپاعىڭنانمىن. مەن سەندەرگە... ءۇيدى ۇزاتىپ سالعاننان كەيىن كەلەمىن. مەيلى وت، سۋ بولسىن... ول باسىن كوتەرىپ، جاۋلىعىن جوندەدى.
ءبىزدىڭ ءۇيدى، اكە، بۇگىن-ەرتەڭ... ونى دا انا جاققا جىبەرەدى. ال، مەن قاراپ تۇرامىن. كۇيىپ كەتپەيتىن جەرگە جاقىنىراق بارىپ، قالاي جانار ەكەن، قارايمىن عوي. سوسىن كەيىنىرەك كەلىپ، ءبارىن ساعان ايتامىن. بۇدان باسقا نە ىستەيىن ەندى؟ ا؟
كەنەت ونىڭ ويىنا بىردەڭە تۇسكەندەي الىس-الىس ءبىر جاقتان سىبىرلاعان دىبىس ەستىلگەندەي بولدى: «سەن ءبىزدىڭ ءۇيدى جيناپ-تەرىپ تازالاپ قويدىڭ با؟ سەن ونى ۇزاتىپ سالام دەيسىڭ، قالاي ۇزاتاسىڭ؟ الدە ەسىكتى تارس ەتكىزىپ جاۋىپ، قايقايىپ كەتە بەرەسىڭ بە؟ ءۇيدى جيناۋ كەرەك. ءبارىمىز سوندا تۇرعانبىز». داريا سەلك ەتىپ، اسىعىس ماقۇلداي بەردى: «جينايمىن، جينايمىن. سونى قالاي ۇمىتىپ كەتكەنمىن؟ ءوزىم-اق بىلەتىن نارسە عوي. جينايمىن».
«تاعى نە ايتاسىڭدار؟»—دەدى ول ءبىر جاۋاپ بولا ما دەپ ۇمىتتەنىپ.— تاعى نە ىستەيىن؟ ءوزىمنىڭ نە ىستەۋىم كەرەك؟»— ول موينىن سوزىپ، اينالادا اعىپ ءوتىپ جاتقان ءالسىز دىبىستارعا قۇلاعىن تىگىپ، قالشيىپ وتىرىپ قالدى. ءبىراق وزىنە ارناپ ەشتەڭە دە ايتىلمادى. ەڭ باستى نارسە ايتىلمادى. توڭىرەك بۇرىنعىشا تىپ-تىنىش، جاپىراقتار مەن شوپتەر سىبدىرىنان جاۋاپ تابىلمادى. ءۇمىتى ۇزىلسە دە، كەيۋانا تاعى ءبىر رەت سۇراۋ قويدى — مولا ءتىل قاتپادى. سودان كەيىن ول كەشىرىم الا المادىم دەپ ويلادى. وزىنە دە سول كەرەك. مۇنى كەشىرەتىندەي قاي ءبىر ەڭبەگى ءسىڭىپ ەدى سونشا؟ ءوزىن-وزى كەشىرە الماي جۇرگەندە، ولاردان قاي بەتىمەن كەشىرىم كۇتەدى،— ۇيات ەمەس پە مۇنىسى؟
داريا جوعارى قارادى، اعاشتاردىڭ ۇشار باسىنا ءتۇتىن ءىلىنىپ قالىپتى، ال زەڭگىر اسپاندا كوڭىلدى سەلدىر بۇلتتار ءجۇزىپ بارادى. كۇن تومەندەپ، بەيىت توعايىنا الا جولاقتاپ، شۇعىلاسىن سەپتى، اعاشتار كولەڭكەلەرى ۇزارىپ، جۇمىرلانىپ قاتىپ قالعان سەكىلدى بولىپ كورىنەدى — تاپ ءبىر كولبەي جاتقان باعان ۇستىمەن جۇرگەندەي-اق، سونداي ءبىر كولەڭكە بويىن قۋالاي، ەكى شىمشىق قۇيرىقتارىن كوتەرىپ الىپ، بىرىنەن-بىرى قالماي، سەكىرىپ ويناپ ءجۇر. ءبىراق داريا باتار كۇننىڭ نۇر شاپاعى توگىلىپ، شىمشىق قۇستارى سەكەكتەپ جۇرگەن وسىناۋ جارىق دۇنيەگە قايتا ورالعىسى كەلمەدى — ول ۋاقىت ءالى سوققان جوق ەدى. كەيىن ول بۇل ارادان كەتىپ، ءوزىنىڭ شىققان تەگىنە بارىپ قوسىلعاندا، مۇنى قاراۋعا قىرۋار كوپ حالىق جينالادى — ونىڭ ىشىندە اكەسى مەن شەشەسى دە، اتالارى مەن بابالارى دا — بۇنىڭ وزىنە دەيىن كەزەك رەتىنەن وتكەندەردىڭ ءبارى تۇگەل جينالادى عوي دەپ ويلاعان. كەمپىر ولاردى، سىنا سياقتى ەكى جاققا جارىلا، شەت-شەگى جوق وراسان ۇلكەن ءبىر ساپتا تۇرسام كىسىلەردى — قاباقتارى سالبىراپ، بۇدان الدەنەنى سۇراعانداي قاتۋلانا قاراپ تۇرعان كىسىلەردى ايدان انىق كورىپ تۇرعانداي ەدى. وسىناۋ باعى زاماننان كەلە جاتقان سىنا-ساپتىڭ ءدال ۇشكىل ۇشىندا ءسال شەگىنىڭكىرەپ، جۇرتقا انىق كورىنەتىندەي، ساپقا بەتىن بەرىپ، جالعىز ءوزى تۇر. ول دابىرلاسقان داۋىستاردى ەستيدى، سوزدەرى ونشا انىق ەستىلمەسە دە، بۇل ولاردىڭ نە سويلەپ تۇرعانىن تۇسىنەدى، ءبىراق ءوزىنىڭ ولارعا قايتاراتىن جاۋابى جوق، ول: بۇلار ماعان قول ۇشىن بەرەر، قالعان كىسىلەر الدىندا ءوزىن اراشالاپ، ورىندى ءبىر ءسوز ايتار دەگەن ويمەن ءوزىنىڭ تاپ قارسى الدىندا تۇرعان اكەسى مەن شەشەسىنە، ەلەڭدەپ، ۇركەكتەپ، ساسقالاقتاپ كوز تاستايدى، ءبىراق ولار ءۇن قاتپايدى. ال الگى داۋىستار بارعان سايىن قاتايىپ، ورەپكىپ، جانىعا شىعادى... ولار ۇمىت-سەنىم جايىن سۇرايدى، سەن، داريا، بىزدەردىڭ بولاشاعىمىزدى، ۇمىت-سەنىمىمىزدى ءۇزدىڭ — دەيدى ولار داۋرىعىسىپ. مۇنىڭ شەگىنىپ كەتكىسى كەلەدى، ءبىراق شەگىنەتىن جەر جوق: تۋ سىرتىنان ءبىر بالا مۇنىڭ ورنىنان قوزعالماي، قويىلعان سۇراۋلارعا جاۋاپ بەرۋىن تالاپ ەتەدى، سو زامات ول ارتىندا تۇرعان بالانىڭ، الگى اعاش باسىپ قالاتىن ءوز ۇلى سەنكا ەكەنىن بىلە قويادى...
ونىڭ ۇرەيى ۇشتى، الدىنداعى ەلەستەن ارەڭ دەگەندە كوز جازدى. ەسىن جيناعاننان كەيىن داريا: «ويپىرماي، و جاقتا دا ۇمىت-سەنىمسىز ەشتەڭە بولمايدى ەكەن-اۋ. ەش جەردە دە بولمايدى. دەمەك سولاي بولعانى دا»— دەپ ءبىر بۇلدىر ويعا قالدى.
ول ورنىنان كوتەرىلگەسىن، قاشان اياعىن بەرىك باسقانشا تەڭسەلىپ ءبىراز تۇردى، سوسىن تومپەشىككە ءيىلىپ ءتاجىم ەتىپ، كولەڭكە شۇبالىپ تۇسكەن جاققا قاراي بۇرىلىپ جۇرە بەردى. باسى بۇرىنعىدان بەتەر اينالىپ بارادى، ءبىراق سەنكانىڭ بەيىتى جاقىن، وتىز قادامداي جەردە، ول قيرالاڭداپ ءجۇرىپ بارىپ، جەرگە وتىرا كەتتى. «جەردىڭ تارتۋىن مەنى، تارتۋىن،— دەپ ءتۇيدى ول ويىن.— بۇگىن قاي كەزدەگىدەن دە قاتتىراق تارتادى عوي». ول بالاسىمەن تىلدەسۋدەن قورقادى: شىنىمەن الداعان ادامى وسى، باسىنا كەلمەدى، بۇ بايعۇس وسىناۋ ماڭگى مەكەنىندە، ءوزى شىققان رۋ-تەگىمەن بايلانىسا الماي، قالجىراپ-قاجىپ بىتەدى-داعى. ەندى ءبارىبىر ەشتەڭە دە جاساۋعا بولمايدى. ول ەشتەڭەنى كورمەيتىن كوزىمەن الدەقايدا قادالا قاراپ، ەركىنەن تىس، ءبىر اۋىر ويعا بەرىلىپ كەتىپ، ونىڭ جاۋابىن دا تابا الماي، ويلانىپ وتىر. اينالاسىندا، تۋىسقان قاراعاي-قايىڭ، شەتەن مەن مويىل بۇتالارى اراسىندا، ءشوپ باسىپ كەتكەن تومپەشىكتەر استىندا بۇلىنگەن، بۇزىلعان مولالار جاتىر، ولاردىڭ ءاربىر ەكىنشىسىندە تۋىس-باۋىرلارى: ىنىلەرى، اپا-سىڭلىلەرى، اعالارى مەن جەڭگەلەرى، اتالارى مەن بابالارى جانە باسقالارى جاتىر... ولاردىڭ سانى قانشا، بۇل انشەيىن ءالسىز اقىلىمەن كوز الدىنا ەلەستەتكەنى عانا، سونىڭ ءوزى تۇگەل بولماسا كەرەك. جوق، ونى جەر تارتىپ جاتىر، تارتىپ جاتىر. بۇلاردىڭ ۇستىندە جاپىراقتار دىرىلدەيدى، بيىك ءشوپ اعاراڭداي تەربەلەدى. جوعارىداعى جەل جەڭىل ۇشپا بۇلتتاردى ايداپ، كۇن كوزىن جاپپاي، وعان سونى جابىستىرا سالدى — كۇن جارىعى كۇڭگىرت تارتىپ، كولەڭكەلەر جەردەن جوعارى قاراي كوتەرىلدى. بىردەن سالقىن ءتۇستى.
ال داريا وزىنە ساۋال قويىپ، سوعان ءوزى جاۋاپ بەرگىسى كەلەدى، ءبىراق جاۋاپ تابا المايدى. سوندا كىم، قانداي اقىل يەسى جاۋاپ بەرەدى؟ ادام جارىق دۇنيەگە كەلەدى، كەلەدى دە، ءبىرتالاي ءومىر كەشكەسىن تاپ كازىرگى ءوزى، داريا سەكىلدەنىپ، شارشاپ-شالدىعىپ، كەيدە ءتىپتى ونشا شارشاماي دا، داۋ-دامايسىز كەيىن كەتەدى. رەت-كەزەگى وزىنە جەتكەنشە، قانشا ادامدار كەلىپ-كەتكەن، وزىنەن كەيىن قانشاسى كەلىپ-كەتەدى ءالى! بۇل ءوزى ءقازىر ءدال بۇرىلىستا تۇر: ونىڭ ءبىرىنشى بولىگى بار جانە بولا بەرەدى، ال ەكىنشى جارتىسى بولعان، ەندى تومەنگە اۋناپ تۇسەدى، ونىڭ ورنىنا، بۇرىلىسقا جاڭا بىرەۋ كەلىپ تۇرادى. ولار قاي جاعىندا كوپ: الدىندا ما الدە ارتىڭدا ما؟ جانە ادام جونىندەگى اقيقات شىندىقتى: ونىڭ نەگە ءومىر سۇرەتىنىن كىم بىلەدى؟ ءومىردىڭ ءوزى ءۇشىن بە، بالالارى ءۇشىن بە، بالالارى نەمەرەلەرىن، نەمەرەلەرى شوبەرەلەرىن، شوبەرەلەرى نەمەنەلەرىن ارتىنا قالدىرىپ كەتۋى ءۇشىن بە، الدە باسقا دا ءبىر نارسەلەر ءۇشىن بە؟ وسىناۋ قيمىل-قوزعالىس ماڭگى بولىپ تۇرا ما؟ ال ەگەر بالالار ءۇشىن، قيمىل-قوزعالىس ءۇشىن، تاپ وسىلاي تىنىمسىز سىناپ-مىنەۋ ءۇشىن بولسا — وندا مىنا مولالارعا كەلۋدىڭ قاجەتى قانشا؟ مىنە، ولار، ماتەرالىقتار، تۇتاس ءبىر قول بولىپ وسى ارادا جاتىر، وزدەرىنىڭ بويىنداعى بارىن دارياعا جانە سول سياقتى باسقا جاندارعا تولىعىنان بەرىپ، ءۇن-تۇنسىز جاتىر.— سوندا ودان نە ناتيجە شىعادى؟ تالاي بۋىن ءوزى ءۇشىن ءومىر سۇرگەن ادام نەنى سەزىنۋى كەرەك؟ ول ەشتەڭەنى دە سەزبەيدى. ەشتەڭەنى دە ۇقپايدى. ول بۇكىل تىرلىك ءبىرىنشى رەت، تەك وزىنەن عانا باستالىپ، وزىمەن بىرگە ءبىرجولاتا بىتەتىندەي-اق، كەنەۋسىز ءومىر كەشەدى. ولىلەر، كانە، وزدەرىڭ-اق ايتىڭدارشى: سەندەر سو جاقتان، سونا ءبىر مەجەنىڭ ار جاعىنان اقيقات شىندىق دەگەندى انىق بىلدىڭدەر مە، جوق پا؟ سەندەر نە ءۇشىن ءومىر سۇردىڭدەر؟ ءبىز مۇندا سونى بىلۋدەن قورقامىز جانە وعان ۋاقىتىمىز دا جەتپەيدى. جۇرت ءومىر دەپ اتايتىن نارسەنىڭ ءوزى نە جانە ول كىمگە كەرەك؟ ونىڭ ءوزى بىردەڭەگە كەرەك پە، الدە جوق پا؟ ءبىزدىڭ قانامىزدان شىققان بالالارىمىز، كەيىن جۇرە كەلە شارشاپ، ويلانا-تولعانا كەلە، وزدەرىڭ نە ءۇشىن تاپقانىن سۇرايدى عوي. بۇ دۇنيە ءقازىر تارىلىپ قالدى. كوكالا ءتۇتىن ءوزى. كۇيىك ءيىسى كوڭىرسيدى.
«مەن شارشاپپىن،— دەپ ويلادى داريا.— ءۇھ، شارشاپپىن، شارشاپپىن سۇلەلەپ. تاپ ءقازىر ەشقايدا دا بارماي، وسى اراعا جاتا كەتسەم. سوسىن بىردەڭەمەن بۇركەنىپ، كوپتەن سارعايا توسقان تىنىشتىقتى تاپسام. جانە بار شىندىقتى بىردەن بىلسەم. قارا جەر شاقىرادى مەنى، تارتادى مەنى. سوسىن انا جاقتا جاتىپ؛ سەندەردە ەس جوق دەسەم. سەندەر نەگە سونشا اقىلسىزسىڭدار؟ ونىڭ نەسىن سۇرايسىڭدار؟ بۇل تەك سەندەرگە عانا تۇسىنىكسىز، ال مۇندا ءبارى دە، ءاربىر تامشىسىنا دەيىن تۇسىنىكتى. ءبىز سەندەردىڭ ءارقايسىڭدى كورەمىز جانە ءارقايسىڭنان جەكە-جەكە سۇرايمىز. سۇرايمىز دەگەسىن سۇرايمىز. سەندەر ءبىزدىڭ الدىمىزداعى كورمە سياقتىسىڭدار، كىمنىڭ نە ىستەپ، نە قوياتىنىنا، نەنى ءبىلىپ، ءتۇسىنىپ جاتقانىنا دەيىن قالت جىبەرمەي قارايمىز. شىندىق دەگەنىڭ كىسىنىڭ زەيىن-زەردەسىندە».
داريا ەندى ءوزىنىڭ ءتىرى ەكەنىنە ازەر-ازەر سەنەدى، وسىناۋ سوزدەردى ول وسى الگىدە عانا ءبىلىپ، ولاردى جاريا ەتۋگە تىيىم سالىپ ۇلگىرگەنشە، سو جاقتان ايتىپ قالۋعا اسىعىپ تۇرعان سەكىلدەنەدى. شىندىق — كىسىنىڭ زەيىن-زەردەسىندە. كىمنىڭ زەيىن-زەردەسى بولماسا، ونىڭ ومىر-تىرلىگى دە بولمايدى.
ءبىراق ول مۇنىڭ شالا شىندىق ەكەنىن تۇسىنەدى. ومىردە نە بولىپ، نە قويىپ جاتقانىن ەڭ اقىرىنا دەيىن كورىپ، ەسىتىپ ءجۇرۋ ءۇشىن، سودان سوڭ ءوزى باسىنان وتكەرىپ سىناعان، تولىق كورىپ، ەستىگەن نارسەلەرىنىڭ باسىن قوسىپ قورىتىپ، ونىڭ ورنىنا اقيقات شىندىقتى تولىق ءبىلۋ ءۇشىن ەندى ورنىنان تۇرىپ، كەتىپ قالۋى كەرەك ەدى. ول ورنىنان قينالا تۇرىپ، ءجۇرىپ كەتتى.
وڭ قاناتتاعى دالاڭقاي ورتەنىپ جاتقان جەردەن ىمىرت قاراڭعىلىعىندا قىزىل جالىن شالقىپ، الاۋلاپ جاتىر، بارقىن اسپاندى تەسىپ، جۇلدىزدار شىعادى. تەپسەڭ توسىندەگى «پاتشا سامىرسىن» جاپادان جالعىز قاتۋلانا قارايىپ، اپ-انىق كورىنىپ تۇر. جۇرتتىڭ ءبارى تۇگەلدەي تالاق ەتىپ تاستاپ كەتكەن جۇرت سياقتانىپ، جىلت ەتكەن وتى، تىرس ەتكەن دىبىسى جوق قاسىرەتتى ءماتورا سوڭعى اعاش ۇيلەرى بۇلدىراپ كوزگە شالىنىپ، تىم-تىرىس مۇلگىپ جاتىر.
ءماتورانى، ونىڭ ارالىن دا، دەريەۆنياسىن دا سوناۋ تەپسەڭدەگى سامىرسىنسىز كوزگە ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس-تى. جايىلىمعا شاشىراپ كەتكەن ءبىر وتار قوي اراسىندا قويشى قانداي باستى تۇلعا بولىپ كورىنسە، باسقا بارشا دۇنيە ىشىنەن سامىرسىن دا تاپ سولاي بيىك، باستى تۇلعا بولىپ كورىنەتىن. ول شىنىندا دا كونە زاماننىڭ كۇزەت قىزمەتىن اتقاراتىن قويشىسىن ەسكە تۇسىرەتىن. قانشا ساۋاتتى بولعانىمەن، سامىرسىندى ەشكىم دە ايەل تەكتى «ونا» دەپ اتاۋعا جۇرەگى داۋالامايتىن؛ جوق، ول ەركەك، «پاتشا سامىرسىن» ەدى — ول دەريەۆنيادان جارتى شاقىرىمداي جەردە، ءدوڭ باسىندا، جۇرتتىڭ بارىنە ايگىلى قۇدىرەتتى دە وكتەم اعاش، شارتاراپتان كورىنىپ، مەن مۇندالاپ حادىم زاماننان تۇراتىن. ونىڭ ءون بويىنا الاپات كۇش جيناپ، اسقاقتاپ كەتكەنى سونداي، جالپى ءتارتىپ پەن مولشەر ءۇشىن كوك ءتاڭىرىسى ونى قىسقارتۋعا شەشىم قابىلدايدى، مىنە، سول كەزدە كۇن كۇركىرەپ، جاي تۇسەدى دە: «پاتشا سامىرسىننىڭ» باسىن كەسىپ، جەرگە لاقتىرىپ تاستايدى، الگى جۇرت اراسىنا، ايگىلى بولعان جاسىن سول. سامىرسىن مولاقتانعاسىن ءبىر ءتۇرلى كىشىرەيىپ، الاسارىپ قالعانداي بولادى، ءبىراق ءوزىنىڭ قۇدىرەتتى، سالتاناتتى كەيپىن جوعالتپايدى، قايتا بۇرىنعىسىنان دا ايبارلى، بۇرىنعىسىنان دا ورشىل-وجەت كەيىپكە كوشكەندەي ەدى. ارال تەك وسى «پاتشا سامىرسىن» ارقىلى عانا وزەننىڭ تۇبىمەن، جالپىعا ورتاق جەر-انامەن بەرىك بەكيدى ەكەن، سول اعاش تۇرا بەرسە، ءماتورا دا تۇرا بەرەدى ەكەن — دەگەن اڭىز-اڭگىمەنىڭ قاي زاماننان كەلە جاتقانى بەيمالىم. وسى كەشەگى جاقىن-جۋىق جىلدارعا دەيىن، ۇلكەن جىلى مەيرامدار كەلگەن سايىن، ماسەلەنكي، پاسحا مەن ترويسادا، جۇرت ونىڭ تۇبىنە الۋان ءتۇرلى تاعامداردى اپارىپ ءۇيىپ قويىپ، جارىقتىقتىڭ كوڭىلىن اۋلايتىن، ءبىراق وعان كەيىن، البەتتە، يت بىتكەن ءبىر جارىپ قالاتىن، بۇل وتە قاجەت، ايتپەسە سامىرسىننىڭ وكپەلەپ قالۋى مۇمكىن دەپ ەسەپتەلىنەتىن. بۇل تارتۋ-تارىلعىلار جاڭا زاماندا بىرتە-بىرتە تىيىلدى، ءبىراق قارت كىسىلەردىڭ وسىناۋ ەڭ باستى، بيلەۋشى پاتشا اعاشقا دەگەن قۇرمەت-قوشامەتى مەن قورقىنىش سەزىمى بۇرىنعىشا كەۋدەلەرىندە ۇيالاپ قالعان ەدى. ارينە، مۇنىڭ دا ءوز سەبەپتەرى بار-تۇعىن.
«پاتشا سامىرسىننىڭ» اربيعان جۋان بۇتاقتارى، ادەتتەگىدەي، دىڭىنەن جوعارىعا قيعاش كوتەرىلمەي، تۇس-تۇسقا قاراي جاڭا ءبىر دەربەس اعاش وسكەن تارىزدەنىپ، جان-جاعىنا ءتىپتى تىك بولىپ جايىلىپ كەتكەن بولاتىن. ونىڭ ەڭ تومەنگى بۇتاعى جەردەن ءتورت مەتردەي بيىكتە، جەكە، كەسە-كولدەنەڭ وسكەن ەدى جانە اتام زاماننان بەرى «پاتشانىڭ بۇتاعى» دەپ اتالاتىن: ءبىر كەزدەرى ءماتورانىڭ بۇلدىرشىندەي جاس قىزى پاشا باقىتسىز ماحابباتتان وسى بۇتاققا اسىلىپ ولگەن-دى. ارالدى باسىپ العان كولچاكشىلار، پاشا تۋرالى ەشتەڭەنى ەستىمەسە دە، ايتەۋىر وسىنداي ءبىر بۇتاق بارىپ بىلەدى دە، قالىڭ قول ىشىنەن وزدەرىنىڭ ەكى سولداتىن، باسقا اعاشقا ەمەس، تاپ وسى بۇتاققا اكەلىپ اسىپ قويادى. ول بايعۇستار نەمەن ايىپتى بولىپ قالعانىن ءماتورانىڭ ءتىرى جانى بىلمەيتىن. قاشان مۇجىقتار بارىپ، سابيلەردى شوشىتپاي، ولىكتەردى تۇزاقتان بوساتىڭدارشى دەپ جالىنعانعا دەيىن، قارتتار مەن جاستاردىڭ زارە-قۇتىن قالدىرماي، دارعا اسىلعاندار بۇكىل دەريەۆنيانىڭ كوز الدىندا كۇنى بويى سالبىراپ تۇرادى. ءولى بولسا دا، و سورلىلاردى سوندا تاعى ءبىر جازاعا كەسەدى: تىكە جاردان انگاراعا لاقتىرادى.
«پاتشا سامىرسىن» تۇبىندەگى ەن سوڭعى، مۇلدە بەيكۇنا قازا سوعىستان كەيىن بولدى: الگى سول «پاشكانىڭ بۇتاعىنان» قۇلاپ، بارماقتاي بالا، ۆەرا نوساريەۆانىڭ ۇلى وپات بولدى. تەك وسىدان كەيىن عانا ەركەكتەر ونى قىرقىپ تاستادى — مۇنى بۇدان كوپ بۇرىن جاساۋ كەرەك ەدى — سوسىن بالالار ونى ورتەپ جىبەردى.
«پاتشا سامىرسىنمەن»، مىنە، وسىنداي تالاي وقيعالار بايلانىستى ەدى.
ءوزىنىڭ ۇزاق ومىرىندە بۇل اعاش قىلقاندار مەن بۇرلەرىن مەيلىنشە مول توككەنى سونداي، اينالاسىنداعى جەر كىسى اياعىنىڭ استىندا بىلقىلداپ، شۇقىرايىپ كەتەتىن تومپەشىككە اينالعان ەدى، ونىڭ قۇلاش جەتپەيتىن قۇدىرەتتى شومبال ءدىڭى وسى تومپەشىكتەن شىققان-دى. وسى دىڭگە سيىرلار سۇيكەنەدى، وعان كەلىپ جەل تيەدى، دەريەۆنيا بوزىمدارى تاياق الىپ كەلىپ، ونىڭ شايىرىن قاعىپ تۇسىرەدى دە، سوسىن ونى قىزدارعا سىيلايدى — ۋاقىتى جەتكەسىن بە، ءبىر جىلدارى ونىڭ قابىعى سىدىرىلىپ ءتۇسىپ قالدى، سونىمەن سامىرسىن جالاڭاشتانىپ، ەندى جازعىتۇرىم جاسىل قىلقانىن جامىراتىپ كوكتەتە المايتىن بولدى. الىستاعى، بەس-التى بۋىننان كەيىنگى، جىڭىشكە دە ءالسىز شىبىقتارى قۋراپ ءتۇسىپ جاتادى. ال ونىڭ cay بۇتاقتارى بۇرىنعىدان بەتەر نىعايىپ، كۇشەيىپ، ماڭگىگە بىتە-قايناپ كەتەر ەدى. اعاش ءدىنى اعارىپ، تاقمەتىن بولىپ قاتىپ قالدى؛ ونىڭ تامىرلارى تارام-تارام بولىپ دوڭبەكتەنە كورىنىپ جاتقان ءتۇبىرى وزەگى قۋارىپ، ءشىرۋ دەگەندى بىلمەي، تەمىردەي دىڭىلداپ، اندەتىپ تۇرار ەدى. سامىرسىننىڭ تومەنگى ىلديعا قاراعان جاعىندا، تۋرا جون-ارقاسىندا، باياعى زاماننان كەلە جاتقان، ىشىنە كەۋلەي كىرگەن ءبىر قۇج-قۇج قۋىسى بولاتىن، ونىڭ وسى ءبىر اقاۋىنان باسقا قالعان مۇشەسىنىڭ ءبارى شويىننان قۇيىلعانداي تۇپ-تۇتاس ەدى.
