InfoHub Logo

I

وسىدان وتىز جىل بۇرىن، سترەلەس قالاشىعىنىڭ تىنىسى كەڭ دە قاراپايىم كەزىندە كانيكۋلعا كەلگەن سەميناريست، پسالومششيكتىڭ ۇلى كير يوردانسكيي قىزمەتتەن تىس سۆياششەننيكتىڭ قىزى سانيا ديەسپەروۆاعا عاشىق بولىپ قالعان ەدى، قىزدىڭ سوڭىنان ەرمەگى تاۋسىلعان شىركەۋ اكىمشىلىگىنىڭ قىزمەتكەرى سەليحوۆ تا جۇگىرىپ ءجۇر ەكەن، ول دا دەمالىس كۇندەرىن پايدالانىپتى. ۋايىم-قايعىسىز ەركە قىز بۇكىل جازدى قاعاناتى قارق، ساعاناعى سارق وتكىزىپ، كۇندە كەشكە قالا باعىنا، بولماسا زيرات توعايىنا بارىپ سەرۋەندەپ ءجۇردى دە، موردۆانىڭ الاباجاق ۇلتتىق كوستيۋمىن كيىپ الىپ، توقپاقتاي شاشىن قىزىل جىبەك لەنتامەن ءتۇيىپ تاستاپ، مەنەن وتكەن سۇلۋ جوق دەگەندەي جىگىتتەردىڭ ورتاسىندا ون سالىپ شالقاقتاۋمەن بولدى. جالپاقتاعان جىگىتتەردىڭ ىشىندە ەڭ جاقسى كورەتىنى يوردانسكيي ەدى. ءبىراق ودان قورقاتىن. ونىڭ ءۇن-تۇنسىز ىنتىقتىعىنان، وتتى قارا كوزى مەن كوگىلدىر شاشىنان ۇرىككەن، كوزبە كوز كەزدەسە قالسا ەكى بەتى دۋ ەتىپ جانىپ، سوندا دا ونى بايقاماعان بولىپ كەربەزدىك تانىتىپ ءجۇردى. سەليحوۆ گۋبەرنيالىق سىلقىم سىبەر ەدى، باسقالاردان كورى ەلپەك، قۇربىلارىن كۇلدىرىپ، تاپقىرلىعىمەن قىزداردىڭ ءتىلىن تاۋىپ كەتەتىن دە بويى شارعى بولعانمەن تاياقشاسىن ويناتىپ ءجۇرىپ يوردانسكييگە كەكەسىن كوزبەن قارايتىن. سورايعان كەدەي سەميناريست يوردانسكييدىڭ قاسىندا ول سۆياششەننيككە دە ءجۇزى جىلى ىسكەر جىگىت سياقتى بولىپ كورىنگەن. بىردە، شىلدەنىڭ كەشى ەدى، كۇن كوشە تۇيىعىندا باتىپ بارا جاتقان، تابىن تۇياعىنان كوتەرىلگەن قىزىل شاڭدا قىدىرعان حالىقتا قيساپ جوق، سانيا سەليحوۆپەن قول ۇستاسىپ زيرات توعايىنا بەتتەگەن، سوڭدارىندا سانيانىڭ قۇربىلارى مەن تۇكسيگەن يوردانسكيي مەن سەميناريست، گۇجىلدەك الىپ گوريزونتوۆ ەرىپ كەلە جاتقان. سەليحوۆ يىعىنان ولارعا نەمكەتتى قارادى دا سانيانىڭ بەتىنە ەڭكەيىپ، قولىن جايلاپ قانا قىسىپ:

— الەكساندرا ۆاسيليەۆنا، وسى قولدى عۇمىر بويى ۇستاپ قالسام ارمانىم بولماس ەدى، — دەپ سىبىرلادى.

II

وتىز جىل بويى كەزدەسۋدەن قاشىپ، ءبىر-بىرىن مۇلدەم كورمەسە دە يوردانسكيي مەن سەليحوۆ ءبىر-بىرىن ۇمىتقان جوق. ەكەۋى دە بار كۇشىن سالىپ، اتاتىن شىعارۋعا تىرىسىپ، بايلىق پەن قۇرمەتكە جەتۋ ءۇشىن باسەكەگە ءتۇستى. ەكەۋى دە باياعىدان بەرى سترەلەسكىدە تۇرادى، باسەكەنىڭ ناتيجەسىندە ەداۋىر تابىسقا يە بولدى. يوردانسكيي پروتويەرەيدىڭ دارەجەسىنە جەتىپ، بۇكىل ۋەزدى اقىلىمەن، قاتاڭدىعىمەن دە، عالىمدىعىمەن دە تاڭعالدىردى. سەليحوۆ بايىدى، اياۋسىز وسىمقورلىعىمەن اتاعى شىقتى. يوردانسكيي پەسچانايا كوشەسىنەن ءۇي ساتىپ الدى. سەليحوۆ تا ودان قالىسقان جوق، قاساقانا سونىڭ قاسىنان، ودان ەكى ەسە ۇلكەن ۇيگە يە بولدى. كەزدەسە قالسا بىر-بىرىنە باس يمەي، قۇددى ءبىر-بىرىن باياعىدا ۇمىتىپ كەتكەندەي سىڭاي تانىتسا دا ءبىر-بىرىن كۇندىز-تۇنى ويلاپ، وشپەندىلىكپەن كۇن كەشتى. قاتىندارىن دا ەلەسپەي، يت ەتىنەن جەك كورۋمەن بولدى. يوردانسكيي ون جىل بويى وتاسىپ، سيىقسىز زايىبىنان قينالماي-اق قۇتىلدى. سەليحوۆ الەكساندرا ۆاسيليەۆنامەن ءتىپتى سويلەسكەندى دە قويدى. توي وتىسىمەن-اق ءبىر كۇنى ونىڭ جىلاپ وتىرعانىن كوردى: ۇستىندە موردۆانىڭ ۇلتتىق كوستيۋمى، شاشىن قىز كەزىندەگىدەي بۇرىم قىلىپ ءتۇيىپ تاستاعان، تۇنەمەل بولمەدەگى كومودتىڭ الدىندا، فوتوسۋرەت سالعان نەكە قوبديشاسىن اشىپ قويىپ ءتۇر ەكەن، ەكەۋىنىڭ ورتاسىندا يوردانسكييدىڭ سۋرەتى، دومبىعىپ كەتكەن بەتىنە وپا جاعىپ جاتتى، ەرنىن جىمقىرا تىستەپ العان، كوزىندە جاس. يوردانسكييدىڭ بۋعان تۇك قاتىسى جوق، ءبۇل كوز جاسى — قىز شىركىننىڭ عۇمىرىندا ءبىر-اق رەت كەشەتىن قىزىقتى كۇندەردىڭ، جاستىق شاقتىڭ ساعىنىشى ەكەنىن سەليحوۆ جاقسى ءتۇسىندى. ءبىراق سول كوز جاسىن كەشىرمەي-اق قويدى. قورتيعان تىراش نەمە ءومىر بويى ونى كيردەن قىزعانۋمەن بولدى. ال كير الەكساندراعا دەگەن سەزىمنەن جۇرداي بولىپ سۋىنىپ، وتان دەگەن وشپەندىلىگىن ۇمىتسا قانە.

كۇن سوڭىنان كۇن ءوتتى، جىل سوڭىنان جىل ءوتتى، الەكساندرا ۆاسيليەۆانىڭ ويىندا جالعىز-اق ارمان قالدى — ول ءۇي.