ال وعان تاياۋ، انگارا جاق بەتىندە، جيىرما مەتردەي جەردە ءالى كوكتەپ-كوگەرىپ، جاپىراعىن جايىپ جىبەرەتىن ءبىر قايىڭ بار-دى، ول ءبىراق جاسى جەتكەن، ولمەلى كارى قايىڭ-تۇعىن. ءبىر كەزدە ايبارلى «پاتشا سامىرسىنمەن» قاتار بوي تۇزەۋگە تەك سونىڭ عانا باتىلى بارعان ەدى. سودان ول قايىڭنىڭ ابەستىگىن كەشىردى، ونى قاسىنان الاستامادى. بالكىم، ولاردىڭ تامىرلارى جەر استىنان ءبىر-بىرىن تاۋىپ، قوسىلعان دا شىعار، جاراسىپ كەتكەن دە شىعار، ءبىراق ول مۇندا-سىرتتا، ەل كوزىنشە، اداسىپ ءجۇرىپ، كەزدەيسوق تۇرىپ قالعان قايىڭدى كوڭىلى ءتۇسىپ، ءبىر جارىلقاپ تاستاعان ءتۇرى وسى ەدى.
حوش، سونىمەن بوتەن كىسىلەردىڭ، وعان، «پاتشا سامىرسىنعا دا»، تيىسەتىن كۇنى كەلدى. بۇل كۇندىز دە ەمەس، كەش ەدى، كۇن باتىپ، ارالعا ىمىرت كەلە جاتقان كەز بولاتىن. و كىسىلەر ۇزاق ەكى اپتادان بەرى ءماتورادا اتقارىپ جۇرگەن ۇيرەنشىكتى جۇمىسىنان قايتىپ كەلە جاتقان. ولار ءوز ءىسىن قانشاما مۇقيات، قانشاما تياناقتى ىستەپ جۇرسە دە، ۋاقىت بۇرىنعىدان دا تەز ەتىپ، جۇمىس مەرزىمى تاياپ قالعان. سول سەبەپتى دە اسىعۋعا تۋرا كەلدى. بۇ كىسىلەر جۇمىسىنىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى، كەي كەزدەرى سو جۇمىستىڭ كوزىن تاۋىپ قوزعاپ، جانداندىرىپ، جونگە سالىپ جىبەرسە بولدى، سوسىن ول ءوز بەتىمەن جالعاسىپ جۇرە بەرەر ەدى. مىنە، سوندىقتان دا بەت-اۋىزدارى ابدەن ىستانىپ، توتىعىپ كەتكەن ەكى مۇجىق قىزىل ىڭىردە جولدان بۇرىلىپ، وسىناۋ اعاشقا جاقىنداي بەرگەن.
ءبىرىنشى بولىپ كەلە جاتقان ەركەك، سامىرسىندى بايقاپ كورمەكشى بولىپ، ونى بالتانىڭ شۇيدەسىمەن قۇلاشتاپ تۇرىپ قويىپ قالدى، ءبىراق ونىڭ وزگەشە ءبىر كۇشپەن مۇنى قايتا سەرپىپ تاستاعانى سونداي، ول بالتاسىن ءتۇسىرىپ الا جازدادى دا، شوشىپ كەتىپ، باسىن كوتەرىپ الا قويدى.
— Oho!—دەدى مۇجىق تاڭىرقاپ.— مىناۋ ءبىر نويىس قوي! ءبىز سەنىڭ، نويىس نەمە، كورىمىڭدى... بەس تە بەس جيىرما بەس — وينايتىن كىسىڭ ءبىز ەمەس. سەندەيلەردىڭ تالايىن كورگەنبىز.
ولاردىڭ جاسامىستاۋ ەكىنشىسىنىڭ قولىندا كانيستراسى، دەريەۆنياعا قاراپ ەسىنەپ تۇردى. ونىڭ اياعىندا بالشىققا كيەتىن ۇزىن قونىشتى رەزينا ەتىگى بار، ونىسى جۇرگەن كەزدە سىقىرلاپ مازانى الادى. قوجايىنى جاساپ جۇرگەن جۇمىس تەگىنە قاراعاندا، وسىناۋ ەتىكتەر مۇلدە ەرسى جانە انشەيىن تەكتەن-تەككە قور بولىپ جۇرگەن سەكىلدى كورىنەدى، وعان اياعىنىڭ قالاي شىداپ جۇرگەنى مۇلدە تۇسىنىكسىز ەدى. ەندى ول، قانشا ايتقانمەن، سۋعا كيۋگە جارامايدى، ويتكەنى ەكەۋى دە شۇرق-شۇرق تەسىلىپ قالعان-دى.
مۇجىقتار اعاش ءدىڭىن ءبىر اينالىپ شىعىپ، الگى ويىق قۋىستىڭ تۇسىنا كەپ تۇرا قالدى. سامىرسىن جوعارى وسكەندە تىپ-تىك بولىپ ءتۇزۋ وسپەي، ءسال عانا ەڭكەيىڭكىرەپ، الگى قۋىستى جات كوزدەن جاسىرعىسى كەلگەندەي، سوعان كولبەي وسكەن ەكەن. الگىلەردىڭ بالتالىسى ءدىڭدى جاناي شاۋىپ، جاڭقالاعىسى كەلدى، ءبىراق ءبىر عاجابى بالتاسى اعاشقا باتپاي، بولماشى ءىز قالدىرىپ، دىڭىلداپ تايعاناي بەرەدى. مۇجىق ابىرجىپ، كۇيە-كۇيە كەنەپ قولعابىمەن اعاش جونىن ءبىر سيپادى، بالتا جۇزىنە ۇڭىلە ءبىر قاراپ، باسىن شايقادى.
— تەمىر سياقتى،— دەدى ول كۇبىرلەپ، سوسىن ادەتتەگى اريفمەتيكالىق ەسەبى جولىمەن تاعى ءبىر ايباتتانىپ قويدى — وقاسى جوق، ءبارىبىر سەن بىزدەن ەش جاققا دا قاشىپ قۇتىلا المايسىڭ. بىزدە بەس تە بەس — جيىرما بەس.
ول پايداسىز بالتاسىن ءبىر بۇيىرگە تاستاي سالىپ، سول ارادا اتكوپىر بولىپ جاتقان شوپشەكتى تەرىپ، سىندىرىپ، ولاردى الگى قۋىس تۇبىنە اپارىپ، ايقاستىرىپ قويا باستادى. ونىڭ سەرىگى ءۇن-تۇنسىز، بۇرىنعىشا ەسىنەي ءجۇرىپ، اعاش دىڭىنە جاعالاتىپ بەنزين قۇيدى دا، ونىڭ قالعانىن ءۇيىلىپ قويىلعان شوپشەك ۇستىنە شاشا سالدى. كانيسترانى ارتىنا قويىپ، شىرپى تۇتاتتى. وت لاپ ەتىپ كوتەرىلىپ، الاۋلاپ اعاش ءدىڭىن قۋالاپ كەتتى.
— مىنە، بۇل دۇرىس،— دەدى كوڭىلى كونشىگەن ءسوزۋار مۇجىق جەردەن بالتاسىن ىزدەپ جاتىپ.— قاراڭعى باسىپ قالعان با، جارىق ءتۇسىرشى. ءبىز قاراڭعىنى جەك كورەمىز.
سوسىن ولار دەريەۆنياعا قاراي بەت تۇزەپ، كەشكى اسىن ءىشىپ، جاتا كەتپەك بولدى جانە وزدەرى ۇيىقتاپ جاتقاندا وتتىڭ كوپ ءىستى تىندىرىپ قوياتىنىنا كامىل سەندى. بۇلار كەتىپ بارا جاتقاندا وتتىڭ قۇدىرەتتى سامىرسىننىڭ تومەنگى جاعىن تۇگەلدەي جالىنعا بولەپ، جوعارى شالقىپ، لاپىلداپ بارا جاتقانى سونداي، وعان شەك كەلتىرۋدىڭ ءوزى ۇيات ەدى.
ءبىراق ەرتەڭىنە ەرتەمەن ولار ارالدىڭ ءالى بىتپەي جاتقان جۇمىسى بار تومەنگى جاعىنا بارا جاتىپ قاراسا، سامىرسىن تۇك كورمەگەندەي بۇرىنعى ورنىندا تۇر.
— اناعان قارا!—دەپ تاڭ قالدى كەشەگى مۇجىق.— تۇر عوي. توقتا، بالەم، توقتا...— ول ءوزى ءبىر كوڭىلدى ەركەك بولاتىن. جۋان داۋسىمەن: «تى پوستوي، پوستوي، كراساۆيسا مويا، داي منە ناگليادەتسيا ۆدوۆول نا تەبيا»— دەپ اندەتىپ جىبەردى.
ءبىراق ونىڭ بۇل اعاشقا كوپ قاراۋعا مۇرساتى بولمادى. كوپ ۇزاماي ءتۇس اۋا وت قويۋشىلار، بۇلار تاپ سولار ەدى، سامىرسىنعا بۇكىل كومانداسىمەن، بەس ادام بولىپ قايتىپ كەلدى. ولار تاعى دا اعاشتى اينالىپ ءبىراز ءجۇرىپ، ونى بالتالاپ شاۋىپ كوردى دە، بۇل ءىسىن دوعاردى: بالتالارى اعاش كۇيىگىن قىرناپ، تاپ ءبىر رەزيناعا تيگەندەي، دىڭگە باتپاي كەيىن شورشيدى.
— و نويىس!— دەدى تاڭداي قاعىپ، ءتانتى بولعان كوڭىلدى مۇجىق وعان سىعىرايا قاراپ.— ءبىزدىڭ قوجايىنعا ۇقسايدى ەكەنسىڭ.— ول سوندا بوگودۋلدى ايتىپ تۇرعان.— سول سياقتى قياس ءبىر بالەكەتسىڭ عوي. جۇرتتى ازاپقا سالماي، جاقسىلىقپەن جانا سالساڭ قايتەدى. ءبارىبىر مويىنسۇناسىڭ. بىزدە التى دا التى — وتىز التى. قادالعان جەردەن قان الامىز.
— وسىعان ءبىر تۇكىرىپ جۇرە بەرسەك،— دەدى كۇمىلجىپ، سامىرسىننىڭ كەشەگى بالشىققا ارناپ ەتىك كيگەن ەكىنشى تانىسى، بريگاديرىنە كوز قيىعىن سالىپ.— بىزگە وسىنىڭ ءبارىن مۇنتازداي ەتىپ تازارتۋدىڭ قاجەتى بار ما؟!
دەنە بىتىمىنە قاراعاندا، وسىلاردىڭ ىشىندەگى كوزگە ىلىنبەيتىن باكەنەسى، ءبىراق، بالاعا ۇقساماس ءۇشىن مۇرت قويعان بريگادير شالقايىپ جوعارى قارادى:
— كۇدىرەيۋىن، كەسىردىڭ! بۇل مىڭق ەتپەيدى. باسقا بىردەڭە جاساۋ كەرەك.
— ارا كەرەك.
— سەن ونى ارامەن كەلەسى ورازا تۇتقانشا سىرىلداتاسىڭ. بۇعان تەمىر كەسەتىن ارا كەرەك.
— مەن بەنزينارانى ايتىپ تۇرمىن.
— جارامايدى. تاعى نە كەرەك: اش... جازۋعا بولمايتىن ءبىر ءسوز ايتىلدى.— بۇل ءۇشىن سەنىڭ بەنزيناراڭ — قىتىقتاعانمەن بىردەي.
كەشە وسىناۋ سامىرسىن ماڭىندا بولماعان كىسىلەردىڭ بىرەۋى جەردەن كۇيگەن ءبىر ۇنتاقتى الىپ، يىسكەپ كوردى.
— بوس دابىر-دۇبىر كىمگە كەرەك؟!—دەدى ول مىرس ەتىپ.— شەشىلمەس جۇمباقتى تاپقان ەكەنسىڭدەر! شايىرى كوپ. قاراڭدارشى. وتتى مازداتىپ جاعىڭدارشى، سوسىن ونىڭ جانباعانىن كورەيىك.
— كەشە جاققانبىز.
— دەمەك، ناشار جاققانسىڭدار. جانارمايدى اياماي قۇيىڭدار.
بالشىق ەتىكتىنى جاعالاۋعا كەسپەكتەن بەنزين اكەلۋگە جۇمسادى، قالعاندارى قۇلاپ جاتقان شارباقتاردان سىرعاۋىلدار اكەلىپ، ولاردى شاۋىپ، سامىرسىندى اينالا ءبىر ەمەس، قوس قاباتتاپ، كىسى بويىنداي ەتىپ قورشاپ تاستادى. ولاردىڭ ارا-اراسىنا ۋاق شەپشەكتەردى، قايىڭدى تىر جالاڭاشتاپ، قابىعىن سىپىرىپ الىپ سونى تىققىلادى. بۇ كەزدە بەنزين دە جەتكىزىلگەن بولاتىن، سوسىن ونى اياماي، اعاش دىڭىنە اينالدىرا قۇيدى دا، ونىڭ تومەنگى جاعىنان وت قويدى. وت پاتىرلاپ، قايىڭنىڭ قابىعىن بۇرىستىرە، كوڭىرسىگەن قاپ-قارا ءتۇتىنىن بۇرقىراتىپ بارىپ، كەنەت گۇر ەتىپ جانىپ كەتتى، ءبىر ءسات ءوزىنىڭ قۇدىرەتتى دە كەڭ تىنىسى بىتەلىپ قالدى ما، ايتەۋىر تۇنشىعا ءتۇستى دە، سوسىن لاۋ ەتىپ شالىقتاپ، اسپانعا شانشىلا كوتەرىلدى. مۇجىقتار كەنەپ قولعاپتارىمەن بەتتەرىن كولەگەيلەپ، كەيىن شەگىنە بەردى.
— ەكى دە ەكى — ءتورت سياقتاندى-اۋ،— دەپ ماسايراي ايقايلاپ جىبەردى الگى كوڭىلدى مۇجىق...
ءبىراق ول بۇ جولى دا ەرتە قۋانىپتى. وت ءبىراز بيلەپ-بيلەپ تۇردى دا، بەنزيندى جالاپ بىتىرگەسىن، جىلجىپ تومەن ءتۇسىپ، تەك اينالاداعى اۋا جالىنداپ تۇرعانداي-اق، اعاشتان بەلىنە باستادى، ال ۇستىنە ءبىر كۇيمەيتىن ساۋىت كيگەندەي-اق، سامىرسىن تاعى دا ءدىن-امان قالا بەردى.
ون مينۋتتەن كەيىن وت ءبىرجولاتا جىلجىپ تومەن ءتۇستى، سىتىرلاپ قۋ سىرىقتار جانا باستادى، ءبىراق ولار ءوز بەتىنشە دەربەس جانىپ جاتتى، ونىڭ وتى «پاتشا سامىرسىنعا» كۇيە جاققانى بولماسا، مۇلدە كۇيدىرمەدى.
ۇزاماي سىرىقتار دا جانىپ ءبىتتى. ولاردى تاعى اكەلگەننەن ەشبىر ءمانپاعات شىقپايدى. ەركەكتەر كەرىلدەسىپ جاتىر. ال اعاش بولسا، ءوز كۇشىنەن باسقا ەشكىمنىڭ دە كۇش-قۋاتىنا باس يمەي، ولاردىڭ ۇستىنەن جايباراقات تاكاپپارسي قاراپ تۇر.
— دەگەنمەن دە، ەرتەڭ بەنزينارا اكەلىپ، كەسىپ كەرۋ كەرەك،— دەدى الگىدە عانا مۇنداي اسا قاتتى دا قۋاتتى، وراسان زور اعاشقا بەنزينارا جارامايدى دەپ بەزەكتەگەن بريگادير.
قولدى ءبىر سىلتەپ، كەتەيىك — دەگەن اڭگىمە قايتادان قاتتىراق تا وكتەمىرەك ايتىلا باستادى:
— وسىعان ءبىر تۇكىرىپ، جۇرە بەرسەك — ءىس ءتامام. مەيلى، قودىرايىپ تۇرا بەرسىن! ول كىمگە بوگەت بولادى. سۋ قاي اراعا دەيىن جەتەدى؟! دەريەۆنيانىڭ كوزىن قۇرتپاق كەرەك، ال ءبىز مىنا پالەگە شىرمالىپ قالدىق...
— بارىنە دە ءبىر تۇكىرۋگە بولادى!—دەدى بريگادير ىزالانىپ.— تۇكىرۋگە كەلگەندە ءبارىمىز دە شەبەرمىز، وعان ءبىزدى ۇيرەتۋدىڭ كەرەگى جوق. ال ەرتەڭ قابىلداۋعا كەلگەندە سەن ونى قايدا تىعاسىڭ؟ شاپانىڭمەن جاباسىڭ با؟ شىنىمەن-اق وسى اعاشتى قۇلاتا المايمىز با؟
— بۇل ءوزى اعاش بولسا ەكەن...
ءۇشىنشى كۇنى تاڭ ەرتەڭنەن قوسىمشا ءىس ەمەس، ەڭ ماڭىزدى جۇمىس رەتىندە «پاتشا سامىرسىندى» بەنزينارامەن قىرقۋعا كىرىستى. ونى بريگاديردىڭ ءوزى ارالاماق بولدى. ول اعاش تۇبىنە وزىنە-وزى سەنبەي، ءبىر قىرىنداپ كۇمىلجىپ باردى، ونىڭ قۇدىرەتتى تۇرپاتىنا تاعى ءبىر قاراپ، باسىن ۇمىتسىزدەنە شايقاپ قويدى. ءبىراق اراسىنا وت الدىرىپ، ونى اعاش دىڭىنە تاقاپ، باسىپ قالدى. ول باج ەتىپ ىرشىپ ءتۇستى دە، قولىنان شىعىپ كەتە جازدادى، دەگەنمەن دىڭگە ءالسىز عانا سىزات سالىپ ۇلگىردى. ارانى سول سىزاتقا سالىپ، بريگادير قاتتىراق باسىپ ەدى، ول بەزىلدەپ شىرقىراپ بارىپ، شارىلداپ كەتتى، ونىڭ استىنان شاڭ-توزاڭ تارىزدەنىپ، ۇلپا ۇنتاق سەبەلەي جونەلدى، ءبىراق بريگادير ارانىڭ الماي تۇرعانىن كوردى. اعاشتى ىرعايىن دەسە جۋان ءدىڭى مىڭق ەتپەيدى، بار بولعانى ونى اينالدىرا جىڭىشكە سىزات سالىپ، بىلەزىكتەپ شىعۋعا عانا بولادى. بۇل شوركەنى كەسىپ تاستاۋ ءۇشىن وعان قايمىجىقتاي ءقاۋىپتى ۇستارانى قولدانۋمەن بىردەي — ەكەۋىنەن شىعاتىن ناتيجە وسى. سول سەبەپتى دە بريگادير اراسىن توقتاتتى.
— قۇلامايتىن پالە،— دەدى ول جەڭىلگەنىن مويىنداپ، سامىرسىننىڭ قادىر-قاسيەتىن ەندى عانا كامىل بىلگەن بريگادير اعاشتى تۇبىنەن ۇشار باسىنا دەيىن كوزىمەن تاعى ءبىر رەت ولشەپ شىقتى.— ەندى سەندەي بالەكەتپەن ساعان ءزارۋ كىسى عانا اينالىسا جاتار!
ول قاسىنا تاقاپ كەلگەن رەزينا ەتىكتىگە ارانى ۇستاتا سالدى دا، ىزالى كەيىپپەن قايىڭعا يەگىن كوتەردى.
— تىم بولماسا انانى قۇلاتشى. ەربيىپ تۇرماسىن بۇل ارادا... وزدەرى قاپتاپ كەتىپتى...
بار ايىبى سول — تەك مىنا كىسىلەرگە مويىنسۇنباعان، قۋاتتى دا قايسار مىنەزدى «پاتشا سامىرسىنعا» تاقاۋ تۇرعان قايىڭ ءوزىنىڭ سوڭعى بۇتاقتارىن سىندىرا گۇرس ەتىپ قۇلاپ ءتۇستى، كەسىلگەن، سىنعان جەرى ىرسيىپ، وزەگى بۇرىنعىداي اپپاق ەمەس، قىزعىلت-قوڭىر تارتىپ قارتايا باستاعانى كورىنىپ قالدى. «پاتشا سامىرسىن» بۇعان ءمىز باقپادى. ول ءسال عانا ۇمسىنىپ، ارالدىڭ ءماتورا ورمانى سىڭسىپ تۇراتىن تومەنگى شەتىنە قادالىپ، قاتۋلانا قاراپ تۇرعانداي ەدى. و جاقتان ەندى ورمان قاراسى كورىنبەيدى. تەك شالعىندى جازىقتان جەتىمسىرەپ، بىرەڭ-ساراڭ قايىڭ مەن ورتەندەردە قارايىپ كۇيىپ كەتكەن سوياۋ باعاندار كوزگە تۇسەدى. سەيىلىپ سونە باستاعان ءتۇتىن جەر باۋىرلاپ، ارالدى كەزىپ ءجۇر؛ مەجە-مەجەلەرىن ءورت شالعان اڭىزدىق تا تۇتىندەپ جاتقان ءتارىزدى، سارعايىپ كورىنەدى، شالعىن-شابىندىقتاردىڭ جىلۋى كەتىپ، جۇدەپ قالعان؛ جالاڭاشتانىپ، ءبۇلىنىپ-بۇزىلعان ءماتوراعا تاپ وسىنداي تىر-جالاڭاش، بۇلىنگەن پودموگا كەلىپ جابىسىپ تۇرعان ءتارىزدى.
تەك تاعدىر تالكەگىنە كونبەي، قاسارىپ جالعىز قالعان «پاتشا سامىرسىن» عانا بۇرىنعىشا اينالاداعى نارسەنىڭ ءبارىنىڭ ۇستىنەن اسقاقتاي قارايدى.
20
اك تابىلمادى جانە ونى الاتىن جەر دە جوق ەدى. داريانىڭ لاجسىزدان جوعارعى مۇيىسكە جاقىن جەردەگى شىعاناقتان اقتاستى تەرىپ الىپ، قارى تالىپ، مىقشىڭداپ شەلەكتەپ تاسۋىنا تۋرا كەلدى، سوسىن «ساۋساعىن قيمىلداتۋعا» شاماسى جەتپەسە دە، باياعى زاماننىڭ ادىسىمەن، ول تاستى وتقا كۇيدىرۋ كەرەك بولدى. ءبىر عاجابى — ءىستى باستاردا كۇشىم جەتپەي مە دەپ، وزىنە-وزى سەنبەگەن كەيۋانا ءىستى مۇقيات تىندىردى: تاستى كۇيدىرىپ، اك جاسادى. اقتاۋىش تا تابىلدى، داريادان جىپ-جىڭىشكە، جەپ-جەڭىل، قار جاۋار الدىندا عانا ورىلعان، ورماننىڭ اق شوبىنەن جاسالعان اقتاۋىشتارى ءومىر بويى ءۇزىلىپ كورگەن ەمەس.
ءۇيدى اقتاۋ ءارقاشان دا مەيرام سانالاتىن؛ جۇرت ۇيلەرىن جىلىنا ەكى رەت: كۇزدە ەگىن-تاران جينالىپ بىتكەسىن، بوقىراۋ الدىندا جانە قىسقى وت جاعۋ توقتاعاسىن، پاسحا قارساڭىندا اقتايتىن. ءۇيدى اڭگىرلەتىپ ازىرلەپ، جاڭعىرتىپ، ەدەندى قاشان اقسارى بولعانعا شەيىن ىسقىلاپ جۋىپ بىتكەسىن، اۋقات قامىنا، اس قايناتۋ، قۋىرۋ ىسىنە كىرىسىپ، سىرتى اعارتىلىپ، ءىشى تازارتىلعان پەش قاسىندا، مۇنتازداي تازالىق پەن تاربيە-تارتىپ اراسىندا، شاراپاتتى مەيرام تىنىسىن سەزە ءجۇرىپ، قولدى-اياققا تۇرماي، ءىس ىستەپ، شارۋانى تىندىرۋ — جانعا جايلى، جايدارى ءسات رەتىندە، سو ءبىر نۇرلى جەكسەنبى ۇزاق ۋاقىتقا دەيىن كىسى ەسىنەن كەتپەيتىن.
ءبىراق بۇگىن ول ءۇيدى توي-تومالاققا ازىرلەمەيدى، جوق. زيرات باسىنا بارىپ، اتا-اناسىنىڭ قورىمى قاسىندا وتىرىپ، ولاردان: نە ىستەيمىن؟—دەپ سۇراعاندا وعان ءوزى جالعىز عانا جاۋاپ ەستىگەندەي بولىپ، سونى مالدانىپ قايتقاننان كەيىن، سوعان قۇلدىق ۇرىپ، قۇلاق اسقان. مارقۇم بولعان كىسىنىڭ سۇيەگىن بيپازداپ جۋىپ، ەڭ ءتاۋىر كيىمدەرىن كيگىزبەي تۇرىپ، ونى تابىتقا سالمايدى — بۇل ەسكىدەن قالعان سالت. ال اكەسى مەن شەشەسىن، اتاسى مەن اجەسىن شىعارعان، ءوزى كۇللى ءومىرىن تۇگەلگە جۋىق وتكىزگەن، تۋىپ-وسكەن ءۇيىن تازالاپ، جيناپ-تەرمەي، قالاي عانا اجال تىرناعىنا بەرمەكشى؟ مەيلى، وزگە جۇرتتىڭ نە ىستەيمىن دەسە دە ءوز ەركى، ال بۇنىڭ ءوز تۇسىنىگى بار. ول ءوز ءۇيىن مۇنتازداي ەتىپ شىعارىپ سالادى. قۇداي دەگەن بۇ بايعۇس ءجۇز ەلۋ جىلداي ساۋ-سالامات تۇرعان، بولعان-تولعان، ەندى ۋاقتى جەتىپ، كۇنى ءبىتتى، ءوز جونىمەن جونەلەدى.
ال مۇنىڭ ۇستىنە وت قويۋشىلاردىڭ بىرەۋى كەلىپ:
— ەندى قايتتىك، اجەلەر،— ونىڭ كوز الدىندا ءتىزىلىپ، داريا، كاتەرينا، سيما ۇشەۋى بىردەن وتىرعان — بىزدەرگە سەندەردىڭ ءولىمىڭدى كۇتىپ وتىرا بەر دەگەن ەشكىم جوق. سەندەردىڭ كەتۋىڭ كەرەك. بىزدەر ءوز ءىسىمىزدى اياقتاۋىمىز كەرەك. ال ەندى كوپ سوزا بەرمەڭدەر!—دەپ قامشىلاي ايتقان ءسوزى باتىپ كەتتى.
سول-اق ەكەن، داريا اسىعا باستادى، قۇداي ساقتاسىن، ايتپەسە ولار رۇقساتسىز ورتەپ جىبەرە سالادى. ءماتورانىڭ جوعارعى جاعى، كولچاك باراعىنان باسقاسى، جىلان جالاعانداي تازاردى، ال تومەنگى جاعىندا ءالى ءبىر جەرگە شوعىرلانا سالىنعان، ءوزارا ايرىلماستاي تىركەسىپ العان التى ءۇي بار، وتتى ولاردىڭ ەكى جاعىنان ءبىر مەزگىلدە قويىپ، ورتەپ جىبەرمەسە، جەكە-جەكە قۇرتۋ قيىن.