III

ودان بەرى شاما كەتتى، ونىڭ ۇستىنە تولىستى، كوزى جاستى، كوڭىلدە مۇڭ. سەليحوۆ تا قارتايدى. ءبىراق ءوزىنىڭ ولەر الدىنداعى اماناتى تۋرالى ءلام-ميم دەپ اۋىز اشقان جوق. قاشاندا تاپ-تۇيناقتاي، سابىرلى، ءبىر جاپىراق ەتى جوق، ءيتتىڭ تۇمسىعىڭداي قاتىپ قالعان سۋىق قولىن مودادان شىتىپ قالعان پانتالوننىڭ قالتاسىنا تىعىپ الادى دا جابۋلى جيھازدىڭ اراسىندا، الدەبىر جاسىرىن ويمەن كۇلىمسىرەپ يەن بولمەسىندە بۇكىرەيىپ جۇرەدى دە قويادى. ءومىر ءوتتى، اقىماق جۇرتقا دەگەن اشۋ دا ءوشتى، بويدا تەك جەكسۇرىندىق قانا قالدى. كۇن وتكەن سايىن قۋراپ، شوگىپ بارادى، كوزىندەگى التىن پەنسنەنى قۇلىقسىز شەشىپ، جۇرتتىڭ كەپىلدىككە اكەلگەن زاتتارىن كورۋ ءۇشىن تانا تاناۋىنىڭ ۇشىنا ەرتتەي سالاتىن، ءبۇل دا اندا-ساندا: ور نارسەنىڭ قۇنىن ول ءقازىر جاتقا بىلەدى. اعاش كولوننالى ەسكى ءۇيدى ىرگەسىندەگى باعىمەن ءبىر پومەششيكتەن ساتىپ العان. ءۇي كەرەمەت راقات بولدى. ساقىرلاعان ايازدى قۇلاقتى كۇندە — جىپ-جىلى. اۋلادا كۇن شىجىپ تۇرسا — ساپ-سالقىن، ءنافتاليننىڭ دىم تارتقان ءيىسى تىنىسقا راقات. جازدا ساعات وننان ۇشكە دەيىن ءۇيدىڭ كۇنگەي جاعى قايناپ تۇرادى، ءبىراق قاپىرىقتان ساقتايتىن قىسقى تەرەزە، ونى ەشقاشان اشقان ەمەس. ارباكەشتەر ۆوكزالدان ۆوكزالعا دۇركىرەتىپ شاپقان كەزدە ءۇي سەلكىلدەپ، ليۋسترالار سىلدىراپ جونەلەدى. كوشەدەن كوتەرىلگەن قويۋ شاڭ ۇيلەردىڭ شاتىرى مەن قابىرعاسىن تۇتىپ قالادى. ءبىراق سەليحوۆ تىسقا ەشقاشان شىققان ەمەس. بولمەلەردى ارالاپ، ارتىندا قالار مۇراسىن ويلاستىرىپ، وسيەتىن سان رەت وزگەرتۋمەن الەك. الەكساندرا ۆاسيليەۆنا اۋلا جاقتاعى تۇنەمەلىندە وتىرىپ شۇلىق توقيدى. ويىندا وتكەن كۇندەر، بولاشاقتىڭ ءۇمىتى، كەيدە ءىسىن ۇزبەي جىلاپ تا الادى. ساعاتتىڭ ءبىرقالىپتى تىقىلداعان تىلىمەن جارىسا كۇيەۋى بولمەدەن بولمەنى جايىمەن شارلاپ، ءبىرى جىلاڭقى، ءبىرى ىرباڭ كەپىلدىككە اقشا ىزدەگەن تىلەمسەكتەردى قۇلىقسىز كۇتىپ، كابينەتكە كىرەدى دە الدەنەدەن جۇمباق جىميىپ تەمىر شكاپتىڭ توقپاقتاي بۇرشىگىنىڭ كوزدەي ۇياسىنا قارايدى. كەيدە اياق استىنان تىم-تىرىس بولا قالادى: ول ساعاتتاردى توقتاتىپ، اباجاداي جالپاق كونە ۇستەلگە كەلىپ وتىرادى — بۇدان سوڭ ءبۇل ۇيدەن تەك قاۋىرسىننىڭ ءبىرقالىپتى سىقىرى عانا ەستىلەدى... ءبىراق سەليحوۆ نە جازدى؟ قارتايعان شاعىندا ايەلىنە نە ازىرلەدى ەكەن؟

ايەلدىڭ بىلەتىنى ءبىر-اق نارسە — بۇكىل قالاعا ماسقارا قىلىپ مۇنى قايىرشى ەتىپ قاڭعىتىپ جىبەرۋگە ءازىر، اقشا، دۇنيە-مۇلىك بىلاي تۇرسىن، مىناۋ باسپانادان دا ايىرىپ، تۇنەمەل بۇرىشسىز قالدىرماق. وسى ۋاقىتقا دەيىن ول مۇنى بايقاماعان بولىپ، كوزىنە دە ىلگەن جوق قوي. اۋەلى "سەن" دەپ ايتپا دەپ، اقىرى اۋىز اشتىرماي قويعان جوق پا. قوناق كەلە قالسا ول مۇلدەم باسقا ادام، بارىمەن سىپايى، ءازىلقوي، سوزگە تاپقىر، سابىرلى، ءتىپتى كارتا داۋىندا دا ءوزىن-وزى ۇستاي بىلەدى. ءبىراق قوناق دەگەنىڭ دە ەكى-ۇش-اق ادام، جانە باياعى سول ادامدار — ۋەزد پوليسياسى باستىعىنىڭ كومەكشىسى، ينسپەكتور جانە نوتاريۋس — بۇلار دا جىلىنا ەكى-ۇش-اق رەت كەلەدى.

IV

كير اتاي ءىشىپ كەتتى. اۋزى قۇرعامايتىن ادەتىن جۇرتتان ارتىق اقىلدىمىن دەپ، سوعان قاراماستان استىق ساۋداگەرلەرىنىڭ تاس ۇيلەرى قورشاعان سيىقسىز سوبورى مەن بازار الاڭىنان باسقا دىمى جوق، ىرگەسىن يەن دالا مەن قايىرشىلىق باسقان ادىرا قالعان سترەلەسكىدە تۇرىپ جاتىرمىن دەپ اقتالدى.

ۇزىن بويلى، سىمباتتى، بايباتشاعا ۇقسايتىن؛ كوپ ۋاقىتقا دەيىن اجارى مەن قاجىر-قايراتىنان ايىرىلعان جوق. ءبۇل ساباق بەرەتىن ايەلدەر گيمنازياسىندا ءوڭى ءتۇزۋ قىزداردان بۇعان عاشىق بولماعانى جوق، ىشىندە جاسىنا جەتىپ تولىقسىعان، كۇلگىن ءتۇستى بۇلا شاش، ۇلبىرەگەن جۇمساق ءجۇزدى، بەتىنە قانى تەپكەن ۇياڭ بيكەشتەر دە بولدى. ولار دا مۇنىڭ قاراقات كوز قىرعي جانارىنا ءموليىپ كەپ قارايتىن، قايىزعاعى ارالاس، يىعىندا شاشىلىپ جاتاتىن كوكشىل بۇيرا شاشى، بالاۋىز شىراق پەن تەمەكىنىڭ ءتۇتىنى سىڭگەن شەكپەنى دە ولارعا كەرەمەت ەسەر ەتەتىن. تەك بەت الپەتىن سول بۇزاتىن — شىلىمدى كوپ شەككەننەن پايدا بولعان مۇرنى مەن ەرنىندەگى بولار-بولماس ىسىك.

قاشاندا كەز كەلگەندى بىر-بىرىنەن الالاماي "سەن" دەپ سويلەسەتىن: كەزىندە اقسۇيەكتەر مەن كنيازدەرگە دە، ءتىپتى پاتشانىڭ وزىنە دە "سەن" دەپ سويلەسىپ، ولارعا اقىل ايتىپ، قاتال سوگىپ، تاۋبەسىنە كەلتىرگەن پاستىرلەر دە بولدى عوي.

— ەي، قويشى، ماعان باتاڭدى بەر، — دەپتى ءبىر بايباتشا سونداي ءپاستىردىڭ بىرىنە.