ءۇيدىڭ اقتالىپ جاتقانىن كورىپ، كاتەرينا:
— مەن ءۇيىمدى تازارتا المادىم،— دەدى كىنالى كىسىدەيىن.
— سەن مۇنىڭ اقىرى قانداي بولاتىنىن بىلگەن جوقسىڭ عوي،— دەپ جۇباتقىسى كەلدى داريا سەرىگىن.
— بىلمەگەنىم راس،— دەسە دە كاتەرينا ءوز كىناسىن جەڭىلدەتكىسى كەلمەدى.
داريا ستولعا شىققان كەزدە باسى اينالىپ، كوزىنىڭ الدىنان نەشە ءتۇرلى وت كورىنىپ، تىزەسى بۇگىلە بەرەدى. قۇلاپ كەتەمىن بە دەپ قورىققانىنان، ول دەرەۋ وتىرا قالادى دا، باسىن قوس قولداي قىسىپ ۇستاي الادى، ونى ءبىراز قالپىنا كەلتىرىپ، اينالۋىن قويعاسىن قايتادان جوعارى كوتەرىلەدى، ستولدىڭ جاتاعان دا ورنىقتى كەلگەنى مۇنداي جاقسى بولار ما، ول اۋەلى ءتورت تاعانداپ الىپ، سوسىن بارىپ تۇرەگەلەدى. اقتاۋىشتى اگى بار شەلەككە مالىپ الادى دا، ءبىر قولىمەن ستول ۇستىنە قويىلعان ورىندىقتان ۇستاپ، ءبىر قىرىن قيسايىپ تۇرىپ، قۇلاشىن ەمىن-ەركىن جازا الماي، ەكىنشى قولىن شولتاڭداتىپ، ءۇي توبەسىن اكتەي باستادى. ونىڭ ازاپتانىپ تۇرعانىن كورىپ، سيما جاتىپ جالىنادى:
— ماعان بەرشى. مەن جاسىراقپىن عوي، باسىم اينالمايدى،— دەيدى.
— وتىرا بەر!—دەپ شامدانا جاۋاپ قاتادى وعان داريا ءوزىنىڭ دارمەنسىزدىگىن كورگەنىنە اشۋلانىپ.
— جوق، قايتسە دە ءوزى اقتايدى. كەۋدەسىنەن جانى شىعىپ كەتسە دە ءوزى ىستەيدى، بۇل ءىستى باسقا بىرەۋگە تاپسىرۋعا بولمايدى. قولى ازىرشە ءبىرجولا سەمىپ قالعان جوق، ءازيز اناڭدى قويعاندا وزگە ەمەس، ءوزىن جوقتاپ، ءوزىڭ جىلاعاندا عانا قۇسا-شەرىڭ قالاي تارقايتىن بولسا، مۇندا دا ءوز قولىڭ كەرەك. وعان ءۇي اقتاۋدى ۇيرەتۋدىڭ قاجەتى جوق، بار ءومىرى اقتاۋمەن ءوتىپ كەلەدى — بۇل اقتاعاندا اك ءبىر قالىپپەن ءتۇسىپ، ۇلپا بوياۋ اقكەگىس تارتىپ، ەندى-ەندى كوبە باستاعان ءۇي توبەسى جادىراپ-جايناپ، تىنىستاپ تۇرعانداي بولىپ كورىنەتىن. بۇرىنعى مەن بۇگىنگى ءىسىن سالىستىرا كەلىپ، داريا: «تەز كەبۋىن. نە بولاتىنىن بۇل دا سەزەدى، اسىعادى. و، سەزەدى عوي، سەزەدى، باسقا نە دەيسىڭ»—دەپ تۇيەدى ويىن. جانە اك ءبىر ءتۇرلى قامىققانداي كومەسكى ءتۇسىپ جاتقان ءتارىزدى بولىپ ەلەستەيدى وعان، بۇل ءوزى وسىلاي بولۋى كەرەك قوي دەگەنگە دە كامىل سەنەدى.
باسقا ءبىر وت قويۋشى كەمپىردىڭ قولىنا اقتاۋىشىن الىپ، ستولعا شىعىپ، باراتقان ۇستىنەن ءتۇستى — ولار بۇلاردى كەزەكپە-كەزەك اسىقتىرماق بولعانعا ۇقسايدى. تاڭ قالعاننان ونىڭ كوزى باقىرايىپ شىعىپ كەتتى:
— سەن كەمپىر اقىلىڭنان اداسقان جوقسىڭ با؟! نە، وسىندا تۇرايىن دەپ پە ەدىڭ؟ ءبىز ەرتەڭ بۇل ءۇيدى ورتەيمىز، ال سەن ونى اقتاپ جاتىرسىڭ. ساعان نە بولعان؟!
— ەرتەڭ ورتەرسىڭ، ءزانتالاق!— دەپ داريا ونى توقتاتىپ تاستادى قاتال دا قاھارلى ۇنىمەن.— تەك كەشكە دەيىن بىزگە تيىسپە. ال ەندى تابانىڭدى جالتىرات، بۇل اراعا سەنىڭ بيلىگىڭ جۇرمەيدى. بوگەمە ءبىزدى جانە ەرتەڭ، كۇنى ەرتەڭ ورتەۋگە كەلگەندە — ۇيگە كىرمەيسىڭ، ەسىتتىڭ بە؟ سىرتتان ورتەيسىڭ. مەنىڭ ءۇيىمدى تاپتاپ قورلاما. ۇقتىڭ با؟!
— ۇقتىم،— دەدى باسىن يزەپ ەشتەڭەگە تۇسىنبەي ابىرجىپ، ساسىپ قالعان ەركەك. سوسىن تاعى دا اينالاسىنا الاقتاپ ءبىر قاراپ كەتىپ قالدى.
ال داريا بولسا بۇرىنعىدان بەتەر اسىققان ۇستىنە اسىعا ءتۇستى. جانى شىعىپ بارا ما ەكەن سونشا دىزاقتاپ. ولار كۇتپەيدى، جوق، كۇتپەيدى، اسىعۋ كەرەك. ءبىتىرۋ كەرەك. سو كۇنى ول قابىرعالاردى اكتەپ، ورىس پەشىن سىرلادى، ال سيما ىمىرت الەتىندە وعان بويالعان قورشاۋ مەن تەرەزە الدىن جۋىپ، تازارتۋعا كومەكتەستى. داريا پەردەلەردى كۇن ىلگەرى جۋىپ ازىرلەپ قويعان. قول-اياعى سىرەسىپ، قيمىلداۋدان قالسا دا، باسى سولقىلداپ اۋىرىپ، كوز الدى قاراۋىتىپ كەتسە دە، داريا ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن تىنىم تاپپاي، قيمىلداي بەردى، ويتكەنى ءسال عانا توقتاپ، وتىرسا بولعانى — تۇرا المايتىنىن سەزدى. ول ءوزىنىڭ بار قادارىنشا قوزعالىپ، كۇيبەڭدەي بەرگەنىنە جانە سوندا قۇلاپ قالماي جۇرگەنىنە تاڭ قالدى، دەمەك، بۇل — ونىڭ بولماشى عانا ال-دارمەنىنە، وسىناۋ جۇمىس ءۇشىن وزگەشە ءبىر سونى كۇش كەلىپ قوسىلدى دەگەن ءسوز. باسقا ءبىر قاراپايىم جۇمىس بولسا، ول مۇنشاما ءىستى تىندىرىپ تاستاي الار ما ەدى؟ جوق، تىندىرا الماس ەدى، وندايدى ءتىپتى ويلاماسا دا بولادى.
ول كەبە باستاعان اكتىڭ سالقىن دا جاعىمدى يىسىمەن تىنىستاپ جاتىپ، ماۋجىراپ ۇيىقتاپ قالدى.
ەرتەڭىنە بوزالا تاڭنان تۇردى. ورىس پەشىن مازداتا جاعىپ، ەدەن مەن تەرەزەلەردى جۋۋعا سۋ جىلىتتى. جۇمىس ءالى باستان اسادى، شالجيىپ جاتا بەرۋگە ۋاقىت تىعىز. تەرەزەلەردى ويلاعاندا، كەنەت داريانىڭ ەسىنە ءالى تەرەزە قاقپاقتارىن بوياماعانى ءتۇستى. ول ەندى ءبارىن اقتاپ ءبىتتىم عوي دەپ ويلاعان، تەرەزە قاقپاقتارىن مۇلدە ۇمىتىپ كەتىپتى. جوق، بۇل شالاعايلىق. كەشە بۇكىل اكتى جۇمساپ قويماعانى جاقسى بولدى.
— ماعان بەرشى،— دەدى تاعى دا سيما ىقىلاس ءبىلدىرىپ.
داريا تاعى ونىڭ بەتىن قايتارىپ تاستادى:
— جوق، ونى ءوزىم ىستەيمىن. سەندەرگە ونسىز دا جۇمىس جەتەدى. بۇگىن سوڭعى كۇن.
سيما مەن كاتەرينا ەكەۋى بىرىگىپ، قول اربامەن ناستاسيانىڭ كارتوبىن كولچاك-باراققا تاسىدى. ولارعا بوگودۋل كومەكتەستى. ەرتەڭگى اجال الدىنا اپارىپ توگە سالۋ ءۇشىن، بۇگىنگى اجالدان تىرنەكتەپ تاسىپ ءجۇرىپ قۇتقاردى، شاماسى، سولاي بولاتىن دا شىعار. كولچاك باراعى دا ەندى كوپ تۇرمايدى. ءبىراق ازىرگە قۇتقاراتىن نارسەنىڭ ءبارىن قۇتقارىپ جاتىر — ويتپەسەڭ تاعى بولمايدى. ەندى ناستاسيا كەلەدى-اۋ دەگەن ءۇمىت تە ۇزىلە باستادى، ءبىراق بۇرىنعى قۇدايعا دەگەن كوزقاراس سياقتى، نان مەن كارتوپقا دەگەن ەسكى، قاسيەتتى كوزقاراس قاز قالپىندا قالعان بولاتىن.
داريا سىرت جاعىنان الدەكىمدەردىڭ دابىرلاسىپ كەلە جاتقانىن ەستىگەن كەزدە، كوشە بەتتەگى ەكىنشى تەرەزەنىڭ قاقپاعىن اقتاپ بىتىرۋگە اينالعان ەدى، بۇلار ءوز جۇمىسىنا تۇگەلدەي ساپ تۇزەپ بارا جاتقان وت قويۋشىلار ەدى. ولار داريانىڭ قاسىنا كەلىپ ايالداي بەردى.
— مىنا كەمپىر شىنىمەن-اق جىندانعان ەكەن،— دەدى ولاردىڭ بىرەۋى ءارى كوڭىلدەنە، ءارى تاڭدانا.
— ۇندەمە!— دەپ ەكىنشى داۋىس ونى تىيىپ تاستادى.
داريانىڭ قاسىنا يىعىنا ءبىر ماشينكانى سالىپ العان جىلى ءجۇزدى مۇجىق كەلدى. بۇل ءورت قويۋشىلاردىڭ «پاتشا سامىرسىندى» ءۇشىنشى شابۋعا شىققان كۇنى ەدى. مۇجىق ءبىر جوتەلىپ، بىلاي دەدى:
— كەمپىر، ەسىتىپ تۇرسىڭ با، بۇگىن تاعى دا تۇنەڭدەر. بۇگىن ءبىزدىڭ اينالىساتىن شارۋامىز بار. ال ەرتەڭ ءبىتتى... كوشەسىڭدەر. سەن مەنى ەسىتىپ تۇرسىڭ با؟
— ەسىتتىم،— دەپ جاۋاپ قاتتى داريا وعان موينىن بۇرماستان.
ولار كەتىپ قالعاننان كەيىن، داريا ۇيگە ارقاسىن سۇيەي ساكىگە وتىردى، سوندا ارقاسىمەن قاڭسىپ توزعان اعاشتىڭ تۇرپىدەي دە بولسا، جىلى، جاندى وزەگىن سەزە وتىرىپ، وت قويۋشىلاردىن كەنەت پەيىلى ءتۇسىپ بەرە سالعان وسىناۋ اقىرعى كۇنى وعان ءارى كۇيىنىشتى، ءارى ءسۇيىنىشتى بولىپ كورىنگەنى سونداي، كوكىرەگى تولى وكپە رەنىشى مەن باسىنا تۇسكەن ناۋبەتتەن ارىلۋ ءۇشىن، جاسسىز كوزىن سىعىپ، مۇڭ-شەرىن تارقاتا، ارمانسىز ءبىر جىلاپ الدى. بالكىم، اجال الدىندا دا تاپ وسىلاي مۇرسات بەpiپ: جارايدى، ەرتەڭگە دەيىن جۇرە تۇر دەيتىن شىعار — سوندا ءوزى نە ىستەيدى، بوس ۋاقتىڭ قانداي ىسكە باعىشتايدى. ە-ھە، ءارقايسىمىزدى جەكە-جەكە العاندا، ءبىز ءبارىمىز نەگە مەيرىمدى بولىپ كەتەمىز، ال ءبارىمىز بىرىككەندە ادەيى قاساقانا جاسايتىنداي-اق، اقىلسىز ەسۋاستىقپەن جاماندىقتى سونشا نەگە كوپ جاسايمىز!
بۇل ونىڭ ەڭ سوڭعى كوز جاسى ەدى. جىلاپ بولعاننان كەيىن، ول: ءوزىنىڭ ەڭ سوڭعى جىلاۋى وسى ەكەنىن، ەندى مەيلى مۇنى ۇي-كۇيىمەن قوسا ورتەپ جاتسا دا، شىدايمىن، سىر بەرمەيمىن — دەپ وزىنە ءوزى سەرت بەردى. جىلاپ-سىقتاۋ — بۇل ءوزىڭ جۇرتتىڭ اياسىن دەگەنى، ال داريا بولسا، وزگە جۇرتتىڭ اياعانىنا دىلگەر ەمەس. تىرىلەر الدىندا، بۇ دۇنيەدە تىم ۇزاق جاساعانى بولماسا، ەشبىر كىناسى جوق. ءبىراق الدەكىمدەرگە شاماسى مۇنىڭ ءتىرى جۇرگەنى دە قاجەت ءتارىزدى، وسىندا بولىپ، ءۇي ءىشىن جيناپ-تەرىپ، ءماتورانى وزدىگىنشە، اعايىن-تۋىسىنداي ەتىپ شىعارىپ سالۋعا قاجەت ءتارىزدى.
تۇسكى اسقا ساماۋرىن قاسىنا تاعى دا ءۇش كەمپىر، بالا مەن بوگودۋل جينالدى. ءقازىر ءماتورادا قالعان تەك وسىلار عانا، وزگەلەرى كەتىپ قالعان. ماكسيم اتايدى دا الىپ كەتتى: ول ءوز اياعىمەن جۇرە المايتىن بولعاسىن، ونى قولتىعىنان دەمەپ-جەبەپ الىستى. تۋنگۋسكانى الىپ كەتۋگە قىزى كەلدى، ءتۇر-پىشىنى شەشەسىنەن اينىمايتىن ەگدە ايەل ەكەن، وزىمەن بىرگە شاراپ الا كەلدى، تۋنگۋسكا ونى ءىشىپ الىپ، كەتىپ بارا جاتقان كاتەر ۇستىندە تۇرىپ، وزدەرىنىڭ تۇسىنىكسىز كونە تىلىندە بىردەڭەلەردى ايتىپ، ۇزاق ايقايلادى. ۇلكەن كوشكين سوڭعى كەلگەنىندە اعاش ءۇيى تەرەزەلەرىنىڭ كوسەكتەرىن قوپارىپ الدى دا، ءۇيىن ءوز قولىمەن ورتەپ، كوسەكتەردى پوسەلكەگە الىپ كەتتى. وتكەن اپتادا ۆورونسوۆ تا قۇيىنداتىپ ءبىر سوعىپ كەتتى، وت قويۋشىلارمەن كەزدەسىپ، ءبىراز اڭگىمەلەستى، سوندا جولاي كوزىنە بوگودۋل ءتۇسىپ قالدى دا، سەن دەرەۋ بۇل ارالدان جونەلگىن — دەپ وعان جابىسا كەتتى.
— ەگەر سەن ۇي-كۇيسىز، بالاسىز-پاناسىز بولساڭ، جالعىز باستى دەپ انىقتاما جازىپ بەرەمىن. اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتى سەنى ورنالاستىرادى. كانە، جينال،— دەپ ءمان-جايدى تۇسىندىرە باستادى.
— كۋر-ر-رۆا!— دەپ ءسوزدى قىسقا قايىردى دا، بوگودۋل سىرت اينالىپ جۇرە بەردى.
— ەي، سەن، بايقا... ءوزىڭنىڭ اتىڭ كىم ەدى؟— دەپ قوقان-لوققى جاسادى ساسىپ قالعان ۆورونسوۆ.— مەن ۋچاسكەلىك ميليسيانى دا شاقىرا الامىن. مەن سەن سياقتى ەلەمەنتپەن ساياسات ايتىپ، باس قاتىرمايمىن. نە ايتقانىمدى ۇقتىڭ با، ۇقپادىڭ با؟
— كۋر-ر-رۆا!—ال ەندى ونىڭ تۇسىنگەن-تۇسىنبەگەنىن ءوزىڭ انىقتاپ ال.
ءبىراق مۇنىڭ ءبارى بولعان، وتتى-كەتتى؛ سوڭعى ەكى كۇندە ءماتوراعا ەشكىم قاتىنامادى جانە جاسايتىن جۇمىس تا قالمادى: كەرەك زاتتاردىڭ ءبارى تاسىپ الىنعان، ال كەرەك ەمەس نارسە — كەرەك ەمەس. جاڭا ءومىردىڭ اتى جاڭا ءومىر، وعان ەسكى-قۇسقىلاردى تىققىشتاي بەرۋدىڭ قاجەتى جوق.
شاي ءىشىپ وتىرعاندا داريا وت قويۋشىلاردىڭ ءۇيدى ەرتەڭگە دەيىن ورتەمەيتىنىن ايتتى دا، بۇلارعا ءبىر ءوتىنىش ءبىلدىردى:
— سەندەر الگى قونباقشى بولعان جەرلەرىڭە قونا بەرىڭدەر. مەن اقىرعى كۇنى جالعىز بولايىن. وندا جاتاتىن ورىن بار ما ەدى؟
— قۋ قۇداي-اي!—ساكى-لەر!—دەدى بوگودۋل ىزالانا قۇلاشىن جايىپ جىبەرىپ.
— ەرتەڭ سەندەرگە مەن دە كەلەمىن،— دەپ ۋادە بەردى داريا.
تۇستەن كەيىن ول ەڭبەكتەپ ءجۇرىپ، ەدەندى جۋدى، جۋىپ ءجۇرىپ، ەدەن تاقتايىنىڭ بەتىنە قىرتىستانىپ قاتىپ قالعaن كىر-قوڭىستى ابدەن ىسقىلاپ سىپىرىپ تاستاۋعا، سودان كەيىن وعان انگارا قيىرشاعىن سەۋىپ، مالتا تاسپەن تىرناپ، ەدەنگە كۇن شاعىلىسىپ، جارقىراپ تۇرۋى ءۇشىن، ونى مۇنتازداي ەتىپ تازارتىپ قويۋعا بولمايتىنىن ويلاپ قاتتى وكىندى. ول ايتەۋىر ەڭ سوڭعى رەت بىردەڭە ەتىپ بۇنى دا ىڭعايلار ەدى. ءبىراق ەدەن سىرلانعان بولاتىن، ءۇيدىڭ ىزعارى سونيانىڭ ەنشىسىنە تيگەننەن كەيىن، ونى قويار دا قويماي سىرلاتقان دا سول، داريا ونىمەن تاجىكەلەسىپ جاتپاعان. ارينە، سىرلانعان ەدەندى شايا سالۋ وڭاي، ءبىراق ءۇي كەڭسە ەمەس، ءوز ۇيىڭدە ەڭكەيسەڭ دە ودان سىنىڭ ءتۇسىپ قالمايدى، بۇيتە بەرسە، بۇ حالىق، مونشاعا بارماس ءۇشىن، كوپ ۇزاماي وزدەرىڭ دە سىرلاپ الادى ءالى.
مۇنىڭ ۇستىمەن ول قانشا رەت ءجۇردى، قانشا رەت تاپتادى مۇنى — انە، ەدەننىڭ تاقتايلارى باسىلىپ، شۇقاناق-شۇقاناق بولىپ قالعانىن قاراشى. بۇل ەدەندى سوڭعى بولىپ باساتىن ءوزىنىڭ اياعى.
ول ءۇيدى جيناستىرىپ ءجۇرىپ، ءوزىنىڭ اياعى ال-دارمەنىنەن ايىرىلىپ، بولدىرا باستاعانىن سەزدى، جۇمىس ازايعان سايىن، بۇل دا السىرەي بەردى. وعان بويىنداعى قاجىر-قايرات بىردەن سارقىلىپ قالاتىنداي كورىنگەن، دارياعا كەرەگى دە سول-تۇعىن. بار شارۋاسىن تىندىرعاسىن، تابالدىرىق تۇبىنە جاتا كەتىپ، ۇيىقتاپ قالسا جاقسى بولار ەدى. ال سوسىن نە بولسا، ول بولسىن، بۇل وعان قينالمايدى. كەيىن، ەسىنە تۇسكەن كەزدە، مۇنى تىرىلەر مە، ولىلەر مە، ايتەۋىر بىرەۋلەرى تاۋىپ الادى، سوندا ءوزى كەز كەلگەن جاققا بارا بەرەدى، مىنالاردىڭ دا، انالاردىڭ دا بەتىنەن قاقپايدى.
ول ەسىگى اشىلىپ، قورشاۋى قۇلاپ، قاڭىراپ قالعان بۇزاۋ قوراعا بارىپ، ونىڭ ءبىر بۇرىشىنان سارتاڭداقتانىپ، توت باسقان شالعىنى تاۋىپ الىپ، ءشوپ شاپتى. ءشوپ تە قاتايىپ، جاعالاي ساربالاقتانىپ ۇيىسىپ قالعان ەكەن، ىرىم ەتىپ ەدەنگە توسەۋگە كەلمەيدى، ءبىراق بۇ مەزگىلدە باسقا بالعىن ءشوپ تابىلمايدى. ءشوپتى ول قوماقتى سەبەتكە سالىپ، ۇيگە كەلدى دە، ەدەنگە شاشىپ تاستادى؛ شوپتەن كوك ءيىسى ەمەس، قاڭسىعان ىس پەن ءتۇتىن ءيىسى شىعادى — مەيلى، ول ەندى ۇزاق جاتپايدى، ءيىسى دە كوپكە بارمايدى. وقاسى جوق، وسى دا جەتەدى. ەندى بۇدان جاۋاپ الار جان قايدا؟!
جۇمىستىڭ ەڭ اۋىرىن اتقاردى، ەندى ونىڭ ازعانتايى عانا قالدى. ءسال دە بولسا، تىنىستاپ تۇرىپ قالعىسى كەلمەي، داريا تەرەزەلەر مەن پەش الدىنا پەردە تۇتتى، ساكى مەن تاپشان ءۇستىن باسى ارتىق زاتتاردان بوساتتى، اسحانا مۇلىكتەرىن مۇقياتتاپ ورنى-ورنىنا قويدى. ءبىراق سوندا دا بىردەڭە جەتپەيتىن سەكىلدى، ءوزى ءبىر نارسەنى نازارىنان قاعىس قالدىرعان سەكىلدى. ول دا عاجاپ ەمەس: مۇنداي ىرىمنىڭ قالاي جاسالاتىنىن ءوز باسى كورمەگەن، ونى كورگەن جان دا جوق شىعار. ول ادامدى اق جۋىپ-ارۋلاپ سوڭعى ساپارعا شىعارىپ سالۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك ەكەنىن جاقسى بىلەدى، بۇل بىلىم-تاجىريبەنى وعان ءتىرى ءجۇرىپ، تىرلىك ەتكەندەردىڭ سان ۇرپاعى ميراس ەتىپ كەتكەن، ال مىنا ىستە ول ءوزىنىڭ كوز الدىندا تۇرعان كومەسكى دە بۇلدىر تۇيسىگىنە، ءبىراق ۇدايى الدەكىم ىشتەي مەگزەپ وتىرعان سەزىم-تۇيسىگىنە سەنۋىڭە تۋرا كەلدى. ەشتەڭە ەتپەيدى، بۇل كەيىن وزگەلەرگە جەڭىلىرەك تيەدى. ءىستىڭ باسى بولسا، قالعانى ءارى قاراي ساباقتاسىپ جۇرە بەرەدى.
تاعى نە جەتپەي تۇرعانى كەيۋاناعا دا ايان بولدى. ول الدىڭعى بۇرىشقا، سوسىن باسقالارىنا قارادى دا، سول بۇرىشتارعا مايقاراعاي بۇتاعى ءىلىنىپ تۇرۋى كەرەك ەدى عوي دەپ، جوعالتقانىن تابا قويدى. تەرەزەلەردىڭ جوعارعى جاعىندا دا تۇرۋعا ءتيىس. دۇرىس، ونسىز بولمايدى.
ءبىراق داريا ونىڭ ءماتورانىڭ قاي جەرىندە قالعانىن نە قالماعانىن بىلمەيدى — اينالانىڭ ءبارىن ءبۇلدىرىپ، ورتەپ جىبەردى عوي. دەرەۋ بارىپ، ىزدەپ كورۋ كەرەك.
ىمىرت ءۇيىرىلىپ كەلەدى. اسپان دا، ءىڭىردىڭ الا كولەڭكەسىنەن بۇلدىراپ تۇرعان ورمان دا كوكشىل ءبىر نۇرعا بولەنىپ، تامىلجىپ تۇرعان قوڭىر كەش ەدى. ءامانداعى ادەتىنشە ءتۇتىن ءيىسى بۇرقىرايدى، ءقازىر ءماتوراعا وسى ءبىر ءيىس ابدەن ءسىڭىپ قالعان سەكىلدى، ءبىراق نەگە ەكەنى بەلگىسىز جاڭا ءبىر جاس ءيىس، جەر جىرتقانداعى ءتارىزدى، سالقىن سەبەز ءيىسى دە كەلەدى. «بۇل قايدان شىعىپ جاتىر؟»— دەپ داريا ءبىراز ىزدەپ، تابا المادى. «انا جاقتان جەر استىنان شىعىپ جاتىر، دەگەن ءسوز ەستىلدى وعان. باسقا قايدان شىعۋشى ەدى؟». ونىسى راس — ىلعال جەر ءيىسى جەردەن شىقپاعاندا قايدا شىعادى؟
داريا جاقىن جەردەگى جوعارعى وزەككە قاراي بەتتەدى، ول ارا ونشا ءبۇلىنىپ، تونالماعان-دى، ول كۇنى بويى تىزەسىن ءبىر بۇكپەي، تىنىمسىز تىپىرلاعان كىسى سياقتى ەمەس، قۇر اتتاي جەڭىل ءجۇرىپ كەلەدى، اياعى-اياعىنا جۇقپاي، سوقپاققا تابانى تيەر-تيمەس بولىپ، ۇشىپ كەلە جاتقان ءتارىزدى. كەۋدەسىن كەرىپ، ەركىن تىنىستايدى. «ەندەشە ماي قاراعايدى ويعا العانىم دۇرىس ەكەن»،— دەدى ول ىشتەي. سول-اق ەكەن، بارشا ءىستى دۇرىس جاساعان ەكەنمىن، ءتىپتى سيما مەن كاتەرينانى سوڭعى رەت قوندىرماي جىبەرگەنىم دە دۇرىس ەكەن — دەگەن ءبىر مامىراجاي، ىزگى سەزىم جانىن جادىراتىپ ءون بويىنا جايىلا بەردى. كۇنىلگەرى ويلانباستان، بىردەن، ءبىر تىنىسپەن ولاردى ماعان قوندىرتپا دەگەن دە ءبىر بۇيرىق بار-اۋ؟! وت قويۋشىنىڭ ورتەۋدى ەرتەڭگە قالدىرۋىنا سەبەپشى بولعان نە ەكەن، شاماسى، ول دا مۇنى مۇلدە ەسىنە الماسا دا، ويلاماسا دا، ايتتى عوي. جوق، مۇنىڭ ءبارى جايدان جاي ەمەس، ءمانىسى بار. سول سەبەپتى دە ول بۇعان تاپ ءبىر جول كورسەتكەندەي-اق وزىنەن ءسال عانا ىلگەرى نەمەسە ءبىر جاعىن الا، بىردە قونىپ، بىردە پىر ەتىپ كوتەرىلىپ، استە قالماي ۇشىپ كەلە جاتقان سارى ءتوس شىمشىققا عايىپتان جىبەرىلگەن كيەلى قۇس دەپ قارادى.