— بابامىز بەن ۇرپاعىمىزدىڭ، اۋليە-انبيەلەرىمىزدىڭ رۋحىنىڭ قۇزىرىمەن وتارىمداعى ەڭ اقىماق قوشقارعا بەردىم باتامدى! — دەپ جاۋاپ قاتىپتى پاستىر.

كير اتاي كوپەستەردى قاتتى شەنەپ، باستىقتارمەن تەز ءتىل تابىساتىن دا بەيپىلدەردىڭ اۋزىن اشتىرمايتىن. سترەلەستە كوركەمدى اشىق حات يەسىن تابا بەرمەيتىن. ال كير اتاي گۋبەرناتوردا قىزمەت ىستەيتىن جيەنى، بەلگىلى شەنەۋنىكتەن كاۆكاز بەن قىرىمنىڭ كورىنىستەرى سالىنعان ادەمى حاتتاردى ۇزبەي الىپ تۇراتىن: وسىدان ءبىر حاتىم جوعالسا، ورنىڭنان ايىرىلاسىڭ دەپ پوچتمەيستەردى قورقىتىپ قويعان. بۇكىل قالا مۇنى ماقتانىش قىلىپ جۇرتقا جايعان. بۇكىل قالا كير اتايدى ماقتانىش تۇتىپ، ونىڭ عالىمدىعى مەن ءبىلىمپازدىعىن اسپانعا كوتەردى. ونى قوناققا شاقىرىپ، كۇرمەتتەپ سىيلاۋ كىمگە دە بولسا ۇلكەن ابىروي ەدى. ءبىراق كير اتاي كەز كەلگەنگە تالعاماي بارا بەرمەيتىن دە ءوز ۇيىنە ەشكىمدى شاقىرمايتىن.

ءۇيى اسا بيىك بولماعانمەن ۇزىن، ءار كىرپىشىنە دەيىن اكتەلگەن، كۇنشىلىكتە جارقىراپ تۇراتىن. مەششانداردىڭ قۋتاقىر الاڭىنداعى قيقى-جيقى المانىڭ كارى اعاشتارى بولماسا قالادا تورعاي قونار بۇتا جوق. ال پروتويەرەيدىڭ تەمىر شاتىرلى ءۇيىنىڭ اينالاسى شاڭ باسقان كوكجاسىل جاس تەرەكتەر. ىشكە كىرەر كاليتكادا ەسەپ جوق. ونىڭ قورعانىندا جان اشپايتىن جالعىز عانا قاقپا بار، ماڭدايشاسىنا مىسپەن "كير يوردانسكيي" دەپ جازىپ قويعان. قىزىل كويلەكتى سۋ تاسۋشى شال كەلگەندە بولماسا، ءبۇل دا ەشقاشان اشىلمايدى. كير اتايدىڭ وتباسىنداعى تىرشىلىگىن وسى شالدان باسقا ءبىر جان بىلمەيدى، وندا دا اياعىنان ەتىگى تۇسپەيتىن اس ءپىسىرۋشى ءتورتپاق قاتىننىڭ وشاعىنا بورسىلداتىپ سۋ كۇيىپ جاتقان كەزدە سۇراپ الادى. كير اتاي اسى سۋ تاسۋشىعا عانا ىڭعاي ءبىلدىرىپ، قالجىڭداسىپ قالاتىن، شال دا وعان قالجىڭمەن جاۋاپ قاتىپ جاتادى. ءبۇل ءبىر عاجاپ ادام ەدى — ەشكىمنەن قورىقپايتىن، ەشنارسەگە رەنجىمەي بارعا قاناعات دەپ جۇرە بەرەتىن جان.

— جەلۋد! — دەپ ايقاي سالاتىن كير اتاي باسپالداققا شىعىسىمەن.

— Ay! — دەپ جاۋاپ قاتادى شال تىرتىڭداپ قاقپانى زورعا اشىپ جاتىپ.

— تاعى دا تولتىرماي الىپ كەلدىڭ بە؟

— ءدوپ سولاي.

— بايقا، ءبىر كۇنى تاياق جەيسىڭ!

— وعان دا شۇكىر! اقىماقتى التاردا دا ۇرادى!

ءبىراق ءبىر كۇنى شالدىڭ سەليحوۆقا دا ءبىر بوشكە سۋ اكەلىپ بەرگەنىن ءبىلىپ قالعان كير اتاي ونى قايتىپ جولامايتىنداي ەتىپ قۋىپ تاستاعان.

V

قىستا پەسچانايا كوشەسىن قار باسىپ قالادى دا جىم-جىرت قاڭىراپ جاتادى، كوكتەم كەلە پروتەيرەيدىڭ شاڭقانداي اق ءۇيى جارقىراپ شىتا كەلەدى، تاپ-تازا تەرەزەلەرى مەن كوك اسپانعا شانشىلعان ءزاۋلىم تەرەكتەرى عاجاپ-اق. جاز ايىندا وتە ىستىق. بۇرقىراعان شاڭنان اسپان دا شىمىلدىقتانىپ قالادى. تالما تۇستە قالا شەتىنە، قىر استىنداعى ۆوكزالعا اسىققان ارباكەشتەر قۇيىنداتىپ وتەدى. ەندى ءبىر ساعاتتان سوڭ باياۋ سوزىلىپ كەرى قايتادى، تاسىعاندارى جولاۋشى، كوبىنە ساكۆوياج دەيتۇعىن كىلەم قورجىندى وڭگەرگەن كوپەستەر، بولماسا گرامموفون ساۋدالايتىن قىرما ساقال جاس ەۆرەيلەر، باستارىندا اعىلشىن كارتۋزى، ەزۋلەرىندە اعىلشىن ترۋبكاسى. كير اتايمەن كەزدەسكەندە جاسقانبايتىن تەك وسى ەۆرەيلەر، ءبىراق بۇلاردى ول يت ەتىنەن جەك كورەتىن، اسىرەسە ءتىلىن: بىردە ۆوكزال باسىن¬دا ەۆرەيلەرگە:

— ءبۇل جەر سەندەرگە سيناگوگا ەمەس! — دەپ انا تىلىندە سويلەتپەي زەكىپ تاستاعان.

سىمباتتى، ءارى سىرداڭ، ۇستىندە قوڭىر جەلبەگەي شاپان، باسىندا شەتەن قالپاق، ساۋساعىنداعى كرەستى سونمەن سيپاپ قويىپ كوشەدە كەردەڭ باسىپ كەلە جاتقاندا ودان جۇرتتىڭ ءبارى قورقاتىن. ءبىر كەزدە ەتىكشى شارباعىنىڭ ىرگەسىندە مەششان بالالارى اقسۇيەك ويناۋشى ەدى، قورعاسىنمەن قورعاندى تارسىلداتىپ: "پلوسا! جوگ! نيكا!" دەپ ايقايلاپ كەپ جاتاتىن. بۇدان باسقا ەرمەگى جوق، شەتىنەن تەنتەك جۇگىرمەكتەر. ءبىراق پروتوەرەيدەن اۋلاقتاپ، ۆوكزالعا جاقىن لاشىقتاردىڭ ماڭىنا تايىپ تۇرىستى. بالالار توپ-توپ بولىپ جۇگىرىسىپ، اسپانعا باتپاراق ۇشىراتىن، ولارى ىلعيدا تەلەگراف سىمدارىنا ءىلىنىپ قالىپ، قۇيرىعى جوعارىدا جەلبىرەپ كەپ تۇرعانى. بالالار كير اتايدى كورە سالىپ بەت-بەتىمەن تىراعايلاپ قاشا جونەلىسەدى. بەلى اسپاندا، تاناۋىمەن جەر تىرەگەندەي بۇكشەڭدەپ الدەبىر ءعارىپ كەمپىر كولەڭكەنى ساعالاپ تەرەزەلەرى گۇلگە تولعان ۇيلەردىڭ ىعىمەن كەلە جاتادى، سونداعى بار ماقساتى ۇيلەردىڭ سالقىن دالداسى ەمەس، قايتكەندە پروتويەرەيدىڭ كوزىنە تۇسپەۋ: كير اتاي كەمپىرلەردى شىركەي توعايىندا ەسكى لاشىقتا تۇراتىن بۇكىر ياشاعا قامقور بولعاندارى ءۇشىن جەك كورەتىن، سەبەبى ول تابيعاتىنان كەمتار كورسە جانى تۇرشىگەتىن. ەكى قولى ارتىندا، باسىندا جىلى كارتۋز، ۇستىندە سىرمالى قالىڭ شاپان، كۇنقاقتى مەششان كوشەنىڭ قاق ورتاسىمەن تالتاڭداپ ۆوكزال جاقتان كەلە جاتقان، ەمىن-ەركىن جۇرىسىنە قاراعاندا شاماسى بەيتانىس جولاۋشى بولسا كەرەك. كەنەت كير اتايدى كورە سالىپ باس كيىمىن شەشتى دە تۇرا ۇمتىلدى. پروتوەرەيدىڭ سول قولىندا باسىنا كۇمىس قۇيىپ تاستاعان ۇزىن تاياق بار ەدى. وڭ قولىمەن مەششانعا وڭ ساپار تىلەدى دە وڭمەڭدەپ ىزدەپ جۇرگەن ەرنىنە ساۋساعىن توسا قويدى.