ول مۇنىڭ ءوزى ءۇشىن ساقتالىپ قالىپ، ەندى كوزىنە بىردەن تۇسكەن ماي قاراعايدى تاۋىپ، ونىڭ بۇتاعىن ءبىر قۇشاق ەتىپ، سىندىرىپ الدى دا، قاراڭعىدا ۇيىنە قايتىپ كەلدى. ول قايتىپ كەلگەنىن ۇيگە كىرگەسىن بارىپ ءبىلدى، جولاي قالاي جۇرگەنى، نە ويلاعانى ەسىندە قالماپتى. مەنى بىرەۋ سىرتىمنان ۇدايى باقىلاپ، باسشىلىق ەتىپ ءجۇر — دەگەن ءبىر سىرلى دا نۇرلى سەزىم، كوڭىل كۇيى ونىڭ باسىنان كەتپەي قويدى. مىنە، ءقازىر ءتۇن بولسا دا شارشايتىن ەمەس، وزىنە تاپ ءبىر قانات بىتكەندەي-اق، اياق-قولى ءوز بەتىمەن، ىڭ-شىڭسىز جەڭىل قوزعالادى.
شام جاعىلعاننان كەيىن، ونىڭ دىرىلدەگەن قىزعىلت تا كۇڭگىرت جارىعىندا ورىندىققا شىعىپ، ماي قاراعاي بۇتاقتارىن بۇرىش-بۇرىشقا ءىلدى، تەرەزەلەردىڭ جوعارى جاعىنداعى ساڭلاۋلارعا سۇعا-سۇعا سالدى. سو زامات ماي قاراعايدان اقىرعى قوشتاسۋ ساتىندەگى قايعىلى ءبىر ءيىس اڭقىپ كەتتى، ونىڭ كوز الدىنا جاعۋلى شىراقتار ەلەستەپ، كوڭىل ەلجىرەر جوقتاۋ ءۇنى ەستىلگەندەي بولدى. سو زامات بۇكىل ءۇي بۇل دۇنيەدەن باز كەشكەن قاسىرەتتى كۇيگە ءتۇسىپ، سۇلەسوق قاتىپ قالعانداي ەدى. «مەن ءوزىڭ قايدا ازىرلەپ جاتقانىمدى سەزەدى، وھ، سەزەدى عوي»—دەپ ويلادى داريا، سوسىن: تاعى نە بار، بىردەڭەنى ەستەن شىعارىپ، ۇمىتىپ كەتكەن جوقپىن با؟—دەپ اينالاسىنا جانى جۋاسىپ، ۇركە كوز تاستادى. ءبارى دە ورىن-ورنىندا تۇرعان ءتارىزدى. ەدەندەگى ءشوپتى باسقان سايىن بىلقىلداپ، سىبدىرلاعانى ونىڭ زىقىسىن شىعارىپ، كوڭىلىن الاڭداتا بەردى؛ ول شامدى ءسوندىرىپ، پەشتىڭ ۇستىنە شىقتى.
قۇلازىعان ۇرەيلى تىنىشتىق زارەسىن ۇشىردى — يت ۇرمەيدى، بىرەۋدىڭ باسقان اياعىنان كىشكەنە ءبىر تاس تا تىسىرلامايدى، ساڭق ەتىپ، كەزدەيسوق ءبىر داۋىس تا شىقپايدى، قويۋ جاپىراقتى بۇتاقتاردى قوزعاپ، جەل دە شۋلامايدى. اينالاداعى بار تىرلىك ولىپ-وشكەن ءتارىزدى. ارالدا يتتەر بار-دى، يەلەرى: تاس تۇسسە تالايىڭنان — دەپ تاستاپ كەتكەن. ءۇش توبەت قالعان ەدى، ولار باس اۋعان جاعىنا قاراي جورتاقتاپ، ءماتورانى كەزىپ كەتكەن-دى، ءبىراق بۇگىنگى تۇندە ولاردىڭ دا ءۇنى وشكەن. تىم-تىرىس.
داريا قورقىپ، پەشتەن قايتا ءتۇستى دە، دۇعا قايىرا باستادى.
سونىمەن تاڭ اتقانشا دۇعا-ناماز وقىپ، كىنالى دە ءمۇلايىم كوڭىلدەن كونە ۇيىمەن قوشتاسا بەردى، سوندا بەلگىسىز بىرەۋ ونىڭ ءسوزىن قاعىپ الىپ قايتالاپ، الىسقا اكەتىپ جاتقانداي بولىپ ەلەستەدى.
ەرتەڭگىلىك ول اقيرەت كيىمى ساقتاۋلى جاتقان ۇشقات قول ساندىعىن جيناپ، الدىڭعى بۇرىشقا قاراپ، سوڭعى رەت شوقىندى دا، ەدەنگە قۇلاپ ءتۇسىپ، سولقىلداپ-سەلكىلدەپ جىلاماس ءۇشىن سابىر ساقتاپ، ءبىر رەت قانا وكسىپ، سىرتقا شىعىپ ەسىكتى جاپتى. ساماۋرىن بۇرىنىراق شىعارىلىپ قويىلعان. ناستاسيا ءۇيىنىڭ جانىندا ونى قاراۋىلداپ، سيما مەن كاتەرينا تۇرعان. داريا ولارعا ساماۋرىندى الىڭدار دەدى دە، كولچاك باراعىنا قاراي جۇرە بەردى. مۇندا كەلگەسىن ول قولساندىعىن ءبىرىنشى سەنەككە قويدى دا، وت قويۋشىلار تۇرىپ جاتقان ەكىنشى بولمەگە قاراي بەتتەدى.
— مەن ءبىتتىم. ورتەڭدەر ەندى. ءبىراق ءۇي ىشىنە اتتاپ باسپاڭدار،— دەدى كەمپىر ولارعا.
سوسىن بىردەن دەريەۆنيادان كەتىپ قالدى. كەيىن ول ءوزىنىڭ كۇنى ۇزاق قايدا جۇرگەنىن ەسىنە تۇسىرە المادى. تەك ايتەۋىر تىنىمسىز تىپىرلاپ جۇرە بەرگەنىن، ءال-قۋاتىنىڭ قايدان شىعىپ جاتقانىن دا تۇسىنبەي ساندالا بەرگەنىن جانە ۇدايى وزىمەن جاناسا، بۇرىن ەشقاشاندا كورمەگەن كىشكەنتاي ءبىر ماقۇلىقتىڭ جۇگىرىپ كەلە جاتىپ، مۇنىڭ كوزىنە انىقتاپ قاراعىسى كەلگەندەي بولىپ كورىنگەنىن عانا بىلەدى.
كەمپىرلەر ونى ىزدەپ، ايقايلاسىپتى، ءبىراق بۇل ولاردى ەستىمەپتى.
كەشقۇرىم قايىقپەن كەلگەن پاۆەل ونى قول سوزىم جەردەن، «پاتشا سامىرسىننىڭ» قاسىنان تاۋىپ الدى. داريا سو جەرگە جايعاسىپ الىپ، دەريەۆنيا جاقتان كوزىن ايىرماي، جەلدىڭ ەڭ سوڭعى ءتۇتىندى ارالدان قالاي ايداپ كەتىپ جاتقانىنا قاراپ وتىر ەكەن.
— اپا، تۇر. ناستاسيا جەڭگەي كەلدى،— دەدى پاۆەل ونى تۇرعىزىپ جاتىپ.
ناستاسيا بەتىن قولىمەن قىسىپ، ىلگەرى-كەيىن تەڭسەلىپ، جىلاپ وتىرىپ:
— ال، ەگور شە... ەگور شە!..— دەپ ءالسىز عانا ىڭىرسيدى.
كەمپىرلەر ەگور اتايدىڭ قايتىس بولعانىنا سەنەرىن دە، سەنبەسىن دە بىلمەي، ابىرجىپ-ساسىپ قالىپ، ءۇن-تۇنسىز ەڭسەلەرى ءتۇسىپ وتىر. ەگەر ول وسى ارادا جۇرگەن كەزدە شالى تۋرالى: ول تىنىمسىز جىلاي بەرەدى، ىشىنەن قان كەتىپ، السىرەپ قالدى — دەپ قايداعى جوقتى شىعارعان بولسا، قالادا تۇرعالى بەرى ناستاسيانىڭ سول ەسۋاستىعى كۇشەيە تۇسپەدى — دەپ كىم كەسىپ ايتا الادى، بالكىم، سول اقىلىنان اداسقانى ونى ەندى شالى ءولدى دەپ ايتۋعا دەيىن اپارىپ سوققان بولار. ال ەگور اتاي، مۇمكىن، تاپ ءقازىر ەشتەڭە بولماعانداي-اق جايباراقات ترۋبكاسىن بۇرقىراتىپ وتىرعان شىعار. جانە ءىس ناسىرعا شاۋىپتى، كەمپىر ءتىرى شالىن جەرلەدىك دەيدى — دەپ ويلاۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى ءبىر سۇمدىق ەدى. ال ەگور اتايدى جوق — دەپ كوزگە ەلەستەتۋ دە تاپ سونداي سۇمدىق بولاتىن...
بوگودۋلدىڭ تۇراعى ءدالىز ءتارىزدى قۋىقتاي تاپ-تار، ومىردە ۇسىناقتى قول تيمەگەن، كىر-قوڭىس ءبىر قۋىس ەدى. كەشە مەن بۇگىن كەمپىرلەر اكەلىپ تاستاعان قورباي-جەربايلار ونى بۇرىنعىدان بەتەر بىلىقتىرا تۇسكەن-دى. ساكىلەرگە توسەلگەن ءشوپ ۇستىندە كوپايكەلەر، ءاديالدار، ۇساق بۋىنشاق-تۇيىنشەكتەر شاشىلىپ جاتىر، جالاڭاش، لاقسا ۇستەل ۇستىندە اياق-تاباقتار ءۇيۋلى تۇر. تومەنگى اينەگى جوق، جالعىز تەرەزە الدىنداعى ەدەنگە سام اۋىر قويىلىپتى. وسىناۋ تار ساڭلاۋدان كۇن سىعالايدى، سول كۇن كوزىنەن جىلدار بويى شىبىن تاڭلاقتاپ تاستاعان، سالتاق-سالتاق ساۋ اينەك ەرىگەن مايداي بولىپ جىلتىرايدى. ءبىر كەزدە تەمىر پەش تۇرعان جەر كىرپىشىنىڭ قىزىل شاڭى ەدەنگە جوسالانا تاپتالىپ قالىپتى. ەندى ءقازىر پەشتىڭ جۇرناعى دا جوق، جالپى ءبىر جاق قابىرعاسىندا ءشوپ توسەكتى ساكىسى، ەكىنشى جاعىندا استاۋ ءتارىزدى ۇزىن ستولى بار وسىناۋ تاۋىق قورا ءتارىزدى بولمەدەن ءتىپتى ازداپ تا بولسا تىرلىك ءيىسى شىقپايدى.
ءبىراق بۇدان گورى تاۋىرىرەك ءۇيدى ىزدەپ، تاڭداپ جۇرەتىن كۇن قايدا: تاپ سول ساتتە تەك وسى كولچاك باراعى عانا cay تۇرعان، ودان باسقا بىردە-بىر قورا، ءبىر دە ءبىر مونشا قالماعان-دى. تومەنگى جاقتا ءالى دە بولسا ورتەلگەن ۇيلەر بىقسىپ جاتىر، قويىنى ىستىق قولامتادان ءالسىن-الى وت قىزۋىنا شىداماعان ءبىر نارسەلەر، ءدارى سياقتى گۇرس ەتىپ جارىلادى، يەن جازىققا اشىق-جايداق قاڭقيىپ-قاڭقيىپ شىعا كەلگەن ورىس پەشتەرىنىڭ جىلۋى قاشىپ، جەتىمسىرەپ قالعان. ءبارى دە بىتكەن: ءماتورا قاناتىن قومداپ، ۇشىپ كەتتى — جايى ءجانناتتان بولعاي! بۇل باراق ەسەپتە جوق، ونى بوتەن بىرەۋلەر قيىپ سالعان، ول ءارقاشان دا قوسارداعى قوڭسى بولاتىن، ونىمەن ءتىپتى وت قويۋشىلاردىڭ ءوزى اۋرە بولعىسى كەلمەدى دە، كەشكە سالىم ءبىرجولاتا ءبۋىنىپ-تۇيىنىپ، كۇنى بۇرىن شاقىرتىلعان كاتەرگە ءمىنىپ تايىپ وتىردى. ولاردىڭ ەكەۋى كەتەردە باراقتىڭ بوگودۋل تۇراتىن جاعىنا كەلدى، مۇندا ورتەنىپ جاتقان ۇيلەردى كورۋگە داتتەرى شىداماي، قورىققاننان قالشىلداپ-دىرىلدەپ، سيما مەن كاتەرينا ەكەۋى تىعىلىپ وتىر ەكەن.
— ءاي، كەمپىرلەر، سەندەردى قايتسەك ەكەن وسى؟ وزدەرىڭ ءبىر اقىلسىز ادامدار ەكەنسىڭ — ءبارىبىر قۋالايدى سەندەردى. ال، ءبىز سەندەردى كۇتۋىمىز كەرەك... قوي، ەندەشە قالا بەرىڭدەر! ءبىز ودان دا مونشاعا بارىپ، سەندەردەن جۇققان ىس پەن كۇيەنى جۋىپ تاستايمىز. بۇيتە بەرسەڭدەر، وندا مىنا بەكىنىستەرىڭدى وزدەرىڭ ورتەي جاتاسىڭدار،—دەدى ولاردىڭ بىرەۋى.
— ەي، بۋرلاك! كەتەردە مىنانى وسى قالپىڭدا قالدىرمايسىڭ، ءتارتىپ سولاي. وتتىعىڭ بار ما ەدى؟—دەدى ەكىنشىسى بوگودۋلگە داۋىستاپ.
— كۋر-رۆا!—دەپ اقىرىپ قالدى بوگودۋل، ال ءارى شوشىپ، ءارى قۋانىپ كەتكەن سيما كۇيبەڭدەپ جاتىپ.
— بار، بار، وتتىق، بىزدە. بار. ءوزىمىز-اق ورتەيمىز،— دەدى.
ولاردان كەيىن، وت قويۋشىلار كەتىسىمەن، پاۆەل كەلدى، ول ناستاسيانى الا كەلدى، سوسىن تەپسەننەن بارىپ شەشەسىن اكەلدى. ول كەمپىرلەردى قايتەرىن بىلمەي قاتتى ساستى: بۇلار ءبىر قايىققا سىيمايدى، ونىڭ ۇستىنە مىنا قۋ تومار بوگودۋلى تاعى بار جانە بۇلار ءقازىر بىردەن ءجۇرىپ تە كەتپەيدى. ول مۇنى شەشەسىن كورگەندە-اق بىلگەن، ءبىراق سوندا دا سۇراعان؛
— مۇمكىن، بۇگىن ءجۇرىپ تە كەتەرمىز؟ ەرتەڭ وندا باسقالارىن اكەتۋگە كەلەر ەدىم...— دەدى ول.
شەشەسى ءتىپتى جاۋاپ تا قاتپادى.
— ماقۇل ەندەشە،— دەدى ول ويلانىپ.— ناستاسيا جەڭگەي وسىندا كەلگەن ەكەن — ماقۇل، كەلىستىك. ال ەكى كۇننەن كەيىن مەن كاتەرمەن كەلەمىن. ەسىتتىڭ بە، اپا، ەكى كۇننەن كەيىن. ەرتەڭ تۇندە مەن جۇمىستامىن. ال ارعى كۇنى دايىن وتىرىڭدار. قاپ-قاناردى دا الا كەلەرمىن، بالكىم، سەندەردىڭ كارتوپتەرىڭدى دە الا كەتەرمىز.
ول ىستىق تابى قايتپاعان ورتەندەردى توڭىرەكتەپ ءجۇردى-جۇردى دە، كايىقپەن كەتىپ قالدى. ءسويتىپ قارتتار جالعىز قالدى، بۇلار ەندى بەسەۋ ەمەس، ناستاسيانى قوسقاندا التاۋ ەدى.
ءماتورانى كورگەندە قوبالجىعان كوڭىلى مەن اۋىرعان جانىن ءبىراز باسىپ، ساباسىنا تۇسكەننەن كەيىن، ناستاسيا سوزگە كىرىستى:
— ءبىز بارىپ ورنالاسىپ العاننان كەيىن، ول ەشبىر جاققا جارتى قادام باسىپ بارعان ەمەس، قامالىپ ۇيدەن شىقپايدى، مەن وعان: «ەگور، سەن نەگە اۋلاعا شىقپايسىڭ؟ نەگە كوشەگە شىعىپ ادامدارمەن سويلەسپەيسىڭ؟ جۇرتتىڭ ءبارى دە ءوزىمىز سياقتى، سۋعا باتقاندار»— دەيمىن جايىمەن. انگارا بويىندا تۇرماعان باسقا كىسىلەردىڭ ءبارى ءبىزدى: سۋعا باتقاندار — دەيدى. بۇكىل ءۇي سول سۋعا باتقانداردان دەپ ەسەپتەي بەر. كەش بولىسىمەن ءبارىمىز سىرتقا، جۇرت شىرق اينالىپ ءجۇرىپ جاتقان كوشە بەتكە جىلجىپ تۇسەمىز، سول اراعا وتىرىپ الىپ، كۇبىر-كۇبىر سويلەسەمىز كەلىپ، سويلەسەمىز... كىم قايدان ەكەنىن سۇرايمىز. چەرەپانوۆتان ءبىر كەمپىر بار، ۆوروۆيەۆتان دا، شاماننان دا كەلگەندەرى بار. بۇرىنعى تىرلىگىمىز جايلى، قازىرگى تىرلىگىمىز جايلى اڭگىمەلەسۋدەن ءبىر جالىقپايمىز. ال، ەگور بولسا، سوقا باسى سوپايىپ، ۇيدەن شىقپايدى. راديۋنى قوسىپ قويادى دا، تىڭداي بەرەدى، تىڭداي بەرەدى، وندا ءبىزدىڭ ءوز راديومىز بار. مەن وعان: «ءجۇر، ەگور، جۇرت نە ايتادى، تىڭدا. سەن سول اۋادان نە ەستىپ جاريسىڭ؟»—دەيمىن. جوق، ول ءبىر تۇقىرايىپ وتىرىپ السا، ونى ورنىنان قوزعاي المايسىڭ. جانە دىكىلدەمەشى دەپ، ماعان اشۋلانادى. ءۇيدىڭ كيەسى سەكىلدەنىپ الدى. ال ءوزى اعىل-تەگىل جىلايدى دا وتىرادى...
— سەن جۇرەردە دە جىلادى ما؟ شالىڭ سەن بەرى جۇرەردە دە جىلادى ما؟— دەدى داريا وسىناۋ سوزدەرىمەن ناستاسيانى تۇزاققا ءتۇسىرىپ، وتىرىگىن شىعارماق بولعان كەيۋانا ءوز سوزىنەن ءوزى ۇيالىپ، قىسىلىپ قالدى.
— قالاي جۇرەردە؟ قايدا جۇرەردە؟— ناستاسيا مۇنىڭ سوزىنە تۇسىنبەي قالىپ، قايتا سۇرادى.
— وسى جاققا كەلەردە؟
ناستاسيانىڭ بەت-اۋزى جىبىرلاپ، سەلكىلدەپ كەتتى.
— ول جىلار ەدى-اۋ... جىلار ەدى، ءبىراق ول... ەندى قالاي جىلايدى؟ ول ولگەننەن كەيىن جىلاۋىن قويدى عوي — سەندەرگە نە بولعان؟! ءيمانجۇزدى بايعۇس ەدى عوي، سو كۇيىندە جايباراقات جاتتى، ەگوردى ايتام-داعى... مەن باس جاعىندا وتىرىپ اعىل-تەگىل جىلادىم كەلىپ، جىلادىم...— ول تاعى دا ىلگەرى-كەيىن ىرعالىپ، تەبىرەنىپ، كەتتى،— ال و سورلى جاتىر، جاتىر، ۇندەمەيدى-اۋ، ۇندەمەيدى...
— قويىسۋعا كومەكتەسكەن كىسى بولدى ما، جوق پا؟— دەپ سۇرادى كاتەرينا.
سوسىن ناستاسيا بۇل سۇراققا قۋانىپ قالعانداي-اق، قوبالجىعان كوڭىلى باسىلىپ، ءسوزى شيراپ سالا بەردى:
— قويىسۋعا كومەكتەستى، كومەكتەسكەندە قانداي. وبالى نە كەرەك: حالىق قايىرىمدى عوي. انگارا سۋىن ءبىر ىشكەن ءوز حالقىمىز ەمەس پە. چەرەپانوۆ سەلوسىنىڭ كەمپىرى اكسينيا كەلىپ، دەنەسىن جۋدى... كوپ سويلەپ قايتەيىن؛ بىزبەن ءبىر كوشىپ قونعاندار تۇگەل كەلدى. وندا الگى ءبىر ەسىكتەن كىرىپ، ءبىر باسقىشپەن كوتەرىلەتىندەردى وسىلاي دەپ اتايدى. ءبىر جاقتان تابىت تاۋىپ اكەلىپ، ماتامەن تىستادى — مەن ونىڭ بىردە-بىرىنە ارالاسقان جوقپىن. سوسىن ماشينانى ايداپ كەلىپ، تابىتتى الىپ شىقتى. سونىڭ ءبارىن الگى اكسينيا باسقاردى، وجەت ءبىر بالەكەت... وسىنداي دەريەۆنيادا تۇرعان، ءوزىمىز سياقتى كەمپىر دەپ ويلاپ قالماڭدار. مەن وسىندا تۇرعانداي-اق و جاققا ءبىرتۇرلى ۇيرەنىپ كەتتىم، ەشتەڭەسى جوق. ال ەگور ءتىپتى ۇيرەنە الماي قويدى، وتكەندى سۇمدىق اڭساپ، ەگىلەدى دە وتىرادى... وعان قالعان بارشا دۇنيە — الگى راديا. تىڭدايدى دا كۇرسىنەدى، تىڭدايدى دا كۇرسىنەدى. «سەن سونى تىڭداۋدان ءبىر جالىقپايسىڭ، ەگور، سونشاما نە ايتادى»—دەيمىن.—«ەگىن ەگىپ جاتقان كورىنەدى،— دەيدى».—«قايداعى ەگىن؟ قايداعى ەگىن — دالادا كۇز بولدى، انە، تەرەزەگە قاراشى. نەمەنە، اقىلىڭنان اداستىڭ با؟— دەيمىن»—«ا بۇل ەگىن جىل بويى ەگىلەتىن كورىنەدى دەيدى». «ەگور، سەن، نەنى بىلجىراتىپ وتىرسىڭ؟ قوي، جوقتى ايتپا سەن، شالىم، ودان دا جىلاپ ال، قايداعىنى ويدان شىعارما»—دەيمىن مەن. ال ول، ەگوردى ايتام-داعى، ەستەرىڭدە مە، كەرەمەت كەسىر ەدى عوي. ول ماعان: «بىلجىرايمىن با، بىلشىلدايمىن با، ايتەۋىر، ەگىندى بىتىك وسىرسەم بولات تا»— دەدى. ول سوڭعى كەزدە ءتىپتى اۋزىنا كەلگەنىن ايتاتىن. ال ءوزى كوشە اۋلاسىن كورمەگەسىن شولمەكتەي بولىپ قۋارىپ، جۇقارىپ كەتكەن. ءسويتىپ كۇن وتكەن سايىن جۇدەي بەردى، جۇدەي بەردى. كوز الدىمدا ءوشىپ بارا جاتتى. مەن ودان: «ەگور، نە اۋىراسىڭ با؟ سوندا قالاي، قاي جەرىڭ اۋىرادى؟»— دەپ سۇرايمىن. ونىڭ سەمىپ بارا جاتقانىن كورمەيتىن سوقىر ەمەسپىن عوي. ول ءتىپتى سىر اشپاي قويدى، سوڭعى تىنىسىنا دەيىن بوي بەرمەدى. «انە، ەسىتتىڭ بە، بونبى تاستاپ جاتىر؟— دەيدى».—«ەگور، ول بونبى ەمەس،— دەيمىن مەن وعان،— ول جەردى قازباس ءۇشىن جاپپاي جارىپ جاتىر». تومەندە ساكىدە وتىرعاندا ماعان ونىڭ ءمان-جايىن كەمپىرلەر تۇسىندىرگەن-دى، ايتپەسە مەن اۋەلدە، ول گۇرس ەتكەن كەزدە، تاباندا جان تاپسىرا جازداعانمىن. ال ول ەش جاققا بارمايدى، بار نارسەنى مەن وعان سولاي دا سولاي دەپ ايتىپ بەرەمىن». «قۇلاعىم شۋلايدى دا تۇرادى، مازا بەرمەيدى — دەيدى». باسقا ەشتەڭەنى ەمەس، تەك سول قۇلاعىنىڭ شۋلايتىنىن ايتىپ، شاعىنا بەرەدى.
— ءوزى بىلاي جايباراقات جاتىپ ءولدى مە، قينالعان جوق پا؟
— جايباراقات جاتىپ ءولدى. تىنىش بولعاندا قانداي، قۇداي ماعان سونداي ءولىمىن قيسا جارار ەدى. كۇندىز ول ماعان: «ناستاسيا، بار-داعى ءبىر قىزىل شاراپ اكەلشى، بۇكىل دەنەم ءبىر ءتۇرلى جانسىزدانىپ قالعان سەكىلدى، الشى بارىپ، مەن ءبىراز قان اينالدىرايىن، ايتپەسە، سو شىركىن ۇيىپ قالعان ءتارىزدى»—دەدى. مەن تۇرىپ جۇرە بەردىم. ءبىزدىڭ دۇكەنىمىز جولدىڭ ارعى بەتىندە، وندا قىزىل جوق ەكەن، مەن تاعى جولدىڭ ارعى بەتىنە بارماق بولدىم. ول ارا اعىلعان ماشينا، كۇللى الەمنەن جينالعان با، قاسىڭنان زۋ ەتىپ، ولاي دا ەتەدى، بىلاي دا وتەدى. مەن جۇرۋدەن قورقىپ، كوپ تۇرىپ قالىپپىن. ولار زۋلاپ وتكەن سايىن باسىمدى ءبىر وڭعا، ءبىر سولعا بۇرامىن. شاماسى، ۇزاق ءجۇردىم عوي دەيمىن. قايتىپ كەلسەم، ەگور مەنى سىناعانداي تەسىلىپ قاراپ قالىپتى. مىنە، اكەلدىم، ەگور، سەن اشۋلانبا، قالادا قايقاڭداپ جۇرە المايدى ەكەنمىن، دەدىم. ول سىر بىلدىرمەدى. ستولعا كەلمەكشى بولىپ، ورنىنان تۇردى، تۇردى دا تەڭسەلىپ كەتتى، سول تەڭسەلگەنىنەن ۇيالىپ، ءوزىن-وزى بوقتاپ جىبەردى. ەكەۋمىز دە وتىردىق، كەش بولعان كەز. ونشا كوپ وتىرمادىق، ول ستاقاننان ەكى ەلىدەي عانا ءىشتى. جوق، ءىشىپ جارىتاتىن ءتۇرىم جوق، باتپايدى، دەدى ول. سوسىن قايتا بارىپ، توسەگىنە جاتتى. ءبىز ەكەۋمىز بولەك جاتاتىنبىز. ول ءبىزدىڭ ەسكى كەرەۋەتتە، مەن الگى گارموشكا سياقتى بۇكتەلەتىن قالانىڭ قۇرباقاسى بار عوي، سوعان جاتىپ ۇيىقتايتىنبىز. بارىپ جاتسىن — سوسىن قاراسام: ول مەنەن كوزىن المايدى. «نە، ەگور، ساعان بىردەڭە كەرەك پە؟»—دەيمىن. ناستاسيانىڭ داۋسى قاتايىپ، جاۋاپ كۇتە-كۇتە، شىداماعان كىسى سياقتانىپ، ىلگەرى ۇمسىنا ءتۇستى. «بالكىم، بىردەڭە كەرەك شىعار؟»— دەيمىن. مەن ونىڭ تەگىننەن-تەگىن قاراپ جاتپاعانىن بىلە قويدىم.— وسىنى ايتىپ، كەمپىر تۇزەلىپ وتىردى.— ال ەگور ءلام دەپ ءتىل قاتپايدى. بىردەڭە ايتقىسى كەلگەنىن ءبىلىپ وتىرمىن، ءبىراق ايتپادى — ول، شاماسى، مەنى شوشىتقىسى كەلمەگەن. اجال تونگەنىن سەزدى ول، سەزدى.— كەمپىر تاعى ءسوزىن ءۇزىپ، باسى سەلكىلدەپ وتىرىپ قالدى.— سەزدى، سەزگەندە قانداي. مەن، وڭباعان، شامدى ءسوندىرىپ جاتىپ، ۇيىقتاپ كەتىپپىن. ۇيىقتاپ قالىپپىن.— ونىڭ داۋسى شاڭق ەتىپ قاتايىپ بارىپ، قايتا قالپىنا ءتۇستى.
— تۇندە ويانىپ كەتسەم — جاڭبىر جاۋىپ تۇرعانىن ەسىتتىم. مۇنىسى نە — كەشقۇرىم اسپاندا شوكىمدەي بۇلت جوق ەدى عوي،— دەپ ويلايمىن. و جاقتا اسپان شالا كورىنسە دە، مەن بۇرىنعى ادەتىممەن قارادىم. جاڭبىر دا ونشا قاتتى ەمەس، تەك سىركىرەپ قانا تۇر ەكەن. ويبوي، بىردەڭە بولماسا جارار ەدى دەپ ويلايمىن. تەرەزەگە باردىم، ال جاۋىن ەندى-ەندى عانا باستالىپتى، ءالى جەردى دە دىمداپ ۇلگىرمەپتى. ەگوردىڭ ءبىر كۇنى جاڭبىردى ەسىنە الىپ: كوپتەن بەرى جاۋعان جوق،— دەگەنى جادىمدا جۇرگەن. مەن ءجاي عانا: «ەگور، جاڭبىر جاۋدى عوي. ول ساعان نەگە كەرەك ەدى؟ نەلىكتەن كەرەك بولىپ ەدى ساعان،— دەپ سۇرايمىن». ول ۇندەمەيدى. مەن جارىقتى جاقپاق بولىپ، قابىرعانى سيپايمىن، سيپايمىن كەلىپ. جاقتىم، ويتسەم مەنىڭ ەگورىم، ەگورىم...
ناستاسيا جىلاپ قويا بەردى.
كۇن باتتى، تاۋىق قورا ءىشى بىردەن قاراڭعىلانىپ سالا بەردى. كەمپىرلەر اۋىر قايعىدان جانى جانشىلىپ، ءۇنسىز وتىر، بالاقاي ەلەگىزىپ، سيمانى جەڭىنەن تارتقىلايدى، ول ءالسىز عانا بالانىڭ قولىن قاعادى. بوگودۋل اۋانى ىسقىرتا تارتىپ-شىعارىپ، تارتىپ-شىعارىپ، تىنىستاپ وتىر. كەمپىرلەر قاشان ساماۋرىن قويام دەگەنشە شىداماي، جۇرت وسىلاي ءۇن-تۇنسىز وتىرعاندا، بوگودۋل ونى سەنەككە شىعارىپ، لاقىلداتىپ سۋ قۇيا باستادى.
— اجە، اجە،— دەيدى كولكا قىڭقىلداپ.
ناستاسيا بۇرىلىپ قاراپ، بالانى كوردى.
— كوليانا ءالى وزىڭمەن بىرگە مە؟—دەدى ول سيماعا.
— وزىممەن بىرگە، بىرگە ءجۇر. مەنىمەن بىرگە بولماعاندا، كىممەن بىرگە بولۋشى ەدى؟ كوزىم تىرىدە ەش جاققا جىبەرمەيمىن،— دەپ جەدەلدەتە جاۋاپ بەردى ول.
— ءبىز ەگور ەكەۋمىزدىڭ دە بالدارىمىز بولعان. مىنا داريا مەن كاتەرينا ەكەۋى ۇمىتپاسا كەرەك. ەستەرىڭدە مە؟— دەدى ناستاسيا.
داريا مەن كاتەرينا بىرىنە-بىرى قارادى دا، بىرىنە-بىرى سەنىپ، ەكەۋى دە جاۋاپ قاتپادى.
— بۇلارىڭ نە، مەن وتىرىك ايتىپ وتىرمىن با وسى؟— دەپ كادىمگىدەي وكپەلى ۇنمەن داۋىستاپ جىبەردى ناستاسيا.
— قۇداي ساقتاسىن، ناستاسيا،— دەدى دە داريا ونىڭ كوڭىلىن اۋلاپ، ارقاسىنان الاقانىمەن ءبىر سيپاپ قويدى.— قۇداي ساقتاسىن، ناستاسيا. ساعان نە بولعان؟! Miنe، كەلدىڭ، كەلگەنىڭ جاقسى بولدى، قادامىڭا نۇر جاۋسىن. ءبىز سەنى ىنتىعا كۇتتىك... سەنىڭ كارتوبىڭدى قازىپ الدىق.
— قاي كارتوفتى؟
— سەنىڭ كارتوبىڭدى. سەنىڭ باقشاڭنان.
— ا-ا، ونى قايتەمىن؟— دەپ قولىن ءبىر سەرمەدى ناستاسيا.
— قايتەمىن دە بۇيتەمىن — كارتوفتى ءشىرىتىپ قويماقپىز با!
ءبىر كەزدە ولار جارىق جاقپاقشى بولدى، ءبىراق رەتى كەلمەدى: تاراقان سياقتى، بوگودۋلدىڭ جاعاتىن ەشتەڭەسى — شامى دا، شىراعى دا جوق ەكەن، داريا ءوز شامىن ۇيىنە قالدىرىپ كەتكەن، تەگى ول ءۇيدىڭ وتىنا وت قوسقان شىعار. كاتەرينا بولمەنىڭ وت قويۋشىلار تۇرعان ەكىنشى جارتىسىنا بارىپ قايتتى، ءبىراق ودان دا ەشتەڭەنى تابا المادى. قاراڭعىدا وتىرۋعا تۋرا كەلدى. ەندەشە وسىلاي بولۋى كەرەك شىعار، مۇنى دا كوردى. ءتىپتى ءىستىڭ وسىلاي بولعانى دا دۇرىس سەكىلدى: ايتەۋىر، وسىناۋ بەيشارالىق پەن كۇيكى كوشپەندىلىك ۇدايى كوزگە ۇرمايدى دا، ەرتەڭگى كۇن ماشاقاتىمەن زارەنى المايدى. انالار ءماتورانى تىنتكىلەپ، قاراپ شىققان. ودان كەلەشەكتە ءومىر سۇرەتىن جانداردىڭ ءبارى بەزىپ كەتتى، ءتىپتى جارىق تا كەتىپ قالدى، ءسويتىپ بۇلارعا ءبارى دە بىتكەندەي — ەشكىم دە كەلمەيتىندەي، جارىق تا قايتا ورالمايتىنداي بولىپ ەلەستەدى، ال ءماتوراعا جابىسىپ، ايىرىلماي قالعان وزدەرىڭ كوزگە تۇرتكىسىز قاراڭعىدا بەلگىسىز ءبىر جاققا زاۋلاتىپ الا جونەلەدى؛ ءسويتىپ قاش-شان ءبارى ءۇشىن ءبىر مەزگىلدە سوڭعى زاۋال ساعاتى سوققانشا، زاۋلاتىپ اكەتە بەرەدى، اكەتە بەرەدى. سول سۇمدىقتى سەزگەندەي-اق، ايانىشتى ۇنمەن بالا قىڭقىلداي باستادى، سيما ونى جايىمەن جۇباتا بەردى.
بوگودۋل قايناعان ساماۋرىندى ىشكە كىرگىزىپ، ونى قايتادان ەدەنگە اكەلىپ قويدى دا، ءۇيۋلى ىدىس اراسىنان سيپالاپ شاينەكتى تاۋىپ الىپ، شاي دەمدەدى. ولار ساكىگە جايعاسقان كۇيى، ەمالدانعان ىستىق كروشكەلەردى قوس قولداپ ۇستاپ وتىرىپ شاي ءىشتى. قانت، نان سۇراعان جان بولمادى بۇل ەندى مۇلدە بەرىلمەيتىن نارسە سياقتانىپ كورىندى. شايدىڭ قالعانى مۇنداي جاقسى بولار ما. تەرەزە ساڭلاۋىنان دىمقىل سىز اڭقىپ تۇر؛ سيما سو جەل وتىنەن كوليانى كولەگەيلەمەك بولىپ، كۇيبەڭدەپ، بالانى جاتقىزا باستادى — كولكا بىردەڭەنى سۇراپ، قىڭقىلداۋىن قويمادى. ۇزاماي بولمە ءىشى ءسال بوزارا ءتۇستى، كۇڭگىرتتەنىپ قابىرعالار كورىنە بەردى، سو مەزەتتە بوگودۋل:
— سىعان كۇنى شىقتى، كۋر-رۆا!—دەپ داۋىستاپ جىبەردى.
— سەن انادا ساماۋرىنىڭدى اكەتىپ ەدىڭ، ول جاقتا قويا الدىڭ با؟—دەپ سۇرادى داريا ناستاسيادان وتكەندى ەسكە الىپ.
— بارعالى بەرى ەكى رەت قايناتتىم،— دەدى ناستاسيا كۇرسىنىپ.— ءبىر رەت — ەگوردىڭ ءتىرى كەزىندە، ەكىنشى رەت — ودان كەيىن، چەرەپانوۆتىق اكسينيا كەلىپ، كونە ساماۋرىندى ءبىر قايناتايىقشى دەگەنى عوي. ويبوي، ءبىراق قايداعى شاي! قۇداي ساقتاسىن، ونداعى سۋ تەڭىزدىكى سياقتى، انگارانىڭ ءيىسى شىقپاسىن دەپ، سول سۋعا بىردەڭە قوسادى. جانە كومىر دە جوق. الگى كەمپىر، اكسينيا، قاراعاي بۇرلەرىن تەpiپ اكەلدى، ساماۋرىنعا سۋ قۇيىپ، باسقىشپەن تومەن ءتۇسىپ، كوشەگە شىقتىق. ونى باسقا قاي جەرگە اپارىپ قايناتاسىڭ؟ باسقا جەر جوق. ەكەۋمىز كەلىپ، ساماۋرىندى باعىپ وتىرمىز، ال وتكەن-كەتكەن جۇرت بىزگە كۇلەدى. الگى اكسينيا جاۋجۇرەك پالە ەمەس پە، ەشتەڭەدەن دە سەسكەنبەيدى. كۇتۋدەن ەتكەن ازاپ بار ما — كەرنەي بولماعاسىن وت تا جۋىر مايدا جانا قويمايدى، قاراعاي ءبۇرى تاس ءتارىزدى. تۋھ، ايتەۋىر قاينادى-اۋ، ەندى كەيىن ۇيگە اپارۋ كەرەك. ءبىزدىڭ پاتەرىمىز اسپان استىنىڭ ءتورتىنشى قاباتىندا، ەگەر مەنىڭ اياعىما اۋىرلىق تۇسپەسە، دەمىكپەممەن ىسىلداپ-پىسىلداپ، وعان ارەڭ جىلجىپ شىعامىن. ءاربىر تەپكىشەكتە تۇرامىن. باسقىش، قۇداي ساقتاسىن، جارلاۋىتتاۋ. ال اكسينيانىڭ ءۇيى اسپان استىنىڭ ءۇشىنشى قاباتىندا — ايتەۋىر، ازداپ تا بولسا، الاساراق. وندا ءاربىر الاڭشاعا ءتورت ەسىك شىعادى، ەگەر جوعارىعا جورمەلەيتىن بولساڭ، ونىڭ ءۇيى سول جاقتاعى ەن شەتكى ەسىك. ەكەۋمىز مەنىڭ ۇيىمە جەتە المادىق، جۇرەگىم سەكىرىپ بوي بەرمەگەسىن، ساماۋرىندى كوتەرىپ، اكسينيانىكىنە كىردىك. ونىمەن بىرگە سوندا تاعى ءبىر كەمپىر تۇرادى، ءوزى تىريعان ارىق، تەپ-تەگىس ەدەنمەن سۇيرەتىلىپ زورعا جۇرەدى. ەيدا، سول ءبىر وتىرعاندا-اق ساماۋرىندى تاۋسىپ قويدىق. ونى قايتا قايناتا المايتىن بولعانسىن — ال كەلىپ ءىش، ال كەلىپ ءىش.
— كەيىن قايتاسىڭ با، جوق پا؟
— ويباي، ونى قايدان بىلەيىن، داريا. ازىرشە ەشتەڭەنى دە بىلمەيمىن. ماعان سالسا، قۋانا-قۋانا كەتپەس ەدىم، ءبىراق قايدا سىيامىن؟
— سەن وندا، تەگى، بايلاۋلى تۇرعان جوق شىعارسىڭ؟
— بايلاۋلى ەمەس ەكەنىم راس، ءبىراق ودان نە پايدا. قايدا بارماقپىن؟ مەن كىمگە كەرەكپىن؟ بۇل سولايىنا سولاي. جانە ەگوردىڭ بەيىتى دە سوندا — ونى قالاي تاستاپ كەتپەكپىن؟ ال ءبىز ونىمەن، شاماسى، بولەك جاتاتىن شىعارمىز، بىرگە جاتۋ ءۇشىن كىسى ءبىر مەزگىلدە ءۇزىلۋى كەرەك ەكەن. مەن ونىڭ ءجايىن بىلگەنمىن. زيرات بولسا جاس مارقۇمداردىڭ ءبارىن رەت-رەتىمەن جاعالاي قويا بەرەدى، كىممەن تۋرا كەلەتىنىن تالايىڭنان. و دۇنيە، ەندى مەن، ءسىرا، كوپ تۇرا الماسپىن — ءحالىم مۇشكىل، ەگورعا تاياۋ ءبىر جەر بۇيىرار. وسى قىستى قىستاپ شىعا الامىن با، جوق پا — بىلمەيمىن... بارايىن، سەندەردىڭ جاي-كۇيلەرىڭدى بىلەيىن، ەڭ سوڭعى رەت ءماتورانى كورەيىن دەپ ويلادىم. سوسىن ازىرلەنە بەرەمىن. ءبىزدىڭ، ەگور ەكەۋمىزدىڭ ءۇيىمىز جانىپ كەتتى مە؟
— ويباي-اۋ، سەن ءالى كورمەپ پە ەدىڭ؟ بۇگىن عانا جانىپ ءبىتتى. سەن كەمەلەتىپ كەلگەنىڭدە ول جانىپ بىتۋگە اينالعان ەدى. ءبىزدىڭ سول ورام كۇنى بۇگىنگە دەيىن تۇرعان: ءبارى ساتىرلاپ ءبىر-اق جانىپ كەتتى. ءالى كورگەن جوقسىڭ با؟
— مەن دانەڭەنى دە كورگەن جوقپىن. ءتىپتى وسىندا قالاي ءجۇزىپ كەلگەنىمدى، پاروحودپەن قالاي جۇرگەنىمدى دە كورگەن جوقپىن. ءبارى دە تاپ ءبىر تۇستەگى سياقتى. ءماتورانى اقىرعى رەت ءبىر كورۋگە اڭسارىم اۋدى دا تۇردى... سودان، قۇداي-اۋ، جالعاننىڭ جارىعىن كورۋدەن قالدىم. ءتىپتى، ءنار تاتپايمىن، ءبىر جاپىراق نان دا تاماعىمنان وتپەيدى. قوي، بارايىن، ايتپەسە، كورگەن كۇنىم قاراڭ بولار دەدىم. نيۋنيانى، مىسىعىمدى الىپ قايتايىن. وي،—، دەدى ول بىردەڭە ەسىنە تۇسكەندەي.— مەنىڭ نيۋنيام ءتىرى مە؟—مەن ونى ءتىپتى سۇراماپپىن دا عوي. داريا، نيۋنيانى مەن ساعان تاپسىرىپ كەتكەنمىن؟..
— سەن ودان دا مەنىڭ ءوزىم ءتىرىمىن بە، ءالىمىن بە، سونى سۇراسايشى. قايداعى نيۋنياڭدى ايتىپ...
— ءيا، ونىڭ ءوزى، نيۋنيانى ايتامىن، قايدا ءجۇر؟ مەن وعان كوز قىرىڭدى سالا ءجۇر دەپ ەدىم.
— كەشقۇرىم ءتىرى بولاتىن. ال ءقازىر قايدا جۇرگەنىن بىلمەيمىن. كەشكىلىك جانىپ كەتپەسىن دەپ ۇيدەن ايداپ شىققانمىن. بالكىم، قايتادان ساڭلاۋدان كىرگەن شىعار، الدە باسقا ءبىر جەردە جۇرگەن شىعار.
— ەرگەن ءوزىن ىزدەپ، اتىن اتاپ شاقىرۋ كەرەك ەكەن. ونسىز مەن قالاي تۇرام؟ وي، ەندى قالاي ءومىر سۇرەمىن؟ سوقا باسىم سوپايىپ، قالاي تىرلىك ەتەمىن؟— ناستاسيا قاراڭعىدا ءسىڭبىرىنىپ، تەڭسەلىپ وتىر.
كەنەت داريا ءبىر كەڭەس بەردى:
— وزىڭمەن بىرگە مىنا سيما مەن بالاقايدى الا كەت. بۇلار دا قالاي ءومىر سۇرەرىن، قاي جاققا كەتەرىن بىلمەي ءجۇر. الدە بوگودۋلدى اكەت. ال سەن نيۋنياڭدى...
— ىق!—دەدى بوگودۋل تىجىرىنىپ.— قال-لا!—دەپ ىزالانا ءبىر پىسقىردى.
— ەگەر سيما جۇرەتىن بولسا، البەتتە، ەڭ دۇرىسى سول بولار ەدى،— دەپ ناستاسيا قۋانىپ قالدى.— بىرگە تۇرار ەدىك. ايتپەسە، ۇستىنە ءبىر كوشپەلى ايەلدى كىرگىزەدى،— دەدى ماعان اكسينيا. بوتەن بىرەۋدىڭ كەرەگى قانشا ماعان، ءوزىمىز، ءماتورالىقتار بولىپ، ءبىر شاتىر استىندا تۇرا بەرەر ەدىك. ودان ارتىق تىرلىك بولماس ەدى.
— مەن قايدان بىلەيىن. بالكىم، رۇقسات الۋ كەرەك شىعار. رۇقسات بەرمەي قويۋى دا مۇمكىن. ايتپەسە جاقسى بولار ەدى...— دەپ سيما ساسىپ قالدى.
ناستاسيا ءبىر كۇرسىندى:
— مەن دە ونىڭ ەشتەڭەسىنە تۇسىنبەيمىن. و جاقتا كەيدە مەنى اكسينيا تاك-تاكتاپ، جونگە سالادى، ونسىز مەن ءومىر سۇرە الماس ەدىم. ونداعى تىرلىك تە، ارينە، وڭاي ەمەس. قالانىڭ اتى، قانشا ايتقانمەن، قالا. ناندى ساتىپ الۋ كەرەك، كارتوفتى، جۋانى ساتىپ الۋ كەرەك. نان ايتەۋىر ونشا قىمبات ەمەس... اكسينيا ءبىر كۇنى مەنى سۇيرەلەپ بازارعا اپاردى. دوڭگەلەككە ءمىنىپ ءجۇرىپ كەلەمىز، ءجۇرىپ كەلەمىز، مەنىڭ مۇلدە باسىم اينالىپ كەتتى. ءبىر كەزدە كەلدىك. سوندا نەگە كەلدىك دەسەڭىزشى؟ كارتوفتىڭ توپاتايى ءۇش سوم، ءبىر سارىمساق— ءبىر سوم. بۇل نە دەگەن ماسقارا، مۇنشا سومدى قايدان تابامىز دەپ ويلايمىن؟ بۇل ناعىز قاراقشىلىق! مەن ءسويتىپ ۇيگە قۇر قول قايتتىم. دەگەن مەن ومىردە كورمەگەندى كوردىم. انا قالانىڭ تۇبىندە تۇراتىن الاياقتار باييدى ەكەن، وي، ءشىرىپ باييدى ەكەن. ولار اقشانى سونشا شەڭگەلدەي بەرىپ قايتەدى، ول نەگە كەرەك؟! قويشى، ايتتى نە، ايتپادى نە! ءبىزدىڭ الگى بۇزاۋعا الاتىن اقشامىز تاۋسىلماعان كەزدە امالداپ تۇردىق. ال ەندىگىنى بىلمەيمىن. ەگور ءۇشىن پەنزيا تاعايىندايمىز دەپ ەمەكسىتەدى. بىلمەيمىن. پاتەرگە تولە، وتقا تولە. بالكىم، ەشتەڭە دە بولماس، مەن ءقازىر ءتىپتى ءبىر ىشەكپىن. كوپ نارسەنى كەرەك ەتپەيمىن. مۇلدە ءنار سىزباي دا جۇرە بەرەمىن. كەيدە ءتىپتى اۋىزعا ناننىڭ ۇنتاعىن دا سالۋدى ۇمىتىپ كەتەمىن، ءبىراق سونى سەزبەيمىن دە. قاسيەتتى ءبيبى بولىپ الدىم، ابدەن. ايتەۋىر ءىلدابايلاپ كۇن كورگەن.
ەسىككە تاياۋ جەرگە جايعاسىپ جاتپاق بولىپ، بوگودۋل قوزعالاقتاي باستادى دا، ناستاسيا ۇندەمەي قالدى. الدەنەگە مازاسىزدانىپ، ءجيى-جيى كاتەرينا كۇرسىنەدى، بالاقايدىڭ دا، سيمانىڭ دا دىبىسى ەستىلمەيدى. بەلگىسىز ءبىر الىستان، ءتۇپسىز تۇڭعيىقتان تۇسكەن سالقىن جارىق تاۋىق، قورا ىشىندە ءۇيىرىلىپ ءجۇر، ونىڭ كومەسكى جارىعى الا شۇبارلانىپ قابىرعالارعا، كىسى جۇزدەرىنە تۇسەدى، تەرەزەنىڭ قارسى الدىنداعى ەسىكتى كولەڭكەلەپ، قاراۋىتا بەرەدى. وسىناۋ جارىققا ءۇن-تۇنسىز، اڭ-تاڭ بولىپ قاراعان كۇيى كەمپىرلەر قالعىپ كەتكەن ءتارىزدى.
پاۆەل پوسەلكەگە ىمىرت الەتىندە كەلىپ جەتتى. الا جازداي جاعالاۋدان پوسەلكەگە، ودان كەيىن قايتىپ، ءبىر تىنىم تاپپاعان كەزەكشى ماشينا جۇمىسىن توقتاتىپتى. پاۆەل قايىعىن بەكىتىپ، پودۆولوشينونىڭ، ءبىر كەزدە جويقىن كۇشى ءۇشىن ۆوروتيلو — الپاۋىت دەپ اتالىپ كەتكەن مۇجىعى، ال ءقازىر السىرەپ، قاڭسىپ قالعان كۇزەتشى شالمەن ءبىراز سويلەستى دە، ورگە قاراي ون شاقىرىم جەرگە جاياۋ جۇرمەكشى بولىپ بەتتەي بەرگەندە، ويلاماعان جەردەن جولى بولا قالدى، ءبىر شاقىرىمداي جۇرگەننەن كەيىن ونى ەكى جاعى جانىعان پىشاقتاي، ءاجىمدى قاتال ءجۇزىن باستىرا باسىنا شلەم كيگەن، موتوسيكلدى بەيتانىس ءبىر مۇجىق قۋىپ جەتتى، بۇل سۇراماي جاتىپ توقتادى دا، ارتىنا مىنگىزىپ الدى. قايدا باراسىڭ دەپ سۇراۋدىڭ دا قاجەت! جوق ەدى: بۇرىلىستان كەيىن جول ءارى دە ەمەس، بەرى دە ەمەس، تەك پوسەلكەگە عانا اپاراتىن، سول سەبەپتى دە جۇرت جول سۇراپ اۋرە بولمايتىن. ءسويتىپ جولاي كەزدەسكەن ءساتتى دە جۇردەك كولىكپەن پاۆەل ون مينۋتتا زۋ ەتىپ جەتىپ كەلدى. پوسەلكەگە كىرەر جەردەگى گاراج قاسىنا كەلگەسىن، مۇجىق ايالدادى دا، مۇنىڭ العىسىنا ءۇن-تۇنسىز عانا باس يزەپ، سول جاقتاعى كوشەگە ءتۇسىپ، بۇرىلىپ جۇرە بەردى. پاۆەل تىكەلەي تارتتى، ونىڭ كوشەسى جوعارىدا، ورماننىڭ ءدال قاسىندا سوزىلىپ جاتقان.