— قايدان كەلەسىڭ؟ — دەپ سۇرادى.

— ليپەسكىدەن، — دەپ مىڭق ەتتى مەششان.

— كارتۋزىڭدى كي. بيىلعى باۋ-باقشالارىڭ قالاي؟

— جاقسى گۇلدەپ ەدى. ءبىراق جەلى بار بولعىر ەندى بايلانىپ كەلە جاتقان بۇرشىكتى تۇگەل قاعىپ كەتكەنى.

— سەندەردى دە باعبان دەيدى-اۋ، وڭشەڭ ءميعۇلا! شارۋانىڭ شىرقىن بىلمەيسىڭدەر. ءجا، بار، جاراتقان جار بولسىن...

كير اتاي قاڭعىباستاردى، پاسپورتسىز كەلىمسەكتەردى دە جەك كورەتىن. پەسچانايا كوشەسى داڭعازا ويىن-ساۋىقتان قاشاندا اۋلاق. ءبىر كۇنى وسى كوشەگە قوڭىراۋىن سىلدىرلاتىپ مايمىل ەرتكەن سەرب كەلە قالعان، قاقپا سىرتىنا جينالعان حالىقتا قيساپ جوق. سەكپىل بەت سۇرقاي ءوڭدى سەربتىڭ قۇلاعىندا تەبىڭگىدەي سىرعا، ىرعايداي موينىنا شۇبار-الا شىت بايلاعان، ۇستىندە الدەكىمنىڭ يىعىنان تۇسكەن جىرتىق پالتو، اياعىنداعى بوشپاعى سترەلەستىڭ كۇرەسىنىندە جاتقان قاساڭ قايىستان دا جامان. قوڭىراۋىن قاعىپ قويىپ الدەبىر ءاندى مۇڭدانا سوزادى، ونىسى جۇرتتىڭ ەجەلدەن بەرى ەستىپ كەلە جاتقان وتان تۋرالى زارى. الىستا، اششى كۇننىڭ استىندا شاعىل تاستى سۇر تاۋلار بار دەپ كوپشىلىككە تۇسىندىرگەن بولادى: كوگىلدىر تەڭىز، اق شاعالا پاروحود...

قاسىنا ەرتكەن مايمىلى ەرەسەن ۇلكەن، ءارى قورقىنىشتى: ءبىر قاراساڭ شال، ءبىر قاراساڭ ءسابي، ءدوڭ ماڭداي، تۇلەگەن سابالاق كىرپىكتىڭ استىندا ادامنىڭ جانارى سەكىلدى مولدىرەگەن مۇڭدى كوز. جانات ىشىككە ۇقساعان كەۋدەسىندە عانا قالىڭ ءجۇن بار، بوكسە جاعى جالاڭاش بولعاندىقتان قىزىل جولاقتى شىت دامبال كيگىزىپ قويىپتى، ونىڭ استىنان تىلتيعان اياق پەن قۋراپ قالعان وقتاۋداي تىقىر قۇيرىق ەربەيەدى. ءبۇل دا سترەلەس جۇرتىنا تۇسىنىكسىز ءبىر نارسەنى ىمداعان بولىپ، سەكىرىپ، بوكسەسىن بۇلتىڭداتىپ ءاننىڭ ىرعاعى مەن قوڭىراۋدىڭ سىلدىرىنا ەرەدى دە سول ساتتە تروتۋاردان ۇساق تاستاردى تەرىپ الىپ تەسىلىپ قارايدى، يىسكەپ، ودان سوڭ جاقتىرماعان كەيىپپەن تاناۋىن تىرجيتىپ لاقتىرىپ جىبەرەدى.

جۇرتتىڭ سوڭىنان كەلگەن دۋدارباس ەتىكشى ايقايلاپ، مايمىلدى دا، سەربتى دە ۇرىڭدار، بۇلار باۋكەسپە ۇرىلار دەپ بايبالام سالدى. سونىڭ سوزىنە ەرگەن توبىر شۋلاسىپ، ورەكپي باستاعان. سول كەزدە سونادايدان كير اتاي كورىندى دە كوشە قۇلاققا ۇرعانداي تىم-تىرىس بولا قالدى — ءبارى دە سىمپ بەرىپ اۋلا-اۋلاعا ءسىڭىپ كەتكەن. كير اتاي سەربتىڭ قاسىنا كەلىپ، ەندى قايتىپ ءبۇل كوشەنى قيىپ ءوتۋشى بولما، قالادان تابان استىندا تايىپ ءتۇر دا ەلىڭە جەتىپ ادال ەڭبەكپەن اينالىس دەپ بۇيىردى.

VI

الەكساندرا ۆاسيليەۆنا ساعىنىشتى مول ماحاببات مەنىڭ باسىمنان دا وتكەن شىعار، تەك مەن سونى جۇرەگىمدە عانا ساقتاپ كەلە جاتىرمىن دەپ ويلايتىن، تاعدىردىڭ تالكەگىنەن سۇيگەنىمە جەتە الماي سۇيكىمسىزبەن باس قوستىم دا جازمىشقا باس ۇرىپ، كومپىستىكپەن كۇن كەشۋگە ءماجبۇر بولدىم دەيتۇعىن. مۇمكىن ول كير اتايعا عاشىق تا بولماعان شىعار، ونىڭ ساعىنىشى قىز كەزىندەگى بۇرىمى، موردوۆالىق كوستيۋمى، سوناۋ الىستا قالعان جاز، ۋايىم-قايعىسىز سالت كۇندەرى ەمەس پە ەكەن؟ كير اتاي سوبوردا قىزمەت ەتتى، ءبىراق ءبۇل وعان باس سۇققان ەمەس، نيكولسك شىركەۋىنە بارىپ ءجۇردى، سەبەبى سەليحوۆ سوبورعا جولاتپاي قويعان. ەگەر كير اتاي سۆياششەننيك بولماعاندا الەكساندرا ۆاسيليەۆنا ونىمەن قۇپيا اشىنالىقتى دا اڭساعان؛ تەك قورىققانى — ادامنىڭ دۇنيەگە كەلگەنىن، نەكەسىن، دۇنيەدەن وتكەنىن قۇدايدىڭ قۇلاعىنا جەتكىزەتىن دە سول. ءبىر كۇنى الەكساندرا ۆاسيليەۆنا قۇلاققا جات ءبىر جامان سوز ەستىدى: كير اتاي سىرقات ەكەن، ءتۇسى سۋىق، ونىڭ ۇستىنە ءىشىپ العان ماساڭ، ءۇيدىڭ قاسىندا سەليحوۆپەن كەزدەسىپ تۇرىپ كوزگە شۇقىعانداي تاياعىن سىلتەپ:

— سەليحوۆ! — دەپ ايقاي سالدى. — سەليحوۆ، ەستيمىسىڭ، ءبۇل مەنمىن! اقىرعى دەمىڭنىڭ تاۋسىلار ءساتىن ۇمىتپا، ودان ءالى ەشكىم قاشىپ قۇتىلماعان! مىنا مەن، قارالى شاپان كيىپ تۇرىپ سەنىڭ باسىڭا شىراق قوياتىن دا مەن بولامىن، جارىق دۇنيەدەگى سوڭعى ءراسىمدى جاساپ، بەتىڭە كور توپىراعىن شاشامىن.

— ونى كىم ءبىلىپتى، كير اتاي، — دەپ سەليحوۆ كەكەسىن جىميدى. — كىم بىلەدى، سەنىڭ باسىڭدا مۇمكىن مەن تۇرارمىن. ماسكۇنەم ەكەنىڭىزدى ۇمىتپا.

ەكەۋىنىڭ ەڭ ءبىرىنشى، ەڭ اقىرعى ەگەستەرى وسىمەن ءبىتتى. ءومىر بويى ءبىرىنىڭ پىسىن ءبىرى باسامىن دەپ تالاسپەن عۇمىر كەشكەن ەكەۋىنىڭ اراسىندا ازاپ شەككەن الەكساندرا ۆاسيليەۆنانىڭ دا كۇنى كۇن ەمەس ەدى، ەكى قىرسىق ەندى بىر-بىرىنە تەك كورگە بارار جولدىڭ كەزەگىن عانا قيىپ ءتۇر، ال الەكساندرا ۆاسيليەۆنانىڭ ەندىگى بار قالعان ارمانى — ءۇي.

سترەلەسكىدەگى كەز كەلگەن شەنەۋنىك، كەز كەلگەن مەششان، كەز كەلگەن ەتىكشى دە مەيلى سلوبودكادا، قالا شەتىندەگى قۋ تاقىردا ما، ايتەۋىر باسپانام بولسا دەپ اڭسايتىن. ءۇيى بارلاردىڭ ءبارى دە قارا ورماندارىن ايەلدەرىنىڭ اتىنا اۋدارىپ تاستاعان، بۇگىندە بۇكىل سترەلەستىڭ قوجاسى ايەلدەر ەدى. سولاردىڭ ىشىندە تەك الەكساندرا ۆاسيليەۆنانىڭ كوز جاسى عانا بوسقا كەتتى.

كورشى قاتىنداردىڭ ءبارى دە: "مەنىڭ ءۇيىم"، "مەنىڭ ۇيىمدە" دەپ سويلەيتىن. ال الەكساندرا ۆاسيليەۆنا؟ تولىسىپ كەتكەن دەنەسىن زورعا سۇيرەتىپ، ارسى-كۇرسى القىنىپ، القىمىنان اكقان تەردى سۇرتە الماي قولشاتىرىمەن ەدەندى توقپاقتاپ تۇرىپ شىركەۋدەن كايتقان سايىن ەڭ بولماسا توركىنىمنەن كەلگەن جاساۋىمدى ءبولىپ بەر دەپ ەڭىرەيتىن. سەن ولگەن كۇنى تۋىسقاندارىڭ مەنى ءبۇل ۇيدەن قۋىپ شىعادى دەپ سان دۇركىن جالبارىنىپ تا، جىرتىلىپ تا ايتىپ كوردى.

— وعان بولا ۋايىم جەمە، — دەپ جاۋاپ بەرەتىن سەليحوۆ. — سەن مەنەن بۇرىن ولەسىڭ. دەمىكپە دەرتىڭنىڭ بار ەكەنىن ۇمىتتىڭ با؟

سەليحوۆ كۇن وتكەن سايىن كىسى تانىمايتىنداي وزگەردى. كەيدە ساعات بويى بەت-اۋزىن قيساڭداتىپ اينا الدىندا تۇرىپ الادى؛ كەيدە ەكى تاۋلىك نە تۇستە، نە كەشتە تەر مۇڭكيدى دەپ تاماقتان نور تاتپاي قويۋعا بار. گرامموفون ساتىپ الىپ، ونى دا سويلەتكەن جوق. بىردە شاماسى كەتكەن الەكساندرا ۆاسيليەۆنا ەرتەڭگىلىك ءمىناجاتتىڭ اياعىنا دەيىن شىداي الماي شىركەۋدەن ەرتەرەك قايتقان، ۇيگە ارتقى ەسىكتەن كىرە بەرىپ داڭعازا بي مۋزىكاسىن قۇلاعى شالدى. زالعا كەلگەندە ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەدى: گرامموفون: "اي، اي، قاراۋىل، توناپ جاتىر، جۇگىرىڭدەر اعايىن!" دەپ دارىلداپ ءتۇر دا، — قۋراعان كارى سەليحوۆ كۇڭگىرت يەن ۇيدە ترۋبانىڭ الدىندا جالعىز ءوزى تىرتىڭداپ بيلەپ ءجۇر.

ب ا ق ىشىندەگى كۇركە قاسىندا جالعىز ءتۇپ الما اعاشى بار، الەكساندرا ۆاسيليەۆنانىڭ ءوشىپ بارا جاتقان كارتەمىش جانارىنان قانشاما جاس توگىلگەنىن تەك سول عانا بىلەدى، جىلاي-جىلاي قالشىلداعان باسقا، لىقىلداعان سامايعا قانشاما سۋلى ورامالدىڭ باسىلعانىنا دا سول كۋاگەر. ال سەليحوۆ ءۇيىنىڭ قاقپا ماڭدايىنداعى جازۋ وزگەرمەي قالا بەردى: "ءبۇل ءۇي پەتر سەمەنوۆيچتىڭ مەنشىگى. بوتەن جۇرتتى قابىلدامايدى".

VII

ءبىر كەزدە الەكساندرا ۆاسيليەۆناعا ولەردەي عاشىق بولىپ سونىڭ سوڭىنان قالا باعىنا جۇگىرگەننىڭ ءبىرى گوريزونتوۆ ەدى. گۋبەرنيالىق قالادا وتىز جىل ءومىرىن وتكىزىپ، زەينەتكە شىققان سوڭ سترەلەسكىگە قايتىپ كەلدى، كەلگەن بويدا مۇنىڭ دا اتاعى كير اتاي مەن سەليحوۆتان كەم تۇسكەن جوق.

گوريزونتوۆ سەميناريانى ءبىتىردى، اكادەميانى تۇگەستى. جاس كەزىندە ول وتە زەرەك، اسا قابىلەتتى ءارى ءتارتىپتى بولدى. ءوزىنىڭ ەڭ سۇيىكتى ءانى: "Et tonat، et sonat، et pluvium coelum dat...''-تى ايتقاندا تەرەزەنى جارىپ جىبەرە جازدايتىن. ۇزىن بويلى، جاۋىرىنى جالپاق، ونى كورگەندە كوشەدەگى كەزدەسكەن جۇرت تاڭعالىپ تۇرىپ قالاتىن. ونىڭ بولاشاعى زور ەدى. ءبىراق ول قاراپايىم كاسىپ — ۇستازدىقتى تاڭدادى. سونىڭ جولىن تاۋىسقان سوڭ تۋعان قالاسىنا قايتىپ كەلىپ ەرتەگىگە اينالدى: ءوزىنىڭ تۇر-تۇلعاسىمەن، ءوزىنىڭ مەشكەيلىگىمەن، ءوزىنىڭ وزگەرمەيتىن ءبىرقالىپتى مىنەزىمەن، ءوزىنىڭ قاشاندا بىلق ەتپەيتىن سابىرلىلىعىمەن، ءوزىنىڭ فيلوسوفياسىمەن.