كۇن ۇياسىنا قونعان، سالقىن تارتىپ، قويۋلانا تۇسكەن جارىقتان ءاربىر زات اپ-انىق بولىپ كورىنىپ تۇرعان شاقتا، پوسەلكە بارىنەن بۇرىن ومارتا شارۋاشىلىعى سەكىلدەنىپ كورىنەدى. جەكە-جەكە، جابىق قورالار ىشىندە ءبىر قالىپپەن، تاپ-تۇيناقتاي قاتار-قاتار تۇرعان وقشاۋ ۇيلەر، كوشەنىڭ ەكى جاعىنا ءتۇپ-تۇزۋ تىزىلگەن كۇيى سولعا جانە انگاراعا قاراي سوزىلىپ كەتەدى ەكەن. راسىندا دا پوسەلكە سول قاناتتا قالىپ جاتىر، ال پاۆەل ورگە كوتەرىلىپ كەلە جاتقان ەڭ شەتكى كەشە بولاتىن، ونىڭ وڭ جاعىن تۇگەلدەي وندىرىستىك قۇرىلىستار — گاراج، شەبەرحانالار، زاپراۆكا، قازاندىق، ال، ءسال وقشاۋىراقتا مونشا الىپ جاتقان. مۇنىڭ ءوزى سول سەبەپتى دە جۇمىسشى كوشەسى دەپ اتالاتىن. ءارقاشاندا ماشينالاردان ۋ-شۋ بولىپ، گۇرىلدەپ-گۇجىلدەپ، بەنزين، كومىر مەن تەمىر ساسىپ جاتاتىن مازاڭ كوشە، بۇ جولى كىسى تاڭقالارلىقتاي، تىم-تىرىس، قۇلازىپ قالعان؛ پاۆەل كوشەنىڭ، وي-شۇقىرى از، قازىلىپ قالماعان، تۇرعىن ۇيلەر تۇرعان جاعىمەن ادىمداي باسىپ كەلەدى. اندا، قورشاۋ ىشىندە ءومىر ءوز بەتىمەن ءجۇرىپ جاتىر — و جاقتا بىرەۋلەر سويلەسىپ، ەندى بىرەۋلەر ىشەكتى اسپاپتى دىڭعىرلاتىپ جاتىر، پاۆەل وتە بەرگەن كەزدە ونداعى يتتەر شىنجىرىن سالدىراتىپ، ابالاپ ۇرەدى (ۆورونسوۆ كۇللى ءيتتى شىنجىرلاپ قويىڭدار دەپ بۇيرىق بەرگەن-دى، سودان ۋچاسكەلىك ميليسيونەر، شەكاراشىلار قاتارىنان كەلگەن كوڭىلدى جاس جىگىت ۆانيا سۋسلوۆ سول يتتەردىڭ جارتىسىنا جۋىعىن اتىپ تاستاعاننان كەيىن، جۇرت يتتەرىن شىنجىرلاپ تاستاعان ەدى)، ءيا، وندا قورشاۋدىڭ ىشىندە ءومىر ىرگە تەۋىپ، ءوز ءتارتىبىن ورناتادى، بالكىم، ءتىپتى مويىل مەن قايىڭدار دا تىگىلىپ جاتقان بولار، كىم بىلگەن. باسقا دا كەز كەلگەن كوشەدەگى سياقتى، بۇل كەشە دە جالاڭاش، قاڭىراپ بوس قالىپتى، كىشكەنتاي باۋ دا، اعاش تا كورىنبەيدى. نە جۇرتتىڭ ءالى قولى تيمەي جاتىر، نە اينالانىڭ ءبارى ورمان بولعاسىن، ونىڭ مۇلدە قاجەتى جوق دەپ ەسەپتەلىنەتىن ءتارىزدى. سوناۋ تومەنگى كوشەلەردىڭ ءبىر جەرىندە تىنىمسىز موتوسيكلدەر تارقىلدايدى، تەگى، بالالار ونى ۇيرەنبەكشى بولىپ، ايداپ جۇرسە كەرەك. سول موتوسيكلدەر قاپتاپ كەتتى. ءقازىر — اۋلا سايىن بىرەۋدەن، جۇرت سونى ىزدەپ براتسكىگە، ءتىپتى يركۋتسكىگە دەيىن بارادى، تاپ ءبىر ولاردى شىعارۋ توقتاتىلىپ، ەڭ سوڭعىلارى قالعانداي-اق نەمەسە: ءبىز دە قۇر الاقان ەمەسپىز، ايتەۋىر، اقشامەن ساماۋرىن قايناتپاساق تا، الدەنەلەردى الار-اقپىز دەپ، ءبىرىنىڭ الدىندا ءبىرى ماقتانعانداي-اق، موتوسيكلدەردى بىر-بىرىمەن جارىسا، اسىعىپ-اپتىعىپ ساتىپ الىپ جاتادى. وسى اسىعۋدىڭ ءمان-جايىن ونشا تۇسىنبەسە دە، ءتىپتى پاۆەلدىڭ ءوزى دە كەلەسى كوكتەمگە دەيىن مەن دە ءبىر موتوسيكل الماسام بولماس — دەپ ويلاپ قويادى. ءماتورادا ونىڭ مۇلدەم كەرەگى دە جوق ەدى، وندا بار نارسە تاياق تاستام جەردە بولاتىن، ال، مۇندا، ماسەلەنكي، ەرتەڭ سمەناعا بارۋ ءۇشىن، جاياۋ كەتسە، ءبىر ساعاتتان ارتىق جول ءجۇرۋى كەرەك، ال جازدىگۇنى بالىق اۋلاۋعا بارۋ ءۇشىن سۋعا جەتۋدىڭ وزىنە، ساڭىراۋقۇلاق تەرۋگە الاڭقايعا، جەمىس-جيدەككە جەتۋ ءۇشىن دە، ايتەۋىر قايدا بارعىڭ كەلسە دە — جاياۋ-جالپىلاپ ءىس تىندىرا المايسىڭ... بۇل — ءماتورا ەمەس.
دۇرىس نارسەگە داۋ جوق — بۇل ءماتورا ەمەس. حوش، ءسويتىپ ءماتورا دا عايىپ بولدى — مۇندايدا شەشەسى ءبىر شوقىنىپ، جايى ءجانناتتان بولعاي — دەپ كۇبىرلەر ەدى. ءيا، ماتورا-دەريەۆنيا جوق بولدى، ۇزاماي ارالدا عايىپ بولادى. بالكىم، وسى كەزدەرى سو جاققا قايىقپەن بارىپ: ول مىنا ارادا تۇرىپ پا ەدى، جوق پا ەدى — دەپ جورامال جاساپ، اينالىپ ءجۇرىپ كورۋگە بولاتىن دا شىعار-اۋ... ءبىر عاجابى، پاۆەل وسىنىڭ ءبارىن ءوز باسىنان تالاي رەت وتكىزگەندەي-اق، سونى قاز قالپىندا اپ-انىق كوز الدىنا ەلەستەتەدى،— تەلەگەي تەڭىز بولىپ، تاسقىنداي كوتەرىلگەن سۋ بەتىندەگى قايىقتى، الىس جاعالاۋلارعا قاراپ، ءماتورانىڭ ورنىن انىقتاعىسى كەلىپ، وسىناۋ مۇلگىگەن تۇڭعيىقتان ءبىر بەلگى بىلىنبەس پە ەكەن دەپ، سول قايىقتا تۇنىق قاراسۋعا تەسىلە كوز تىگىپ وتىرعان ءوزىن كورەدى. ءبىراق بەلگى دە، وت تا كورىنبەيدى. ەگەر ءبىر جاعادان ەكىنشى جاعاعا كەسە كولدەنەڭ وتسەڭ: مىنا جەردە، دەپ ايتا الاسىڭ، ويتكەنى، كەسىپ وتەتىن جەرىڭدى شامالاپ بولجايسىڭ، ۇزىنا بويىن قۋالاي جۇرسەڭ — جوق، قۇداي دەگەن و بايعۇستىق قاي ارادا تۇرىپ، ءقونىس-ورىس تاپقانىن، قاي اراعا جامباسى تيگەنىن شامالاپ تا ايتا المايسىڭ. وتتى-كەتتى — سۋ اياعى قۇردىم. ءبىراق مۇنىڭ ءبىر تاڭعالارلىق تا تۇسىنىكسىز جەرى پاۆەل ءوزىنىڭ ءبىر ءتۇرلى بويى جەڭىلدەپ، قۇسا-دەرتتەن ارىلعانىنان وزگە ەشتەڭەنى دە سەزبەيدى: ءبىر ىسىك ىرىڭدەپ-ىرىڭدەپ كەلىپ، جارىلىپ كەتكەن سەكىلدەنەدى. ءبارى ءبىر سول ناۋبەت بولۋى كەرەك ەدى، بولدى، ال ءبىراق جۇرت سول ناۋبەتتىڭ وزىنەن گورى، سونى سارعايا كۇتكەننەن كوپ شارشاپ، كوپ ازاپ شەكتى. وسى دا جەتەدى، جەتەدى... جۇرت ابدەن تيتىقتاپ ءبىتتى. ەندى ءماتورانىڭ قامىن ويلاپ قايعىرمايدى، ەكى مەكەندى بىر-بىرىمەن سالىستىرىپ، وندا-مۇندا بارىپ باس قاتىرمايدى، سورلى جانىڭ شەتسىز-شەكسىز شىرقىراتىپ، ازاپتاي بەرمەيدى — ەندى مىنا پوسەلكەدەگى جاڭا ءومىردىڭ بارىن بازار قىلىپ، وسى اراعا مىقتاپ مەكەندەپ، ساۋ قالعان تامىرلارىڭدى جايىپ جىبەرىپ، جايعاسۋعا تۋرا كەلەدى.
پاۆەل سولعا بۇرىلىپ، ءبىر كەشەنى قيىپ ءوتتى دە، بۇل توتەرەك ەدى، قايتادان ورگە قاراي ءجۇردى. سو ساتتە الدەبىر اۋلادان ءتاتتى ءتۇتىن ءيىسى سەبەزدەپ شىعا بەردى، ال ۇزاق ءبىر اي بويى ءتۇتىنى ءبىر باسىلماي، ەل تىنىسىن بۋىپ بىتكەن جەردەن جاڭا عانا كەلگەن پاۆەل ەركىنەن تىس توقتاي قالىپ، ەسكى جۇرت جۇرناعىن ەسكە تۇسىرەتىن، جانعا جايلى ءيىستى يىسكەي بەردى، بۇ شىركىن مىنا جەرگە كوشىپ كەلگەسىن قۇرۋى كەرەك ەدى، قۇرىماعان بولدى. راسىندا دا بۇل ارادا پەش پەن مونشانى ءتىرى جان جاقپايدى، تۇتىندىك سالمايدى، ءبىراق ءوزىڭنىڭ توقىمداي جەرىڭدە ءتۇتىن شىعارۋعا ەشكىم تىيىم سالماعان. پاۆەل، وسىناۋ جاز بويى، بىردەڭە قاجەت بولعاسىن ءوز اۋلاسىندا وق جاقتى ما، جاقپادى ما، سونى ەسىنە تۇسىرۋگە تىرىستى، سويتسە جاقپاپتى. سىپىرىلىپ ءبىر جەرگە ۇيىلگەن كىر-قوقىس بۇرىشتا ءشىرىپ جاتىر، ونى ءقازىر ءشوپ باسىپ كەتكەن؛ ونى كوكتەمدە جاعىپ جىبەرمەكشى بولعان، ءبىراق بىرەۋلەر: جانىپ جاتقان نە؟ ءورت ەمەس پە؟ قوقىستى ورتەپ جاتقان جان جوق، ءسىز نەگە ورتەيسىز؟— دەپ الدەكىمدەر جۇگىرىپ كەلەتىن شىعار دەپ ويلاپ، جەرگە ءبىر تۇكىرىپ قويا سالعان، ال ءبىراق شىنىندا وعان قولما-قول جۇگىرىپ كەلىپ، بىردەڭە دەيتىن ادام تابىلماس تا ەدى. كىسى ادەت الماعاسىن — كورگەن كۇنى وسى: وگەي اعاسىنىڭ ۇيىندە جۇرگەندەي-اق، ءار نارسەگە ءامىر-نۇسقاۋ كۇتىپ، اركىمگە ءبىر قارايلاي بەرەسىڭ. جانە ءماتورانى، وعان ءوزىنىڭ بۇگىن بارىپ قايتقان ساپارىن ىشتەي ويلاعان دا، ول جانىپ بىتۋگە اينالعان ءۇيىنىڭ قاسىندا تۇرىپ، ءوز جانىنىڭ تەرەڭىنەن اڭىراتىپ ءبىر قۇدىرەتتى سەزىم شىعارماقشى بولعانىن — ويباي-اۋ، جانىپ جاتقان تومار ەمەس، تۋعان ۇياسى عوي — ءبىراق ءوزىنىڭ وسىندا تۇرعانىنا ءبىر ءتۇرلى ىڭعايسىزدانىپ، قىنجىلا تاڭىرقاعانى بولماسا، باسقا ەشبىر ىزگى سەزىمدى تابا الماعانىن ۇيالا تۇرىپ، ەسىنە ءتۇسىردى. جانىمىز سونشا قاسيەتسىزدەنىپ كەتكەن بە؟! وسىدان اقتالعىسى كەلگەن كىسىدەي-اق، پاۆەل ءوزىنىڭ كوپ جاعدايدا ءومىر ءسۇرىپ جۇرگەنىن قايتا-قايتا ەسىنە الىپ، ءوزىن تىرلىكتىڭ قام-قارەكەتىنە يتەرمەلەپ، جەتەلەي سالاتىنىن ويلادى: سوعىستان كەيىنگى ۇزاق جىلداردا ول سو باياعى كۇيى، وزىنە-وزى كەلە الماي-اق قويدى جانە وعان سوعىسقان كىسىلەردىڭ كوبى-اق وزىنە-وزى كەلە الماعانداي بولىپ كورىنەتىن. ولار ومىر-تىرلىك تالاپ ەتەتىن ءىستىڭ ءبارىن دە جاسايدى — بالالاردى دا تۋادى، جۇمىسىن دا تىندىرادى، جايناعان كۇندى دە كورەدى، كۇللى كۇش-قۋاتىمەن قۋانا دا، اشۋلانا دا بىلەدى، ءبىراق وسىنىڭ ءبارىن ولار ءوز اجالىنان كەيىن ياعني بۇعان قاراما-قارسى، ەكىنشى رەت، ءبارىن دە زورلانىپ، ۇيرەنشىكتى ادەتپەن جانە ءتوزىمدى كونبىستىكپەن ىستەپ جۇرگەندەي بولادى. پاۆەل ءوزىنىڭ جاي-كۇيىنە قاراپ وتىرسا، ءجيى-جيى اقىل-ەسىنەن اداسىپ قالاتىنىن كامىل بىلەدى ەكەن، مۇنداي كەزدەرى ول ءوزىن بەلگىسىز ءبىر جاققا، قايداعى ءبىر ەركىندىككە، كەيدە ءتىپتى ۇزاق ۋاقىتقا، جىبەرىپ قويىپ، ايرىلىپ قالىپ جۇرەدى، سوندا ءوزىنىڭ قايدا بولعانىن، قايدا ۇشىپ بارىپ-قايتقانىن، نە ىستەگەنىن ءوزى دە بىلمەيدى. سوسىن وقىستان ءبارى ەسىنە تۇسەدى دە، زەيىن-زەردەسىن تىزگىندەپ تەجەي قويادى، سول-اق ەكەن، ءجۇرىس-تۇرىسى شيراپ، بارشا ءىسىن ويشا بەلگىلەپ، ولشەپ-پىشىپ قويعان جوباسىنا ساي سونى قاتال ورىنداپ وتىرۋعا تىرىسادى — وسى قارقىنمەن ءبىر نەمەسە ەكى اپتاداي جۇرەدى، كەيدە كوبىرەك تە ءجۇرىپ قالادى، سوسىن قايتادان ءبارى ۇمىت بولادى دا، قايتادان الگى ايكەزبەنىڭ جاي-كۇيى سەكىلدى، مۇلدە بوگدە، مۇلدە الىس جاتقان ەسۋاس ءبىر كۇيگە تۇسەدى، سوندا ايتەۋىر قىبىرلاۋىن قىبىرلايسىڭ-اۋ، ءبىراق ەشبىر اقىل-ەسسىز، سول بۇرىنعى ماتىنمەن عانا قىبىرلاپ جۇرگەندەي بولىپ كورىنەسىڭ.
كەنەت بالالار داۋسى دۋ ەتىپ سىرتقا توگىلدى، ال پاۆەل مۇنىڭ مەكتەپ ەكەنىن، ساباقتىڭ بىتكەنىن بىلە قويدى. ونىڭ سۇرعىلت قالايى بوياۋمەن بويالعان سۋ اعاتىن كەرنەيى بار بەرگى شەتى وسى ارادان كوز تارتىپ، كورىنىپ تۇر، پاۆەل نە ەكەنىن قايدام، ءبىر كۇرسىنىپ وعان بۇرىلىپ پارادى، قارادى دا، ۇلدارىنىڭ ەر جەتكەنىنە، ەندى مۇندا وقىمايتىنىنا وكىندى. ءتىپتى وسى زاماننىڭ دەڭگەيىمەن ەل شەگەننىڭ وزىندە، باسقا ۇيلەردىڭ توبەسىنەن قاراپ تۇراتىن ءۇش قاباتتى، جارقىن تەرەزەلى، كوڭىلدى دە كورىكتى جاقسى مەكتەپ سالعان — ەگەر پوسەلكە شىنىندا دا قاز قاتار ەتىپ، ولشەپ-پىشىپ قويىلعان ۇيشىكتەرى بار ومارتاعا ۇقسايتىن بولسا، انا كىسى تۇرمايتىن قۇرىلىستار — مەكتەپ، ماگازين، بالالار باقشاسى، اسحانا، ءتىپتى مونشانىڭ ءوزى — پوسەلكەنىڭ كىسى جالىقتىراتىن ءبىر سارىندى سۇلۋلىعىن بۇزىپ، ونى ءار ءتۇرلى، ءار قىرلى ەتىپ جانداندىرىپ تۇر. قايران دۇنيە-اي، ەگەر مۇنىڭ ءوز بالالارى بولماعانىمەن، نەمەرەلەرىنىڭ بىرەۋى وسى مەكتەپكە كەلىپ، وقىپ جۇرسە، ال مۇنى جينالىسقا شاقىرىپ، ونىڭ ەكىلىگى مەن تەنتەكتىگى ءۇشىن جاۋاپ الىپ وتىرسا، قانداي جاقسى بولار ەدى. ءبىراق، تەگى، وسى ارمانى دا جۇزەگە اسپايتىن سەكىلدى. مەكتەپكە قاراپ تۇرىپ، تاپ وسى ساتتەگى سەكىلدى، بالاقايلار داۋىسىن ەستىگەن كەزدە، ونىڭ الدەنەنى اڭساپ، تىنىسى تارىلىپ كەتەتىنى دە، مىنە، وسىدان. ءومىر شىركىن وتە شىقتى دەگەن وسى — ءالى ۋاقتى جەتپەسە دە وتە شىققانى. وسىنى ويلاعان كەزدە ونىڭ ەسىنە تاعى دا شەشەسى كەلىپ ءتۇستى، ونى ءبىر ەسەبىن تاۋىپ، قايتسە دە كوشىرىپ اكەلۋى كەرەك ەدى، ءبىراق ول شەشەسىنىڭ وسى پوسەلكەگە ايتەۋىر ءبىر كەلىپ، اياق باساتىنىنا تاعى دا سەنبەي قويدى. ونىڭ بۇعان سەنۋىنە بىردەڭە بوگەت، جىبەرمەيدى سوعان — قولىڭنان نە كەلسە، سونى جاساپ ب ا ق — ءبىراق ول مۇنى ءتىپتى كوز الدىنا دا ەلەستەتە المايدى، ەلەستەتكىسى كەلسە-اق بولدى، دەرەۋ الدىنان ءبىر پەردە جابىلا قالادى.
وسى ارادا، تاۋ جوتاسىندا، اينالا اعارىپ اشىلا تۇسكەندەي، ۇي-ۇيلەردىڭ شيفەرمەن جابىلعان بيىك شاتىرلارى جاندى تولقىن ءتارىزدى جايىمەن تەربەلىپ، كوشەدەن كوشەگە اعىنداپ جاتقانداي؛ موتوسيكلدەر بۇرىنعىسىنشا تارىلداپ، شاڭ-توزاڭدى بۇرقىراتا تۇسەدى؛ ەگىستىك جاقتان تراكتوردىڭ زورلانا گۇجىلدەگەن داۋسى ەستىلەدى، كوشە-كوشەگە دابىر-دۇبىر تاراسىپ بارا جاتقان شاكىرتتەر ءۇنى ءالى باسىلماعان، الدەقايداعى اۋلادان ءبىر سيىر قاسىرەتتى ۇنمەن ازار دا بەزەر بولا ءىشىن تارتىپ، سوناۋ كومەيىنىڭ تۇبىنەن قوسارلاتىپ موڭىرەپ-موڭىرەپ جىبەردى. انگارا اعىپ جاتقان جەردەگى اعاش ساقتايتىن قويما-قورانىڭ ار جاعىنان، الىستان ارعى جاعالاۋ كوگەرىپ كورىنەدى، ونىڭ ۇستىنەن تىپ-تىك بولىپ، توسىندە ءبىر شەتىمەن كوكجيەكتى قىمتاپ، ءسال عانا نۇرلانا تۇسكەن، شوكىمدەي قاۋىرسىن بۇلتى بار زەڭگىر اسپان مولدىرەپ تۇر. ال بۇل ارانىڭ شىرقاۋ بيىك اسپانى سالقىنداپ، قاباعى سالىنا قاراۋىتىپ، سولاي، انگارا جاعىنا قاراي ۇمسىنىپ بارا جاتقان سياقتى. كۇن باتىسىمەن سالقىن اۋا ەسە جونەلەتىن ءماتورا ءتارىزدى ەمەس، بۇل ارادا اينالانىڭ ءبارى جىلى دا قۇرعاق، وسى جىلۋ كۇنى بويى قىزعان جەر مەن ۇيلەردەن تاراپ جاتىر؛ سولاردان شىعىپ جاتقان بەنزين مەن سىر ءيىسى دە انىق سەزىلەدى.
پاۆەل ۇيلەر ءبىر جاعىنا، ورمانعا قاراما-قارسى جاعىنا سالىنعان ءوز كوشەسىنەن كەلىپ شىقتى، قاقپانىڭ الدىنا جەتىپ، ايالداي بەردى دە، بۇتا-بۇتانىڭ اراسىندا قۋ شىبىقتاردى سىتىرلاتىپ، جايىلىپ جۇرگەن سيىرلار ىشىندە مايكا جوق پا ەكەن دەپ سىعالاپ ءبىراز قارادى. ول جوق ەكەن، پاۆەل قورانىڭ ساڭلاۋىنان ىشكە كوز تاستاپ ەدى، سيىرى اۋلادا تۇر ەكەن.
نە دەگەن اقىلدى جانۋار ەدى — مال بىتكەن، ءورىسى مەن قارايتىن كىسى جوق بولعاسىن، ورمان-توعايدى كەزە-كەزە، جابايى اڭ ءتارىزدى تاعىلانىپ بارا جاتقان مىنا مەكەندە، مايكا كۇن سايىن ءوزى قايتىپ كەلەدى. مىنە، تاپ وسىنداي اقىلدى مالدى ۇزاماي قۇرتۋعا تۋرا كەلەدى. پاۆەل، بۇل ىسكە بىرەۋدى شاقىرماسا بولمايتىن شىعار دەپ ويلادى، ويتكەنى ءوز باسى — ءتىپتى ءولتىرىپ جىبەرسە دە — بۇل ىسكە كىرىسپەيدى، قايتا قورا-جايىنان قاشىپ كەتىپ، قاشان ءىستى جيناپ-تەرىپ بىتىرگەنشە، ۇيگە جۋىماي، سەندەلىپ جۇرەدى دە قويادى. ول تورايدى سويىپ نەمەسە قورازدىڭ باسىن شاۋىپ تاستاپ جاتقانىنا دا شىداي المايتىن، مۇنداي ىسكە كەلگەندە جانىپ تۇسەتىن سونيا، كۇيەۋى تۇرا جونەلمەكشى بولعاننان-اق، ودان تۇڭىلگەندەي، قولىن ءالسىز ءبىر سىلتەپ قانا قويا سالاتىن. سوعىستا بولىپ، تالاي ءولىمدى كورە-كورە كوزى تالسا دا، وسى كەزگە دەيىن تۇسىندە سوعىسقا كىرىسىپ، قازا تاپقاندارمەن ارىزداسىپ-قوشتاسىپ جۇرسە دە، پاۆەل بۇل ىسكە كەلگەندە كەجەگەسىنەن كەيىن تارتىپ، جولامايدى، سولاي بولىپ تۋسا — قايتەرسىڭ ەندى.
نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ونىڭ ۇيگە كىرگىسى كەلمەدى... مۇلدە كىرگىسى جوق، ەندى وعان نە شارا. كەش ماۋجىراپ، مۇلگىپ كەلەدى، كىسى بەتىن ايمالاعان قاراڭعىلىق تا ءالى قويۋلانىپ بىتكەن جوق. بيلەۋشى ۋاقىتتىڭ سو ءبىر باياۋ اعىنى ابايلاپ اكەتىپ بارا جاتقانداي-اق، ۇلكەن پوسەلكەنىڭ بارشا دىبىسى مەن ۋ-شۋى جىلىستاپ-الىستاپ باراتقان ءتارىزدى. قارسى بەتتەگى كوكتەرەكتىڭ قىزىل جاپىراعى ءۇزىلىپ ءتۇسىپ، قالاي ۇشارىن بىلمەي، ءبىر ءسات قىبىر ەتپەي تۇردى، سوسىن بولماشى ءبىر لەپ-قوزعالىس ونى ءىلىپ الىپ، جولعا اپارىپ تاستادى دا، ونى تاعى دا بىرەر اۋناتىپ كەتىپ قالدى. ويىندا ەشتەڭە جوق، بەيجاي تۇرعان پاۆەل: سولاي بولۋى كەرەك تە — دەپ باسىن ءبىر يزەدى دە قويدى. نە نارسە سولاي بولۋعا كەرەك، قايداعى-جايداعى بەيمازا ويدى قايتا قوزعاپ كەتكەن نە — كانە وسىنى انىقتاپ كورشى! بالكىم، بۇگىن قاسارىسىپ، شەشەسىن اكەلۋى كەرەك پە ەدى. ارعى كۇنى كاتەردى سۇراپ الىپ، وسىناۋ كوشتى-قوندى كەزىندە ولاردى بىر-بىرىنەن ايىرماي، ءبارىن بىرگە اكەتەرمىن دەپ، ول باعانا ءماتورادان جايباراقات ءجۇرىپ كەتكەن، ال، ءقازىر كەنەتتەن كوڭىلى الابۇرتىپ، نىلدەي بۇزىلىپ تۇر. جانە بۇل «كەنەتتەن» ەمەس-اۋ — ءوزى ولاردى قالدىرىپ كەتكەلى بەرى ۇدايى كوڭىل كوكىرەگىندە بىردەڭە سىزداپ-سىرقىراپ، تولقىپ كەتىپ، مازا بەرمەگەن، ول بۇ سىرقىراپ تۇرعان باسقا بىردەڭە شىعار — دەگەن دە قويعان. ءبىراق سوندا و بايعۇستى قالاي عانا زورلايسىڭ؟ ەگەر ونىڭ ءوز كوڭىلى قالاماسا، شەشەسى سوزگە قوناق بەرە مە، ارينە، ول وزگە كەمپىرلەردەن ءبولىنىپ، ەش جاققا دا كەتپەيدى. ءتىپتى باسقا كەمپىرلەرسىز، ونىڭ جالعىز ءوزى بولعان كۇننىڭ وزىندە دە، ءۇيىنىڭ كوزى قۇرتىلعاننان كەيىن سول تۋعان توپىراعىندا، جىلى ۇياسىنىڭ جانىندا وتىرىپ، ءبىراز كوڭىلىن ورنىقتىرىپ، سابىرعا كەلمەي جاتىپ، اناسى البەتتە بىردەن جەدەلدەتىپ ءجۇرىپ كەتپەس ەدى.