يىعىندا جەلبەگەي سۋلىق، باسىندا جالپاق قالپاق، تۇمسىعى دوربيعان بىلعارى كەبىس، ءبىر قولىندا بالداق، ءبىر قولىندا قاشاندا جالپاق قولشاتىر. قارتايا كەلە دەنەسى بۇرىنعىدان دا جالپايىپ، بۇرىنعىدان دا بيىكتەپ كەتتى دە، ەڭكىش تارتىپ، قورباڭداپ جۇرەتىن بولعاندىقتان بۇكىل قالاعا ماندريللا اتانىپ كەتتى (اۋىر مىنەزدى ادام). ول العاش رەت شومىلۋعا كەلگەندە بۇكىل جاعا جاعاسىن ۇستادى. قولىندا شاتىر، كەبىسىن شەشپەستەن بۋرىل قاسىن تىرجيتىپ سۋعا بۇگجيىپ جايلاپ كىردى، ەرەپەيسىز زور دەنەسى، ەمەننىڭ كەۋىپ قالعان جۋان تامىرىنداي بۇجىر-بۇجىر ساۋساقتارى قىرىق بۇرالعانداي بولدى. الدىمەن ول جاعاداعى جۇرتقا ادەت بويىنشا باس شۇلعىپ سالەم بەرگەن، سۇستى، سابىرلى قالپىندا اسىقپاي شەشىنگەندە ونىڭ الپامساداي الىپ دەنەسىن كورگەندەر اۋزىن اشىپ، كوزىن جۇمدى — جاپ-جالپاق كۇرەكتەي تابانى، بىر-بىرىنە مىڭگەسكەن ءيىر-يىر باشپايلارى، سورايعان تىرناقتارى بۇدان باسقا ادام بالاسىنا بىتپەگەن. ال ول جۇرتقا نازار دا سالعان جوق، اسىقپاي شەشىنىپ، اسىقپاي ون بەس دۇركىن سۋعا باسىن تىقتى... سودان بەرى ەل ونى جاعادان كۇندە كورەتىن بولدى. كۇن سايىن ول بوقىراۋعا دەيىن شومىلىپ ءجۇردى. اسپاندى ءسۇر بۇلت باسىپ، جاعانى ۇلىعان كۇزگى جەل جايلادى، سۋ بەتى سۋىقتان قابىرشاقتانا باستادى، ال گوريزونتوۆ شومىلۋىن قويعان جوق. جاعانى قىربىق قار باستى، سۇرعىلت اسپاندى سىزعىلاپ تۇستىككە قازدار قايتتى، سوبور قوڭىراۋ قاققان ساعاتتا بالداققا سۇيەنگەن گوريزونتوۆ ءسۇر جەلبەگەيىن جامىلىپ تاعى دا سۋاتقا قيالاپ ءتۇسىپ بارا جاتادى.

ءبىر ءوزى ون ادامنىڭ تاماعىن جەيدى. پاتەر يەسىنىڭ ايەلى زار ەڭىرەيدى. ءبىراق ول الدىن الا ەسكەرتىپ قويعان. ناقپا-ناق قاداپ تۇرىپ ايتقان:

— سورپا، بورشش، كەسپەنى ماعان مەسكەيمەن بەرىڭىز، تارەلكا دەگەندى مەن مىسە تۇتپايمىن. ەتتى كەسەگىمەن تۋراما، ماعان جۇق بولمايدى. قۋىرداق مىندەتتى تۇردە كارتوفەلمەن بولسىن. قاراقۇمىق، تارى بوتقاسىن شوگەڭكەسىمەن اكەلىڭىز...

— ماندريللا، ماندريللا! — دەپ سوڭىنان شۇبىرعان بالالار قالا كوشەسىن باسىنا كوتەرەتىن. ءبىراق ول مويىن بۇرىپ قاراعان دا ەمەس، ءمىز باقپاعان قالپى ادىمداي باسىپ، كۇن سايىن شۋلاعان كلاسقا كىرەدى دە كۇندەگى ادەتى بويىنشا:

— ءجا، الدىمەن وتكەندى پىسىقتايىق، — دەپ باستايدى. — ەسىمىزگە تۇسىرەلىك، جاۋ جاعى ءقاۋىپ ءتوندىرىپ تۇرعانىن جانسىزداردان ەستىگەندە سەزار قانداي شارا جاسادى...

ونىڭ فيلوسوفيالىق ءپالسافاسىنىڭ ءمانى سول، ءاربىر ادام ءوزىنىن بار كۇشىن تەك ۇزاق ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن جۇمساۋى ءتيىس، ول ءۇشىن كەرەگى: ابىگەرى شاش-ەتەكتەن، قاشاندا قازىمىر، زەردەسى تومەن ايەل دەيتۇعىن تىرشىلىك نەسىمەن جىنىستىق قاتىسقا ءبىرجولا تىيىم سالۋى كەرەك، ومىردەگى ءار ءتۇرلى قۇبىلىسقا قىلپ ەتپەيتىن سابىرلىقپەن قاراۋ، ءوزىڭ ويلاپ تاپقان ادەتىڭدى قالت جىبەرمەي ۇستانۋ جانە دەنەڭدى اسا ءبىر مۇقياتپەن كۇتۋ — ەڭ الدىمەن تاماقتان تارتىنباۋ، سونان سوڭ ءارقاشان سۋعا شومىلىپ ءجۇرۋ.

ءبىر كۇنى اۋىرىپ، ءجۇنجىپ كەتكەن كير اتاي ونىمەن كوشەدە كەزدەسە كەتىپ:

— Nullus enim locus sine gcnio est! — دەپ كەكەتكەن بولدى. — گوريزونتوۆ، سەرىلىگىڭ جايىندا باياعىدان ەستىپ ءجۇرمىن. شىنىڭدى ايتشى، سەن وسى قۇشناشپىسىڭ، الدە دانامىسىڭ؟ مىناۋ جارىق دۇنيەدە حايۋاناتتار زامانىنداعى العاشقى ادامعا ۇقساعان ەرسى قىلىعىڭا جول بولسىن؟

گوريزونتوۆ توبەسىنەن قولشاتىرىن تۇسىرمەستەن بالداعىنا تايانىپ، تۇقىرايىپ ۇزاق تۇردى دا، ءبىر كەزدە كىرپىنىڭ قىلشىعىنداي ەدىرەيگەن بوز كىرپىگىن كوتەرىپ:

— كير اتاي، الدىمەن ءوزىڭ ايتشى، سەن نە ءۇشىن ءومىر ءسۇرىپ ءجۇرسىڭ؟ — دەدى،

— مەن سەنەن ءومىردىڭ ماقساتىن سۇراپ تۇرعانىم جوق، — دەدى كير اتاي. — قالاي ءومىر سۇرگەنىڭدى سۇراپ تۇرمىن.

— قالاي ءومىر سۇرگەنىڭ ءومىر ءسۇرۋدىڭ ماقساتىنان تۋماي ما.؟

— سولاي دە. ماقسات! جارايدى. سوندا سەنىڭ ماقساتىڭ نە؟

— ۇزاق ءومىر ءسۇرىپ، سونىڭ راحاتىن كورۋ.

— سەن سونىڭ راحاتىن كورىپ ءجۇرسىڭ بە؟

— ءىىىامامنىڭ كەلگەنىنشە جانە مۇمكىندىگىنشە. عۇمىرىم زايا كەتپەسىن دەپ تىرشىلىكتىڭ ءقادىرىن قولىما مىقتاپ ۇستاپ ءجۇرمىن.

— زايا كەتپەسىن دەپ؟ — كير اتاي ونىڭ ءسوزىن كىلت ءۇزىپ قولىمەن اۋانى وسىپ-وسىپ جىبەردى. — وسى دا ءومىر مە؟ مىناۋ كوشەدە؟ سەنىمەن سويلەسكىم دە كەلمەيدى! الگى مازاق اتىڭمەن ماسقارا بولىپ جۇرە بەر!

— توپىراققا تۇسكەن سوڭ ادامنىڭ سۇيەگىن حايۋاننىڭ قاڭقاسىنان ايىرا المايسىڭ، — دەپ گوريزونتوۆ بالداعىنا سۇيەنىپ كوشەگە ءتۇستى دە كەتە بەردى.

VIII

اقىرى سەليحوۆ ءۇيىنىڭ يەن بولمەلەرىندەگى اياق تىقىرى تىم-تىرىس باسىلدى. الەكساندرا ۆاسيليەۆنانىڭ تۇرمىسقا شىققانىنا وتىز ءبىر جىل تولعاندا، ۇلى ورازانىڭ كەشىندە قاپتاعان توبىردى قاق جارىپ بورداي اپپاق شالدى نيكولسك شىركەۋىنەن الىپ شىقتى: تاپ-تازا كيىندىرگەن، كراحمالدانعان قايىرما جاعالى اق كويلەك، قىمبات تون، قولىندا قىمبات التىن ساعات. ەكى كۇننەن سوڭ جانازاسىن شىعارىپ تا ۇلگەرگەن.

جۇما كۇنى ەدى، بازاردىڭ كۇنى، كوكتەم دە كەلىپ قالعان، بىرشىعان باتپاق كوشەلەردىڭ ۇڭعىل-شۇڭعىلىن دوڭعالاقپەن جىرتۋ ارباكەشتەرگە دە ازاپ بولدى، بازاردىڭ بوجىعان قيىن تولارساقتان كەشۋ جۇك ارقالاعان مۇجىقتارعا دا ازاپ بولدى، سوبورعا جەتكەنشە تابىت سوڭىنان سالاقتاۋ الەكساندرا ۆاسيليەۆناعا دا ازاپ بولدى: ونى قولتىعىنان دەمەگەن سەليحوۆتىڭ الىس ءبىر اعايىنى ەدى — نيكولايەۆ شينەلىن كيگەن قاسقاباس، قىرعي كوز ادام، لەپىرە سوققان جەل جەلكەسىنەن قايىرىپ ماڭدايىنىڭ كاسكاسىن جاسىرعان ءبىر ۋىس تۇلىمىن قايتاقايتا شاشا بەردى، قاسىندا قارالى كيىمدى زايىبى، ۇزىن بويلى، شارشاۋدى بىلمەيتىن قايراتتى ايەل. اۋا دىمقىل، ءارى وتكىر ەدى. دىمقىل اۋا مەن كوز جاسىنان الەكساندرا ۆاسيليەۆنا دا ماس بولدى. تابىتتىڭ پارشامەن قاپتالعان اق كرەستى سارعىش قاقپاعىن ەسىك كوزىنە قالدىرىپ، ءمايىتتى الاسا كەلگەن بىرنەشە كۇمبەزدى جىپ-جىلى دالىزگە كىرگىزدى... وكسىگى ارالاس قۋانىشتى حور سول ساتتە-اق كۇڭىرەنىپ قويا بەردى. ەكى يىعى تالىستاي سەمىز دياكون قولىن كوككە كوتەرىپ مارقۇمنىڭ باقيعا اتتانىپ بارا جاتقانىن جاريا قىلدى. قايعىلى حورعا يسىنگەن قارالى جيىن ولىكتى قورشاپ الىپ تومسارعان قالپى باس ءيىپ ءتۇر دا، سالماعىمەن ەدەندى سىقىرلاتىپ، تابىت پەن شىراقتاردى شىر اينالىپ بەت-جۇزى قابارىپ كەتكەن ماساڭ كير اتاي ءاۋ باستا ساۋەگەيلىكپەن بەرگەن ۋادەسىن ورىنداپ ءجۇر. قۇداي-اۋ، سوڭعى جىلدارى بۇعان دا نە بولعان! داۋسىندا ءزىل دە جوق، جۇرىسىنەن سۇس قاشقان، ءومىردىڭ باسپالداعىندا تاعدىر جولىقتىرعان پەندەنى جالعان دۇنيەدەن اتتاندىرىپ تۇرىپ تا قارالى سالتاناتقا لايىق كەيپىن تانىتا المادى. ءتۇرى دە كىسى شوشىرلىق: شەمەننەن اياعى كۇمپيىپ كەتكەن، شاعاناقتاعان قارىن شەكپەندى تەۋىپ تۇر، بەت قابارعان، كوز شىنىداي، قايىزعاق سىنىسقان اپپاق شاش، قولدارى قالش-قالش ەتەدى... الەكساندرا ۆاسيليەۆنا ونى بايقاماعانداي، جانارى جاساۋراپ ولىكتەن كوز العان جوق. قايعىسى، قاسىرەتى، كۇرسىنىسى جوق و دۇنيە تۋرالى قارالى ون كەنەت كۇمبەزدى جاڭعىرىقتىرعاندا جۇرەگى قىسىلعان الەكساندرا ۆاسيليەۆنا شىڭعىرىپ قۇلاپ ءتۇستى دە، ەسىنەن تانىپ قالدى.

ونى زەمبىلگە سالىپ تازا اۋاعا شىعاردى. شىعار اۋىزدا تۇرعان گوريزونتوۆ سىپايى عانا جول بەرگەن، سوسىن تاعى دا التى كاناتتى سەرافيمدەردىڭ سۋرەتىن سالعان الاسا كۇمبەزدەردى كوزىمەن اداقتاپ تۇرىپ گۇجىلدەپ حورعا قوسىلدى.

IX

ءۇش باسپالداقتى، كۇنگە كۇيىپ قۋراپ كەتكەن ءۇش تەرەزەلى توزعان سەنكەگە تارتىلعان توت باسقان سىمتەمىر سەلكىلدەگەنىن قويدى، قابىرعاداعى قيۋى قاشقان ەسكى قوڭىراۋ سىڭقىلداۋىن قويدى. ەندى الەكساندرا ۆاسيليەۆنا جابۋلى كرەسلو، كومود، ۇستەلدەر ءيىن تىرەسكەن جيھازدى يەن بولمەلەردى ەركىن ارالايتىن بولدى. ەندى وسىنىڭ ءبارى وزىنىكى ەدى: بولمەلەر دە، جيھاز دا، قىزىل ءتۇستى تەمىر سورەلەر مەن ءورت المايتىن تەمىر شكافتارداعى قىمبات زاتتار دا، اۋلا دا، سارايداعى سيىر دا، ب ا ق تا، باقتىڭ قيسايىپ قالعان قورعانى دا؛ اقىل-ەسى دۇرىس كەزىندە جيىرما ءبىر رەت قايتا-قايتا كوشىرىلگەن اماناتتىڭ قۇزىرىمەن الەكساندرا ۆاسيليەۆنا وسىنىڭ بارىنە قوجايىن بولدى، بۇعان ءوزى دە تاڭعالىپ، نە ىستەرىن بىلمەي ەسەڭگىرەپ قالدى. قالا جۇرتى ءبۇل قاتىن ەندى راحاتتا ءومىر سۇرەتىن بولدى دەپ گۋلەستى. ءبىراق الەكساندرا ۆاسيليەۆنانىڭ شاقشاداي باسى شىر اينالىپ، بۇعان تىرشىلىكتىڭ ءدامى كەتكەندەي كورىندى، شىركەۋدەن قايتقان سايىن شارشاپ وتىرىپ ىشەتىن كەرمەك شايدان بەتەر.