وسىناۋ قاقپاعا شەشەسى ايتەۋىر ءبىر كەزدە كەلىپ كىرەدى دەگەنگە ول ىشتەي تاعى دا سەنبەدى...
تاعى دا ءبىراز تۇرىپ، قۇلازىعان كوڭىلى بايىز تابار ءبىر جۇبانىش تا سەزبەي پاۆەل ۇيىنە قاراي جۇرە بەردى — ەندى جاتپاسا بولمايدى، ەرتەڭ جۇمىسقا ەرتە شىعۋى كەرەك. سونيا مۇنى كۇتىپ، تومەندە، اسحانادا، بىردەڭە توقىپ وتىر ەكەن، ەدەندەگى ۇلكەن كاسترولدەن قىزىل، جاسىل جانە قارا ءجىپ شيراتىلىپ شىعىپ جاتىر. توقۋ ىسىمەن ول وسىندا، پوسەلكەگە كەلگەسىن اۋەستەنىپ كەتكەن، دۇكەنگە ريگانىڭ با، الدە ءپاريجدىڭ بە، ايتەۋىر بىرەۋىنىڭ اسا سيرەك كەزدەسەتىن ءجىبى كەلىپ تۇسكەن كەزدە، كەڭسەدەگى ايەلدەر تۇگەلدەي، تاعى دا بىرىنەن-بىرى قالىپ قويماس ءۇشىن، سول ءجىپتى شۋماق-شۋماعىمەن العان بولاتىن. ءماتورادا جۇرگەندە سونيا قولىنداعى ءوز قويلارىنىڭ ءبىر تال ءجۇنىن دە توقىپ كورمەگەن ەدى، قالىڭدىعى ءبىر ەلى شۇلىق پەن قولعاپتى شەشەسى توقيتىن جانە سو شۇلىقتار مەن قولعاپتار ءومىر دە توزۋ دەگەندى بىلمەيتىن. شىلتەر ءتارىزدى جاعالاي شۇرق-شۇرق تەسىك بولىپ كەلەتىن، ءسان-مودا قۋالاپ جاسالعان سونيانىڭ نارسەلەرى سەكىلدى ەمەس، شەشەسىنىڭ مۇلىكتەرىنىڭ ىشىنە سۋ قۇيساڭ دا، بىردە-بىر تامشى تامبايتىن.
پاۆەلدى اۋقاتتاندىرۋ ءۇشىن ورنىنان تۇرىپ جاتىپ، سونيا:
— ءبىزدىڭ الگى ءبىر جەرلەسىمىز وسى كەشتە سەنى سۇراپ، ەكى رەت كەلىپ كەتتى،— دەدى جايىمەن.
— ول كىم؟
— پەترۋحا. «مەنىڭ شەشەم قايدا؟»—دەيدى ورەكپىپ.
— شەشەسىن ەسىنە ەندى عانا الىپتى دا...
— مەن وعان: شەشەڭدى ەسىڭە ەرتەرەك العان جوقسىڭ با، بالاقان؟— دەدىم. انا جاقتى سۋعا باتىرىپ جىبەرگەنگە دەيىن كۇتىپ، سودان كەيىن ىزدەسەڭ ەتتى. ونى ءقازىر نە cay، نە ماس ەكەنىن ءبىلۋدىڭ ءوزى وڭاي ەمەس. ۇدايى داڭعىرلايدى دا جۇرەدى.
پاۆەل، پەترۋحا «داڭعىرلاعاندا» نە ىستەدى دەپ سۇرامادى، ونى ءتىپتى بىلگىسى دە كەلمەدى. ءبىراق پەترۋحانى كورۋى كەرەك ەدى. قاراپ جۇرگەنشە، ارعى كۇنى كەمپىرلەردى اكەلۋگە كومەكتەسسىن. ويلاماعان جەردەن الاڭداپ، ەسىنە تۇسىرگەن شەشەسىن الىپ قايتسىن — ءبىراق ول ونى قاي سارايىنا، قاي جاقتاعى پاتشالىعىنا الىپ كەلەدى؟ ءبىراق، بۇل ونىڭ، پاۆەلدىڭ، قام-قارەكەتى ەمەس. ءوزىنىڭ سەزىنۋىنە، كۇنىلگەرى بايقاۋىنا قاراعاندا، سيما مەن بالاقايدى، بوگودۋلدى ءبىر جەرگە ورنالاستىرۋ، ناستاسيانى قايتادان ۇزاتىپ سالۋ قامى دا مۇنىڭ ءبىر باسىنا جەتىپ جاتىر. ءالى تالاي ماشاقات بولادى ءالى، بولادى... ءبىراق ماسەلەنىڭ تۇپ-توركىنىندە ول بۇدان قورىقپايدى، ونى بىردەڭە ەتىپ رەتتەيدى عوي، مۇنىڭ اقىلى جەتىپ، شەشە الماي قويعان، ءسال دە بولسا ەرتەرەك بولجاي الماي قويعان ءبىر ماسەلەسى — شەشەسىنە نە بولادى؟— دەگەن. ونى كەيىنگە ءبىر كۇن شەگەرگەننەن ەش ناتيجە شىقپايدى؛ ارتىڭا مويىن بۇرىپ ۇلگىرمەي جاتىپ-اق، سول ارعى كۇنىن جەتىپ كەلەدى، سوسىن وعان بارىپ، الىپ قايتۋ كەرەك...
ول تەك كەشكى اسىن ءىشىپ، جوعارىعا كوتەرىلمەي جاتقاندا، ايۆاننان باسقان اياقتىڭ تىقىرى ەستىلدى، ونىڭ ادەيى تارس-تارس ەتىپ، الدىن الا ەسكەرتىپ كەلە جاتقانىنا قاراپ، پاۆەل ونىڭ پەترۋحا ەكەنىن بىلە قويدى. قۇلاننىڭ قاسىنۋىنا — مىلتىقتىڭ باسۋىن. ءبىراق پەترۋحا جالعىز ەمەس ەدى، ونىمەن بىرگە — كۇتپەگەن كىسى وسى بولاتىن — ۆورونسوۆ ءجۇر ەكەن. ول «سالەمەتسىز بە» دەپ ايتپاي جاتىپ كىرىپ كەلدى، كەلدى دە، ءوزىنىڭ قىزىل شىرايلى دوڭگەلەك جۇزىندەگى بادىرايعان دوڭگەلەك كوزىن جۇگىرتىپ، ءۇيدىڭ ءمۇيىس-مۇيىسىن تىنتە باستادى.
— پاۆەل ميرونوۆيچ، ءسىزدىڭ كەمپىرىڭىز قايدا؟— دەپ بىردەن وكتەمسي ءتىل قاتتى.
— ءماتورادا،— دەپ جاۋاپ قاتتى پاۆەل ماسەلەنىڭ توركىنىن سەزە باستاپ.
— ءماتورادان قالاي؟! سەن بۇگىن و جاققا بارىپ قايتتىڭ عوي! نەگە ءماتورادا بولادى؟
— بارۋىن باردىم، ءبىراق ونىڭ كەتكىسى كەلمەدى.
— ءازىلدى قويامىز با، الدە بىردەڭە ىستەيمىز بە؟— دەدى اۋەلى ساسىپ قالعان ۆورونسوۆ ورەكپىپ.— كەتكىسى كەلمەدىڭ قالاي؟! كەتپەدى دەگەنىڭە جول بولسىن؟! ول بۇعان ءالى دە بولسا سەنبەي، جان-جاعىنا الاقتاپ قاراي بەرەدى، ءتىپتى باسقىشقا قارعىپ شىعىپ، جوعارىعا كوز تاستادى.
— جوق، جوق،— دەپ پاۆەل ونى توقتاتپاعاندا، ول ءتىپتى جوعارىعا دا شىعاتىن ءتۇرى بار.— مەن ءسىزدى الداپ قايتەمىن؟ جوق. و جاقتا. ءالى ماۋقىمدى باسقان جوقپىن، دەيدى. تۇرا تۇرماق بولدى.
— ا مەنىڭ اپام شە؟—دەدى پەترۋحا داۋىستاپ، سول ساتتە شەشەسىن ويلاپ، پەترۋحانىڭ جۇرەگى قان جىلاپ تۇر دەپ ويلاپ قالۋعا بولاتىن ەدى.— ول دا سوندا ما؟
— ەگەر سەن ونى و جاقتان الىپ كەتپەسەڭ — سوندا.
— قاشان؟!—دەدى ول ىشقىنا داۋىستاپ.— ونى الىپ كەتەتىن ۋاقىت بولدى ما! مەن تاپسىرمادان بۇگىن عانا قايتىپ كەلدىم، تاپسىرمانى ورىنداپ ءجۇردىم. مىنە، بوريس اندرەيەۆيچتىڭ ءوزى ايتسىن،— دەپ ول ۆورونسوۆقا يەك ارتتى دا، نەگە ەكەنى بەلگىسىز قارا شۇبەرەكپەن تاڭىپ العان كىر-كىر قولىن ونىڭ تاپ كوز الدىنا اپارىپ، ءبىر سەرمەپ قالدى. قولىن وسىلاي جانىعا سەرمەگەنىنە، كوزىنەن وت شاشىپ، تاماعىن جىرتىپ، اقىرا سويلەگەنىنە قاراپ، پاۆەل، پەترۋحانىڭ ماساڭداۋ ەكەنىن ءبىلدى.
ۆورونسوۆ سەلت ەتىپ، تىجىرىنا قويدى.
— ت-تاپسىرما!—دەدى ول ىزالانىپ.— ت-تاپ-سىرما! سەنىڭ شەشەڭ وسىندا بولۋعا ءتيىس — تاپسىرماڭ، مىنە، وسى. ول قايدا بارسا، وندا بارسىن، تەك انا جاقتا بولماۋعا ءتيىس. ال سەن نە ءبىتىرىپ ءجۇرسىڭ؟! نۇسقاۋ بار، ول بارىمىزگە قاتىستى! سونى ۇعامىز با، ۇقپايمىز با؟..
ونىڭ نە ايتىپ تۇرعانىن پاۆەل ۇعۋىن ۇعادى، اناۋ ايقاي پەترۋحاعا ەمەس، ارينە، مۇنىڭ وزىنە ارنالىپ جاتىر.
ءبىراق پەترۋحا قولما-قول وكپەلەمەك بولدى.
— مەن، مۇمكىن، ماسكۇنەم دە شىعارمىن،— ول كوزىنىڭ استىمەن بارىنە ءبىر-بىر قاراپ، وسىنى مويىنداۋدىڭ وزىندە ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك جاتقانىن مەنىمەن بىرگە سەزىنىڭدەر دەگەندى ءبىلدىردى،— ءبىراق سورلى ەمەسپىن، قاتتى كەتسەم — كەشىرىڭىز، جولداس ۆورونسوۆ بوريس اندرەيەۆيچ. مەن ونداي اتسىماقتى، ءوز باسىم، استە الا المايمىن. حاقىم جوق! ءيا، سولاي!—دەدى ول باسىن كەگجەڭ ەتكىزىپ كوتەرىپ، سوسىن ءوز ءسوزىنىڭ ۋىتىنا ءوزى ريزا بولىپ، سىرەسىپ تۇرىپ قالدى.— ال ماسكۇنەم... جارايدى، ماسكۇنەم...— پەترۋحا ۇندەمەي قالدى.— وسىناۋ ماسكۇنەمدەر بولماسا، سەندەردىڭ كۇنىن نە بولار ەدى؟..
— ولار وندا قايدا تۇرىپ جاتىر؟— ونىڭ ءسوزىن قاپەرىنە دە الماي، ۆورونسوۆ تاعى دا جەدەلدەتىپ، پاۆەلگە دەگبىرسىزدەنە ءتىل قاتتى.
— باراكتا.
— باراكتا؟! باراك ءالى تۇر ما؟! باراك، تۇر ما؟
— تۇر.
— Ay، بۇلارىڭ! بۇل الگى... ءسىز ونىڭ ءمانىسىنىڭ نە ەكەنىنە تۇسىنەسىز بە؟..— ۆورونسوۆ ءتىپتى قالش-قالش ەتىپ، تەرەزەگە قاراي تۇرا ۇمتىلدى — و كىسىنىڭ و جاقتان نە كورگىسى كەلگەنى تۇسىنىكسىز ەدى.— ال سەن،— دەدى ول تەرەزەدەن بەرى قاراي ءبىر-اق سەكىرىپ،— مىنا سەن، پاۆەل ميرونوۆيچ، قايدا قارادىڭ ا؟ قالايشا رۇقسات ەتتىڭ؟ سەن، انا سوققان ەمەس، كوممۋنيسسىڭ عوي،— دەدى پەترۋحانى تىجىرىنا يەگىمەن مەگزەپ.— ال سەن شەشەڭدى، ءجۇز جاساعان كەمپىردى، تارتىپكە شاقىرا المايسىڭ! باراك تۇر!— دەدى ول ىڭىرسىپ.— ال ەرتەڭ مەملەكەتتىك كوميسسيا. ەرتەڭگىسىن ساۋ ەتىپ جەتىپ كەلەدى. مەن نە — ولارعا باراكتى كورسەتپەكپىن بە؟ ءوز بەتىمەن كىدىرىپ قالعان ادامداردى كورسەتپەكپىن بە؟ مەملەكەتتىك كوميسسيا — سەن ونى تۇسىنەسىڭ بە، پاۆەل ميرونوۆيچ؟! ال ءوزى بارادى، جايباراقات قايتىپ كەلەدى. جانە شاي ىشەدى. قاننەن قاپەرسىز! ال ەرتەڭ كىمنەن سۇرايدى؟ ءوزىنىڭ «ەرتەڭ كىمنەن سۇرايدى؟»—دەگەن ساۋالىن ايتقان كەزدە، ۆورونسوۆ بەدىرەيىپ، قاتۋلانىپ شىعا كەلدى.— جينالىڭدار! ويىن ويناعانىمىز جەتەدى ەندى. جاعداياتتى ءتۇسىنۋ كەرەك. تاڭ ەرتەڭگە دەيىن باراق تا، ادامدار دا بولماۋعا ءتيىس. سەن ءبىر جاققا تايىپ تۇرام دەپ ويلاما،— دەدى ول پەترۋحانى ەسكەرتىپ.— باراسىڭ. ت-تاپسىرماعا باراسىڭ. مەنىمەن بىرگە. پاۆەل ميرونوۆيچ، سەن دە جينال. جەتتى. بۇل — مەملەكەتتىك ءىس. و شايتان، نە بولىپ بارادى وسى!
پاۆەلدىڭ بارعىسى كەلمەدى، ول قاتتى شارشاعان جانە تۇندەلەتىپ نە جورىق، ال ەرتەڭ ەرتەمەن سمەناعا شىعۋعا ءتيىس، دەمەك، كوز شىرىمىن دا الا المايدى، ءبىراق بارىنەن دە بۇرىن ول ءقازىر كەمپىرلەردى تۇر-تۇرلاپ، جىلى ۇياسىنان قۋىپ شىققىسى جانە سولاردىڭ كوزىنشە ءماتورادا قالعان، ەڭ سوڭىنان قالعان، مىسكىندەرگە ەڭ اقىرعى باسپانا بولعان باراقتى ورتەگىسى كەلمەدى. ءبىراق قولدان كەلەر قايران جوق — ءجۇرىپ كەتۋى كەرەك. پاۆەل، ۆورونسوۆتىڭ تاس قاراڭعىدا دىزاقتاپ، كاتەرگە ايداپ كىرگىزۋ ءۇشىن كەمپىرلەردى اسىقتىرىپ، ولارعا قالاي اقىرىپ-جەكىرەتىنىن، اۋزىنا نە كەلسە، سونى ايتىپ، كەيۋانالاردى قالاي قورقىتىپ-ۇركىتەتىنىن، ولارعا قوسا بۇ دۇنيەنى تۇگەندەپ ءبىر سىباپ شىعاتىنىن كوز الدىنا ەلەستەتتى. سوسىن شەشەسىنىڭ وسىناۋ وكىمەت وكىلىنىڭ بەتىنەن الىپ، تالاۋىن قالاي قايتارىپ تاستايتىنىن دا، سول اراداعى ۇلىنا، پاۆەلگە وكتەم پىشىنمەن، جانى اۋىرىپ قارايتىنىن دا انىق كوردى... قورىققانىنان قوعاداي دىرىلدەپ، اسىپ-ساسىپ، زارە-قۇتى قالماي، تەك باسىن يزەي بەرەتىن ناستاسيانى... جىلاپ تۇرعان بالانى... دەرەۋ تىكىرەيىپ شىعا كەلەتىن، جانجالقوي بوگودۋلدى... ول سودىر — بالەدەن اۋلاق!— ۆورونسوۆقا تاپ بەرمەس ءۇشىن، بايقاس بولماق كەرەك... ويشا الدىنا اكەلدى. مىنە، وسىنىڭ ءبارىن كوزىمەن ءتىزىپ شىققان پاۆەل، ۆورونسوۆقا:
— بالكىم، سەن بارماسسىڭ؟ ءبىز بىردەڭە ەتىپ ءوزىمىز-اق ىستەرمىز ونى،— دەپ ۇسىنىس جاسادى.
— جو-وق،— دەدى ول زىركىلدەپ.— جوق، پاۆەل ميرونوۆيچ، مەن ەندى سىزگە سەنە المايمىن. جەتتى. ءسىز سەنىمنەن ايرىلدىڭىز. مەن ەرتەڭ ەسەپ بەرۋىم كەرەك، سول سەبەپتى دە ارالدىڭ تازارتىلعانىنا كوزىمدى جەتكىزۋگە ءتيىسپىن، ال سىزگە سەنسەم — ءسىز ونى تاعى دا قوجىراتىپ جىبەرەسىز. مىندەتتى جەتە ءتۇسىنۋ كەرەك. مەن وعان جاۋاپ بەرەمىن.
ول پەترۋحاعا كاتەرشىنى بارىپ ويات دەپ بۇيرىق ەتتى دە، گاراجعا كىدىرمەي تەزىرەك ءجۇرىپ كەتۋ ءۇشىن، ول ازىرلىككە، وزدەرى جينالاتىن گاراجعا دەيىنگى جولعا جارتى ساعات ۋاقىت بەرىپ، سىرتقا اتىپ شىقتى.
— ەندى ءقايتسىن. مۇنىسى دۇرىس. ادامدى سوققى استىنا نەگە قوياسىڭدار؟ ول جاۋاپ بەرەدى،— دەدى سونيا.
— مەيلى جاۋاپ بەرسىن،— دەدى پەترۋحا ءبۇلىنىپ.—- بەرەر جاۋابىن بەرە بەرسىن، ونىڭ جاۋاپ بەرۋىنە ەشكىم دە بوگەت جاسامايدى. ءبىراق ادامدى سىيلاۋى كەرەك قوي. قالاعان كەزىندە ۇستىمە وتىرا كەتەتىن، اۋزىنا كەلگەن سوزبەن بوقتاي سالاتىن مەن وعان قۋ تومار ەمەسپىن. قاتتى كەتسەم كەشىر. مەنىڭ دە تاكاپپار مىنەزىم بار. اكىرەڭدەيدى كەلىپ! ءبىز ونداي جاۋ جۇرەكتەردىڭ تالايىن كورگەنبىز! وكىمەت!
ءبىراق ءبارى باس قوسامىز دەگەنشە، پەترۋحا، جۇرت كاتەرشى دەپ اتايتىن كاتەردىڭ موتورشىسى، شوفەر بولىپ جۇرگەن جەرىنەن كوميسسيادان وتكىزىپ الىنعان، تۇنجىر قارت ەركەك گالكيندى ىزدەپ تاۋىپ الىپ، وياتام دەگەنشە، ال سوسىن ءوزى ءبىر قاجەت ىسىنە جۇگىرىپ بارىپ، كەلەم دەگەنشە جارتى ساعات ەمەس، ءبىر ساعات ءوتتى. ولار كۇندە ەرتەڭگىسىن جۇمىسشىلاردى الىس ۋچاسكەلەرگە اپارىپ تاستايتىن شاعىن اۆتوبۋسپەن قاراڭعى ءتۇسىپ، جۇلدىز جىپىرلاپ تۇرعان كەزدە جولعا شىقتى. رۋلگە پاۆەل وتىردى. جول داڭعىل ەدى، ىلديعا قاراي جەدەلدەتىپ جۇيتكي جونەلدى. ەكى جاقتاعى ورمان الدارىنان اسىعىس جۇگىرىپ شىعىپ، اسىعىس شەگىنىپ، ءۇيىرىلىپ قالىپ جاتتى؛ ءتۇننىڭ قاناتتى ۋاق-تۇيەك جاندىكتەرى كەرەمەت ءبىر جىلدامدىقپەن جارىققا شىعىپ، قاراڭ-قاراڭ ەتىپ قالىپ قويادى. ماشينا دوڭگەلەگى استىنداعى مالتا تاستار ءبىر سارىنمەن ۇزدىكسىز شىقىرلايدى. پاۆەلدىڭ ارتىنداعى كىسىلەر ۇندەمەيدى. پەترۋحا، جۇمىستان تىس ۋاقىتتىڭ اقىسىن تولەۋ تۋرالى ۆورونسوۆقا قۇلاققاعىس ەتىپ، ءبىر اڭگىمە باستاعىسى كەلىپ ەدى، ءبىراق ۆورونسوۆ ءتىپتى ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ تاستاۋدىڭ ءوزىن بويىنا ار ساناپ ءتىل قاتپادى، بۇعان پەترۋحا كادىمگىدەي جابىرلەنىپ، كىرجىڭ ەتتى دە، (پاۆەل ونى اينادان كوردى) ۇندەمەي قالدى. گالكين قارت قالعىپ كەلەدى. ۆورونسوۆ ماڭداي اينەگىنە قاتۋلانا قادالىپ، ماشينا سەكەڭدەپ كەتكەن كەزدىڭ وزىندە قوزعالمايتىن كىسى سياقتانىپ، ءبارىنىڭ الدىندا تىپ-تىك بولىپ، قاقشيىپ وتىر.
ولار جارتى جولدان ءوتتى، سو مەزەت پاۆەل بۇرىلىستا تەرەزەدەن سالقىن سىز ەسىپ كەتكەنىن سەزە قويدى. ورمان، ماشينا الدىنان بۇرىنعىداي ەمەس، شابانداپ جاي جۇگىرىپ شىعا باستادى، دوڭگەلەك رەزيناسىنىڭ تىسىرى دا باسەڭدەي ءتۇستى. وزەننەن ءبىر جارىم شاقىرىمداي جەردەگى جالتاڭعا زاۋلاپ شىعا كەلگەندە، ماشيناعا قارسى، اۋەلى سيرەك-سيرەك سەلدىرەپ، سوسىن بىرتە-بىرتە كوبەيىپ، قالىڭداي تۇسكەن، شام جارىعىنا ۇشىپ كەلە جاتقانداي بولىپ، جالبىر-جالبىر جاباعى ءجۇن ءتارىزدى بوزعىلت بىردەڭەلەر كورىنە بەردى. پاۆەل ونىڭ تۇمان ەكەنىن ءا دەگەندە اڭعارا المادى. پاۆەلدىڭ ارتىندا وتىرعان گالكين قارت سەلك ەتىپ قوزعالاقتاپ، الدەنەدەن شوشىنعانداي:
— مىناۋ تۇمان با؟— دەپ كۇمىلجىدى.
— تۇمان،— دەپ پەترۋحا ونىڭ ءسوزىن قۋانا قوستادى..
— بالكىم، بۇل...— ول ءوزىنىڭ كومەيىندەگىسىن اشىق ايتۋعا جۇرەكسىنىپ، باسىن كەگجەڭ ەتكىزىپ، شالقايا ءتۇستى.— نەمەنە تۇماندا تۇرتىنەكتەپ جۇرەمىز بە؟..
ۆورونسوۆ بۇ جولى دا جاۋاپ قايتارعىسى كەلمەيتىنىن ءبىلدىردى.
پاۆەل بۇرىلماستان اۆتوبۋس تۇمسىعىن سۋعا اكەلىپ تىرەدى دە، ءبىرىنشى بولىپ سىرتقا شىقتى. وڭ جاقتا قاڭتارۋلى تۇرعان قايىقتار تىزبەگىنىڭ تاساسىنداعى كاتەر كورىنبەيدى، ءبىراق تۇمان ءالى اۋادا كىلكىپ ءتۇر، سول سەبەپتى دە تومەنگى سۋ جولاعى، ءتۇن قانشا قاراڭعى بولسا دا،، اپ-انىق كورىنىپ جاتىر. توڭىرەككە مەڭىرەۋ تىنىشتىق ورناعان سۋ شىلپىلدامايدى، انگارانىڭ قول سوزىم جەردەگى، جوعارعى جارلاۋىت بۇرىلىسىنداعى سارقىرامانىڭ ۇيرەنشىكتى شۋىلى ەستىلمەيدى، ۇيقىسىراعان بالىقتىڭ كەزدەيسوق شولپ ەتكەن دىبىسى شىقپايدى، وزەن اعىسىنىڭ باسقا ءبىر مەزەتتەرىندە ساق قۇلاققا ۇدايى شالىنىپ، ءبىر سارىنمەن ۇزدىكسىز سىلدىراپ جاتاتىن ويناقى ءۇنى مۇلدە جەتپەيدى، جەر دە ءۇن قاتپايدى — اينالانىڭ ءبارى دىبىس ەتپەيتىن جۇمساق ءبىر زاتپەن نىعىزدالىپ تاستالعان ءتارىزدى. اياقتارىن ابايلاپ باسىپ، ولار كاتەرگە كوتەرىلدى، گالكين موتورعا وت الدىردى، ءبىراق ول ادەتتەگىشە جۇرتتىڭ قۇلاعىن جارا دابىلداتىپ، توڭىرەكتى ۇركىتە، تارسىلداي جونەلمەدى، قايتا قىسىلا تىنىستاعانداي-اق، ءۇنىن ابايلاپ، قۇمىعا شىعارعانى سونداي، ونىڭ تىرىلداعان دىبىسى وتىز قادامداي جەرگە ارەڭ-ارەڭ جەتكەن شىعار. كاتەرگە ەڭ سوڭىنان پەترۋحا؛ سەكىرىپ شىقتى دا، ميىعىنان ءبىر كۇلىپ، پاۆەلگە كوڭىلدەنە ءتىل قاتتى:
— ۆوروتيلونى سىرتىنان جاۋىپ كەتتىم. قاتىپ ۇيىقتاپ قالىپتى، سەلت ەتكەن جوق.
— سەنىڭ-اق بالالىعىڭ قالمايدى،— دەدى پاۆەل كىرجيىپ.
— مەيلى. كۇزەتشى ەكەنسىڭ — كۇزەت، سۋىر سياقتى ۇيىقتاپ قالما. ويانسا، اتاسىنىڭ باسى، شىعار، شىعا المايدى. تەرەزەدەن شىعۋى كەرەك. شىقسا، كاتەردى ايداپ كەتكەن. ۆوروتيلو ءبىر دىزاقتايتىن بولدى.
پەترۋحا قارقىلداپ ءبىر كۇلدى دە، مىنا قياڭقىلىعى پاۆەلگە ونشا ۇناماعانىن كورىپ، تەز بۇرىلدى دا، جۇرت شارۋالارشا بودكە دەپ اتاپ كەتكەن رۋبكاعا بارىپ كىردى.
كاتەر سۋمەن شەگىنىپ بارىپ، ءبىر بۇيىرگە قاراي بۇرىلدى. جاعا تاباندا عايىپ بولىپ، تۇمان كۇرگەيلەپ قورشاپ الدى دا، ىلعال بۇركە باستادى، بۇل ىلعال دەيتىن ىلعال ەمەس، شاڭ-توزاڭ ءتارىزدى سۇرعىلت ءبىر جابىسقاق دىمقىل سىز ەدى. پاۆەل ءۇستى-باسى كيىم-كەشەگى تۇگەلدەي اۋىرلاپ، كىسى جەركەنەرلىك دىمقىل سىزعا مالىنا باستاعانىن سەزدى، ءبىراق ورنىنان تۇرىپ، بودكەگە كىرگىسى كەلمەدى، ول بودكەنىڭ ارتىنداعى وتىرۋعا ارنالعان شوركەگە جايعاسىپ، سالقىن مەن مازاسىز جاي-كۇيدەن ارىلۋعا سەبى تيەر دەپ تەمەكى تارتتى جانە اششى ءتۇتىندى راقاتتانا وتىرىپ، قۇنىعا سوردى، ءبىراق بەيمازا كۇيدەن ارىلا المادى، قايتا ول بىرتە-بىرتە كۇشەيىپ، كوڭىلى بايىز تاپپاي، الاڭداي بەردى. مىنە، ءقازىر بۇلار كەلەدى — سوسىن نە بولادى؟ وسى ساۋالدان ازا بويى قازا تۇرىپ، ىلگەرى جۇزگىسى كەلمەگەنى سونداي، كوزدى جۇمىپ، سۋعا قويىپ كەتكىسى كەلدى. ول اسىرەسە ءوزىنىڭ وسىناۋ تۇنگى جورتۋىلعا كەلىسكەنىنە قاتتى وكىنەدى؛ ول ءوزىنىڭ بۇعان كونگەننەن باسقا شاراسى قالماعانىن ۇمىتىپ تا كەتىپ ەدى. راسىندا دا، وسى بالەلى ىسكە كەلىسىپ، مۇنى نە قارا باستى دەسەيشى؟! ءبىراق وندا شەشەڭ قالسا، ونى كوشىرىپ اكەلۋدى باسقا بىرەۋگە تاپسىرا المايتىن بولساڭ، اپاسى ونى بۇعان ماڭگى كوشپەس ەدى، سوندا ودان تاعى قالاي باس تارتارسىڭ؟
ءماتورا تومەنگە قاراي قيالاي جۇرگەندە، الگى شىققان جاعادان ءۇش شاقىرىمداي جەردە جاتقان. گالكين بىردەن انگاراعا قاراي بەتتەدى دە، سوسىن كاتەردى ەشتەڭەنى كورمەي، قاراڭعىنى قارمالاپ، سوقىر كوزبەن جۇرگىزىپ كەلە جاتتى: شىققاننان كەيىن بەس مينۋت وتپەي جاتىپ، ولار كىلكىلدەگەن قالىڭ تۇمانعا كىرىپ كەتتى دە، الدىڭعى جاقتان ەكى مەتر جەردەگى نارسەنى كورۋ مۇمكىن بولماي قالدى. پاۆەل، ەشبىر جاڭىلىسسىز ءماتورانىڭ ءدال ۇستىنەن بارىپ ءتۇسۋ ءۇشىن، سوسىن ونى جاعالاپ، اينالىپ ءوتىپ، قاجەتتى جەرگە جايباراقات جەتۋ ءۇشىن، بالكىم، اۋەلى اعىسپەن ءبىرشاما تومەن قاراي ءجۇزىپ، تەك سودان كەيىن عانا كەسە-كولدەنەڭ بۇرىلۋ كەرەك ەدى عوي دەپ ويلادى كەشىگىڭكىرەپ. ءبىراق ءقازىر ونى ايتۋ كەش، بىردەن سولاي ەتۋ كەرەك ەدى. وقاسى جوق، گالكين وسى ماڭدا الا جازداي جۇزگەن، جول بولسا تانىس، تەگى، ءبىر تۇيسىگىنە سەنىپ-اق، بىلاي جەتىپ بارادى-داعى. ول كاتەردى ابايلاپ، جايىمەن جۇرگىزىپ كەلەدى؛ پاۆەل ۆورونسوۆتىڭ گازدى قوسىپ، تەزدەتۋدى تالاپ ەتىپ جاتقانىن ەسىتتى، ءبىراق گالكين وعان قۇلاق اسپادى دا، ءجۇرىس بۇرىنعى كۇيىندە قالدى؛ ال تولىق جىلدامدىقپەن زۋلاپ كەتسەڭ قايىرلاپ قالۋىڭ مۇمكىن — سوسىن ەكى كوزىڭ ءتورت بولىپ وتىرعانىڭ. كاتەرگە موتورشى جاۋاپ بەرەدى. موتور سوناۋ الىس تۇكپىردىڭ ءبىر مۇيىسىندە ەستىلەر-ەستىلمەس بولىپ دۇكىلدەپ تۇرعانداي، ءتىپتى سۋ استىندا سوعىپ تۇرعان سەكىلدى، ونىڭ ەسەسىنە تىلىنگەن تۇمان مەن سۋدىڭ شىلپىلداعان دىبىسى كەلەدى، مىنە، وسى ءبىر سارىندى كومەسكى دىبىستان كوڭىلى قوبالجىپ، ەلەگزىپ وتىرعان پاۆەل ءوزىن-وزى ۇمىتىپ، مىزعىپ كەتىپتى.
كاتەر بۇرىلىستا قيسايىپ بارىپ، شايقالىپ كەتكەندە، ول سەلك ەتىپ، شوشىپ قالدى؛ سول شوشىعان كۇيى ورنىنان تۇرىپ، گالكين بەتتەپ بارا جاتقان جاعالاۋعا كوز تىكتى، ءبىراق قانشا قادالىپ قاراعانىمەن، ول ەشبىر جاعانى كورە المادى. تۇمان تۇپ-تۇتاس قابىرعاداي بولىپ تىرەلىپ ءتۇر، ال كاتەر وسىناۋ تىپ-تىكە قاباقتان وتە الماي، ونىڭ جارلاۋىت بيىگىنەن قايتا-قايتا تايعاناپ تومەن تۇسە بەرگەندەي-اق، ءبىر ورنىندا شىرق اينالىپ، ىلگەرى جىلجي الماي قالعان سەكىلدى؛ پاۆەل ءوزىنىڭ تاپ وسىنداي قالىڭ دا قويۋ تۇمان اراسىندا بۇرىن بولعان-بولماعانىن بىلمەيدى، ايتەۋىر وسى تۇماننان وزەن سۋى تەرەڭ دە قاراڭعى قۇدىق تۇبىنەن جىلتىلداپ ازەر كورىنگەندەي بولىپ ەلەستەيدى. كىسى كوزى وسىناۋ كىلكىلدەگەن سۇرعىلت ۇيىققا تىرەلەدى دە، ول ءدال قاسىندا تۇرعاندىقتان دا، كوزىن وزىنەن-وزى سىعىرايىپ، جۇمىلا بەرەدى. ۋاقىتقا قاراعاندا، ەندى جەتەتىن-اق كەز بولدى، ءبىراق ولار ءالى تاياپ كەلگەنگە ۇقسامايدى؛ پاۆەل رۋبكاعا كەلىپ كىردى، گالكيننىڭ الدىنداعى تاس تۇنەككە موينىن ىرعايداي سوزىپ، بىردەڭەنى كورەمىن بە دەپ مازاسىز كەيىپپەن تەسىلە كوز تىگىپ تۇرعانىنا قاراپ، ول وزدەرىنىڭ اداسىپ كەتكەنىن كامىل سەزدى. ەندى بۇعان نە شارا، مۇنىڭ وسىلاي بولاتىنى انىق ەدى. اقىلدى كىسىلەردىڭ وسىنداي كوز بايلانىپ تۇرعاندا جانە سۋ ۇستىمەن، جولعا شىقپايتىنى وزىنەن-وزى بەلگىلى بولاتىن... مۇنىڭ پاۆەلدىڭ ءوزى دە، كىشكەنتاي بالا سياقتى: قايدا جەتەلەسە، سولاي قاراي جۇرە بەرەدى، ءتىپتى بولماشى قارسىلىق تا جاساپ كورمەدى. ەندى قايتەسىڭ، ەندى قاشان ەكى جاعانىڭ بىرىنە تاپ بولعانشا، اينالىپ جۇرە بەرەسىڭ. شاماسى، ولار ءماتورانىڭ جوعارعى جاعىنان ءوتىپ كەتسە كەرەك، سوسىن ەلەۋسىز عانا بۇرىلىپ، اعىسپەن تومەن قاراي ءجۇزىپ كەلە جاتقان ءتارىزدى. تەگى، تاپ سولاي بولعان ءتارىزدى. ولاي بولسا، وندا وڭعا قاراي ءسال بۇرىلىپ، ءماتورانى باسقا جاعىنان، ءوز انگاراسى جاعىنان تابۋعا تىرىسقان ءجون. پاۆەل كۇمىلجىپ، تەك كەڭەسكەندەي بولىپ، گالكينگە وڭعا قاراي دەپ يەگىمەن بەلگى بەردى، ول رۋلگە تەك ءبىر ءوزىنىڭ عانا جاۋاپ بەرمەيتىنىنە قۋانىپ كەتتى دە، ويلانباستان ءرۋلدى سولاي قاراي بۇرا سالدى.
— ۇزاق جۇردىك قوي ءتىپتى،— گالكيننىڭ سول جاعىندا تۇرعان ۆورونسوۆ، ءبىر بالەنىڭ بولعانىن سەزىپ، كۇدىكتەنە قويدى.— ءبىز قايدامىز وسى؟ نەگە ۇزاق ءجۇرىپ كەتتىك؟ ارالدى جوعالتىپ الدىق پا قالاي؟ ا؟
— تابامىز،— دەدى گالكين سەنىمسىز ۇنمەن.
دابىرلاسقان داۋىستان بۇرىشتا قالعىپ-شۇلعىپ وتىرعان پەترۋحا ەلەڭدەپ ويانىپ كەتتى، سۋىقتان تۇلا بويى تىتىركەنە ءبۇرىسىپ (ول سو كۇندىزگى كويلەكشەڭ كۇيىندە جۇرگەن) ەسىكتەن باسىن شىعارىپ سىرتقا قارادى:
— وھو، تۇمان بولعانىڭا!— دەدى ول تاڭىرقاپ، ەسىكتى تارس ەتكىزىپ جاپتى دا، جىلىنۋ ءۇشىن قولىمەن كەۋدەسىن ىسقىلاي باستادى.— پىشاقپەن كەسكەندەي ەكەن. اينالىپ ءجۇرمىز بە؟ اينالامىز ءالى، اينالامىز... ايتپاپ پا ەدىم...— پەترۋحا جارىتىپ ەشتەڭەنى ايتپاعان، جۇرتتى دا ساقتاندىرماعان، ءبىراق ءتىپتى ءوزىنىڭ ويىنا دا كەلمەگەن بىردەڭەنى دۇرىس ايتقانىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن، ول مىناداي قولايلى ءساتتى قالاي تەگىن جىبەرسىن، ارينە، پەترۋحا ونى پايدالانا قويدى.— مۇنداي تۇماندا اداسپاس ءۇشىن كىسى تەك بالىق بولۋى كەرەك شىعار. ىسى-ڭ-ە بولايىن!
تاعى دا ون بەس مينۋتتەي ءجۇرىپ كوردى — بۇل بەرگى، ءوز انگاراسىنان ءماتوراعا نەمەسە پودموگوعا بارىپ جەتەتىن ۋاقىتتان ەكى ەسەدەي كوپ — ءبىراق ەشتەڭە دە: جاعا دا، وزگەشە ءبىر بەلگى دە، بولماشى جارىق تا كورىنبەيدى، تەك بۇرىنعىدان دا بەتەر قويۋلانىپ، ۇيىق ءتارىزدى ىركىلدەي تۇسكەن، جىلبىسقى شەتسىز-شەكسىز تۇمان عانا كوزگە ۇرادى. گالكين نە ىستەيتىنىن، قالاي قاراي بۇراتىنىن سۇراماقشى بولىپ، پاۆەلگە قاراپ ەدى، پاۆەل وعان يىعىن قۋشيتىپ، بىلمەيمىن دەپ جاۋاپ بەردى.
— ءسوندىر،— دەدى ول نىعىز ۇنمەن.
گالكين ورنىنان تۇرىپ، موتوردى ءسوندىردى. پاۆەل بورتقا شىعىپ، سۋ مەن تۇمان سىلدىرىنىڭ باسىلا تۇسكەنىنە قۇلاق تىكتى — ءبىراق سۋدىڭ ءوزى مۇلدە كورىنبەيدى. ول الگىدە وتىرعان شوركەنى كوتەرىپ الىپ، ونى تومەن قاراي تاستاپ جىبەردى — و جاقتان ءبىر شالپ ەتكەن باسەڭ دىبىس ەستىلدى، ەندەشە وندا سۋدىڭ بولعانى. ۆورونسوۆتىڭ ءتوزىمى تاۋسىلدى:
— نەمەنە، ءبىز بۇل ارادا ءالى ۇزاق تۇرماقپىز با؟
سەندەر نە — ماسەلەنى تۇسىنەسىڭدەر مە، تۇسىنبەيسىڭدەر مە؟ ۇزاماي تاڭ اتادى، ىسكە، ىسكە كىرىسۋ كەرەك.
— اقىرما! بۇل ساعان جينالىس ەمەس،— دەپ گالكين ونى تىيىپ تاستادى.
ءبىر عاجابى، بۇل ارادا جالاڭ بۇيرىقتان ەشتەڭە ونبەيتىنىن سەزگەن ۆورونسوۆ ورەكپۋىن قويىپ، جىم بولدى. ءبىراق ونىڭ شامىنا تيگەن، «اقىرما» دەگەن ءسوز، ويتكەنى ول بۇرىن وزىنە بۇلاي سويلەگەندى ەستىمەگەن، ونى قولما-قول باسقا ءبىر قيمىلعا جەتەلەدى، ول پەترۋحاعا:
— ايقايلا!— دەپ ءامىر ەتتى.
— نەگە ايقايلايمىن؟—دەدى ول تۇسىنبەي.
— قالاي ايقايلاساڭ،— ولاي ايقايلا! قاراۋىل دەيسىڭ بە. وسى ماڭدا ءبىر ءتىرى جاندار بار شىعار، سولاي ما؟ بالكىم، سولار ەسىتەر. الدە سەندەر ءبارىن ۋادەلەسىپ قويعانسىڭدار ما؟ كانە، بول؟!
پەترۋحا بۇعان بىردەن، وقىس كونە الماي، ۆورونسوۆپەن ءبىراز ويلانىپ الىپ كەلىستى دەگەندى بىلدىرگىسى كەلگەندەي-اق، كاتەردىڭ تۇمسىعىنا تامان باردى، سوسىن و جاقتان ونىڭ:
— ا-پا-ا! داريا-ا-ا شەشەي! قايداسىڭدار؟ ە-ە-ەي!—دەپ ايقايلاعان داۋسى شىقتى.
بۇعان ەشبىر جاۋاپ بولمادى. ءتىپتى وعان بىرەۋ جاۋاپ قاتادى ەكەن-اۋ دەگەننىڭ وزىنە كىسىنىڭ كۇلكىسى كەلەدى: ويتكەنى قالىڭ تۇمان ونى قولما-قول جۇتىپ، داۋىستى وشىرە سالدى، ونىڭ كىلكىلدەگەن وپپا ۇيىعىنان ەشبىر دىبىس شىعا الماس ەدى.
ولار دۆيگاتەل-قوزعاۋىشتى قايتا وت الدىرىپ، جاعالاۋ تاپ وسى باعىتتا شىعار دەپ ءجۇرىپ كەتتى، ءبىراق ونى تابا الماي، باسقا جاققا، سوسىن ءۇشىنشى ءبىر جاعالاۋعا قاراي ءجۇزدى، ءبىراق ولاردىڭ ەشبىرىنە دە جەتە المادى. دۇنيەنىڭ ءبارى قالىڭ تۇماننىڭ تاس تۇنەگىنە ءسىڭىپ جوق بولعان-دى.
— وزىمىزگە دە سول كەرەك،— دەدى پاۆەل ەڭ اقىرعى، ءزىلسىز اشۋىن ۆورونسوۆقا ارناپ.— تۇندەلەتىپ قاي شايتان سۋ ۇستىمەن جولعا شىعاردى — نەمەنە تاڭەرتەڭگە دەيىن شىداۋعا بولماس پا ەدى؟
— ەگەر سەن كەمپىرلەردى كۇندىز الىپ كەلگەنىڭدە ءبىز شىقپاس ەدىك،— دەدى ۆورونسوۆ اقتالىپ.
پاۆەل: ەندى نە بولسا — و بولسىن — دەپ بۇعان كونە كەتتى. ول ەندى گالكينگە وڭعا نەمەسە سولعا قاراي ءجۇر دەپ ايتپادى دا، ال كاتەر بەتى اۋعان جاققا، بەلگىسىز ءبىر قۇلازىعان قۋىس دۇنيەگە قاراي ءوز بەتىمەن ءجۇزىپ كەلەدى. ۆورونسوۆ تا بۇ حالگە كونىپ، تىم-تىرىس ۇندەمەي قالدى، ول تۇنگى جۇرىستەن قىزارىپ، ءىسىنىپ كەتكەن كوزىمەن مەڭىرەيىپ ىلگەرى قاراپ، ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ وتىر، ءبىراق ءالسىن-الى قاسىندا وتىرعان پەترۋحانى جۇلقىلاپ قويۋدى ۇمىتپايدى. پەترۋحا سىلكىنىپ ورنىنان تۇرادى دا، بورتقا شىعىپ، ءوز داۋىسىن ءوزى زورعا ەسىتىپ، ءۇمىتسىز كەيىپپەن قۇمىعا ايقايلايدى:
— ا-پا-ا! داريا-ا-ا شە-شەي! ەي، ءماتورا!—دەپ ۇيرەنشىكتى سوزدەرىن قايتالايدى.
سوسىن قايتىپ كەلىپ، تاپ ءبىر تۋىسىنداي-اق ۆورونسوۆقا سۇيەنىپ قايتا ۇيىقتاپ قالادى.
اقىرىندا ەشبىر جاعاعا ءجۇزىپ جەتۋدەن كۇدەر ۇزگەن گالكين موتوردى ءسوندىردى. بىردەن مەڭىرەۋ تىنىشتىق ورنادى. اينالانىڭ ءبارى شالقىعان سۋ مەن كىلكىگەن تۇمان سۋ مەن تۇماننان باسقا ەشتەڭە دە جوق.
ۇيقىدان ويانىپ كەتىپ، بالاقان جىلادى، ۇرەيلەنىپ، شىرقىراي جىلادى، سول-اق ەكەن كەمپىرلەر ويانىپ، كۇيبەڭدەسە كۇرسىنىسىپ، بويلارىن تۇزەدى — ولاردىڭ ءارقايسىسى سول كەشە جايلاسىپ اڭگىمەلەسكەننەن كەيىن، بۇرىنعى ورىن-ورنىندا وتىرعان كۇيى قالعىپ كەتكەن-دى. سيما بىردەڭەنى كۇبىرلەپ ايتىپ، بالانى جۇباتا باستادى، سوسىن ول اندا-ساندا ءالسىز عانا قىسىلا سولىقتاپ قويىپ، ۇندەمەي قالدى. بوگودۋلدىڭ تاۋىقحاناسىنىڭ ءىشى قاراڭعى عانا ەمەس، كوزگە تۇرتسە كورگىسىز تۇنەك. تەرەزەدەن سۋ استىنداعى الەم ءتارىزدى، تۇنەرگەن دىمقىل، سوقىر جارىق اڭعارىلادى، ودان ءتۇر-تۇسى جوق بىردەڭە قىبىرلاپ، قالقىپ ءوتىپ جاتقان سەكىلدەنەدى.
— بۇل نە — ءتۇن بولىپ قالعانى ما؟—دەدى كاتەرينا جان-جاعىنا قاراعىشتاپ.
— سولاي، ايتەۋىر كۇندىز ەمەس. ەندى ءبىز بۇدان بىلاي جارىق كۇندى كورۋدەن قالعان شىعارمىز،— دەدى داريا.
— ءبىز ءوزىمىز قايدامىز؟ ءتىرىمىز بە، الدە ءولىمىز بە؟
— ءاي، ءتىرى بولعاننان نە پايدا؟
— وسى دا جارايدى. ايتەۋىر بىرگەمىز — بۇعان دا شۇكىرشىلىك. تاعى نە كەرەك بىزگە؟
— تەك ايتەۋىر وسى ارادان بالانى قايدا جونەلتسەك ەكەن. بالانىڭ بار عۇمىرى الدا.
سيمانىڭ داۋسى ءارى شوشىنا، ءارى باتىل شىقتى:
— جوق، مەن كوليانانى بەرمەيمىن. ءبىز كوليانا ەكەۋمىز بىرگەمىز.
— بىرگە بولساڭ — بىرگە بول. راس-اۋ، ءبىزسىز ول قايدا بارادى؟
— داريا، سەن جاتقان جوقسىڭ با؟
— مەن سەنىڭ قاسىڭدا وتىرمىن. كورمەي وتىرسىڭ با، قالاي؟ بۇل وتىرعان مەنمىن عوي.
— ەندى عانا كوردىم. مەن ءبىر جاققا ۇشىپ باردىم، بۇل ارادا بولعان جوقپىن. ەشتەڭە ەسىمدە قالماپتى.
— قايدا ۇشىپ باردىڭ — وندا ادامدار بار ما ەكەن، جوق پا ەكەن؟
— كورگەن جوقپىن. مەن قاراڭعىمەن ۇشتىم، جارىققا قاراعان جوقپىن.
— ال، سەن كىمسىڭ؟ مەنىڭ مىنا بۇيىرىمدە وتىرعان كىم؟
— مەن بە؟ مەن ناستاسيامىن.
— سەن الگى ءماتوراداعى ناستاسياسىڭ با؟
— سونىڭ ءوزى. ال سەن داريامىسىڭ؟
— داريامىن.
— مەنىمەن كورشى تۇردىڭ عوي؟
— ءيا.
— قىز-اۋ، مەن سەنى تانىدىم عوي.
— ال مەن سەنى بۇرىنىراق تانىدىم.
— سەندەرگە نە بولعان؟ نە شاتىپ وتىرسىڭدار؟ جىندانعاننان ساۋمىسىڭدار؟
ەكى داۋىس قوسارلانا جاۋاپ قاتتى:
— جىنداندىق،—دەپ.
وزدەرىنىڭ قيسىنسىز سوزدەرىنە ىڭعايسىزدانىپ قالدى ما، ۇيالىپ قالدى ما، ايتەۋىر ءۇن-تۇنسىز وتىرا بەردى. مەڭىرەۋ دە ۇرەيلى تىنىشتىقتى بوگودۋلدىڭ قارلىققان، جارىقشاق تىنىسى بۇزىپ تۇر. سونىڭ تىنىسىنا سايكەس ىلگەرى-كەيىن ىرعالىپ، قوزعالاقتاپ، كەمپىرلەر وزدەرىنىڭ ورەكپىگەن كوڭىلىن باسقىسى كەلەدى.
— انا تەرەزەدەن نە كورىنەدى ەكەن؟ بىرەۋلەرىن قاراڭدارشى.
— جوق، مەن قورقام. ءوزىڭ قارا. مەن قورقام.
ولار تەرەزەگە قارادى، سو مەزەت كومەسكى كىلەگەي كولەڭكەدە قارا بۇلت ءتارىزدى، ۇلكەن جالبا-جۇلبا ءبىر نارسەلەردىڭ جالپىلداپ وراسان زور جىلدامدىقپەن جوڭكىپ بارا جاتقانىن بايقادى. تەرەزەنىڭ سىنعان كوزىنەن دىمقىل سىز ەسىپ تۇر. بوگودۋل ويانىپ، ساكىدەن جىلجىپ ءتۇستى دە، تەرەزەگە بارىپ سىرتقا سىعالادى. ونى بۇلار اسىقتىرىپ جاتىر:
— وندا نە بار؟ ءبىز وسى قايدا وتىرمىز؟ سويلەسەڭشى — نەگە ۇندەمەي قالدىڭ؟
— كورىنبەيدى، كۋر-رۆا! تۇمان، — دەپ جاۋاپ قاتتى بوگودۋل.
كەمپىرلەر كۇبىرلەسىپ، ءبىرىنىڭ قولى بىرىنە ءتيىپ، شوقىنا باستادى. ولار تاعى، بۇرىنعىدان بەتەر بۇ دۇنيەدەن تۇڭىلگەن ۇنمەن سويلەسە بەردى:
— بۇل سەنبىسىڭ، داريا؟
— ءيا، مەنمىن. ال ناستاسيا قايدا؟ ناستاسيا، سەن قايداسىڭ؟
— مەن مۇندامىن، وسىندامىن.
بوگودۋل بالپاڭداپ بارىپ، ەسىكتى شالقايتا اشتى. اشىق ەسىكتەن، اۋزى اشىلعان قۋىس ءتارىزدى، تۇمان بۋداقتاپ كىرە باستادى، تاياۋ جەردەن جابىعا ۇلىعان ءبىر داۋىس كەلدى — بۇل قوجايىننىڭ باقۇلداسقان سوڭعى داۋسى ەدى. سو ساتتە ونى تاسقىن شايىپ كەتكەندەي بولدى، جەل كۇشەيىپ، ىسقىرا جونەلدى دە، تۇڭعيىق ءبىر تەرەڭنەن شىققانداي-اق، موتوردىڭ ءالسىز داۋىسى ارەڭ-ارەڭ تالىپ ەستىلگەندەي بولدى.
You Might Also Like
-
قۇلاتايدىڭ سۇلۋتوبە سەلپوسىنا بارعالى جۇمباقتى جاعى كوبەيىپ كەتتى. ونىڭ جۇرگەنى دە، تۇرعانى دا، ەڭ ارعىسى كۇلگەنى دە جۇمباق. ونى قىرىق اۋدارساڭ دا قىرىن تاپپايسىڭ، قۇلاتاي جۇپ-جۇمىر. اسىرەسە سوڭعى...
-
كىشىپەيىلدىك كىسىنى كورىكتى ەتەدى دەيدى، ءبىراق ۇيالشاقتىق قىزمەت-مانساپتا جانە جەكە ومىردەگى جەتىستىككە كەدەرگى كەلتىرەدى. بۇل ماقالاعا ءبىز «قىسىلۋ» دەگەن قوراپتان قالاي شىعىپ، ادامدارمە...