اۋليە فومينا كۇنى ەرتەڭنەن قارا كەشكە دەيىن قالا قوڭىراۋلارى كۇڭگىرلەپ تۇردى دا قويدى — قوڭىراۋ بۇنىڭ جاڭا ءومىرىنىڭ، العاشقى باقىتتى كوكتەمىنىڭ قۇرمەتىنە بولا قاعىلعان سياقتى ەدى. ءبىراق ومىرگە دەگەن قۇلشىنىس جوعالعان. ول بولمەلەردى ارالاپ ءجۇرىپ بايلىققا ايانىشپەن قاراپ ەرنىن جىمقىراتىن. باسى قالتىلداپ، قولى قالتىراپ، ءبۇل بولمەلەردى مەن نە ىستەيمىن دەپ قينالاتىن. اسپازشى كەلەدى. الەكساندرا ۆاسيليەۆنا وعان مەيىرىمدى ەدى، ءبىراق تۇسكى، كەشكى اسقا نە دايىنداتۋدى بىلمەيتىن. ول كۇن قۇرعاتپاي نيكولسك شىركەۋىنە بارىپ ابدەن شارشاپ قايتادى. بويى الاسا بولعانمەن وتە تولىق، كۇلگىن تارتقان بوزعىلت شاشى سيرەك، نۇرى قاشقان كوزىندە تەك مۇڭ عانا قالعان. ۇيدە ول كەمپىردىڭ قارا كويلەگىن، كەمپىردىڭ كەبىسىن كيەدى. شىركەۋگە ۇزاق جينالىپ، قولشاتىر ۇستاپ شىعادى، ۇستىندە كەڭ قولتىقتى پالتو، توبەسىندە كىشكەنتاي عانا شوشايعان شلياپا. سول كوزىنەن تولاسسىز جاس سورعالاپ تۇراتىنى بار، سالتاناتتى قاقپانىڭ ماڭدايىنداعى يكونعا قارايمىن دەپ باتەس ورامالمەن سۇرتە بەرەتىن. اياعى سىزدايدى، شىركەۋ قايناپ كەتەدى، ادامنىڭ كوپتىگىنەن ءارى قاپىرىق. جالپىلداعان شىراقتىڭ جالىنى، ونىڭ ۇستىنە كۇمبەزدەن تۇسكەن كۇن قىزۋى اپشىنى قۋىرادى. دياكون قولىن كوككە جايىپ قاسيەتتى ءۇيدىڭ، قاسيەتتى سينود قۇزىرىنىڭ ماڭگىلىگىن ماداقتاۋعا كىرىسەدى. ءبىراق سينودتا مۇنىڭ شارۋاسى قانشا! ءتىپتى شوقىنىپ، جالبارىناتىن دا ءجونى جوق ەكەنىن وكىنىشپەن ەسىنە الادى. و دۇنيەنىڭ راحاتى ءۇشىن بە؟ ودان ۇمىتتەنەتىن مۇنىڭ نە قاقىسى بار ەدى؟ جارىق دۇنيەدە بۇل نە تىندىرىپتى؟ نە قىلىعى ءۇشىن مۇنى مۇسىركەمەك؟

ءساۋىردىڭ ءبىر كۇنىندە زيرات توعايىنا باردى — جاي سەرۋەندەپ، كوڭىل كوتەرىپ، وتكەن جاستىق شاقتى ەسىمە الىپ قايتسام دەپ ەدى، ال اسپازشىعا كۇيەۋىمنىڭ مولاسىن كورىپ كەلەمىن دەي سالعان. كۇن جايماشۋاق، تازا اۋا، كوگىلدىر اسپان، اقشاعىرماق بۇلتتار، كوكتەمگى كەڭ دالا — ءبارى دە كوڭىلگە قۋانىش اكەلگەندەي. ءبىراق توعايعا جەتكەنشە كوك بەلدىڭ دوڭەسىندە ەنتىگىپ سان رەت توقتادى، سول جەردەن قالاعا كوز تاستاپ، شاتىرلار مەن مۇنارالارعا، ساي-جىرالارعا، ەندى كوكتەپ كەلە جاتقان تالدارعا، جار جيەگىندەگى مەششانداردىڭ لاشىعىنا قاراپ ءبىراز تۇردى. شەت-شەتىنىڭ كوكتەي باستاعانى بولماسا توعاي ءالى جالاڭاش ەدى، ءىشى سىز، زيراتقا اپاراتىن سوقپاق قويمالجىڭ باتپاق. كارى اعاشتىڭ باسىنا قوناقتاعان ۇزاقتاردا قيساپ جوق، كوكتەمنىڭ قۋانىشىنا ما، جابىلا شۋلاعاندا قۇلاققا تۇرپىدەي. كوپەس ەرشوۆ ساعاناسىنىڭ ۇستىندەگى شاعىن شىركەۋدىڭ قاسىنان ءوتۋ كەرەكتى، ءبىراق وندا قاشاندا ياشا وتىراتىن، تەرەزەدەن باسىن شىعارىپ الدەبىر جۇمباق، نەمەسە بادىك ءسوزدى ايتىپ سالۋى مۇمكىن... ەتەگىن كوتەرىپ الىپ، سۇرىنە-قابىنا الەكساندرا ۆاسيليەۆنا بۇگجەڭدەپ جۇگىرە جونەلگەن، كۇيەۋىنىڭ زيراتىنىڭ ۇستىنەن قالاي شىققانىن ءوزى دە بىلمەي قالدى. بۇعان كەلەمىن دەگەن جوق، ويىندا باسقا ەدى، ءبىراق امال جوق، ۇستىنەن تاپ ءتۇستى. شارشاعان بويدا كورشى ءبىر زيراتتىڭ تاسىنا وتىرا كەتتى دە ءالى تولىق كوتەرىلە قويماعان مولانىڭ نوبايىنا ۇزاق تەسىلىپ قارادى. وي دەيتىن وي دا جوق، ەستە قالعان دا ەشتەڭە جوق. تەك الدەكىمگە دەگەن كوكتەمگى اششى ساعىنىشتىڭ سەزىمى عانا — كىمدى ساعىنىپ ەدى — ءوزىنىن جاستىق شاعىن با، كير اتايدى ما، الدە سەليحوۆتى ما... ءيا، ونى دا!

قايتار جولداعى بار ەسىل-دەرتى قۇداي وڭداپ تەك ارباكەش كەزدەسسە ەكەن دەپ ەدى، اقىرى ياشا اڭدىپ-اق ءتۇر ەكەن. چاسوۆنيادان قاتىندار، مەششاندار شۇبىرىپ شىعىپ جاتقان، كەيبىرى شوقىنىپ، كەيبىرىنىڭ كوزىندە جاس. كەنەت باسپالداققا ياشانىڭ ءوزى اتىپ شىققانى. ورتا بويلى، تىرتيعان ارىق، جاسى سەكسەننەن اسىپ كەتكەن، ۇزىن شاپاننىڭ بەلىن جىپپەن بايلاعان، باسىندا قيسايتىپ كيگەن قىزىل بارقىت تەلپەك. قىرقىپ تاستاعان مۇرتى مەن ساقالىنىڭ قىلشىقتارى ەزۋ جيەگىنەن ەدىرەيىپ ءتۇر. كوزىندە جىلمىڭداعان قۋلىق. الەكساندرا ۆاسنليەۆنانى كورگەن ساتتە الاقانىمەن كۇن سالىپ قارادى دا تۇرا ۇمتىلدى.

— قۋانا بەر، افروديتا! — دەپ قارتامىشتىڭ كۇركىلدەك داۋىسىمەن ايقاي سالدى.

ەنتەلەپ كەلگەن بويدا تۇكىرىنىپ، قۇددى ءبىر ۇرلاپ بەرىپ جاتقانداي بەلىنەن كوك شىبىقپەن بايلاعان ءتورت شىرپىنى قولىنا ۇستاتا سالدى.

الەكساندرا ۆاسيليەۆنا قورىققاننان اشۋلانىپ قالدى دا قولىن يتەرىپ تاستاپ ودان قاشا جونەلگەن، بىلاي شىعا بەرىپ: افروديتاسى نەسى، مىناۋ تورت شىرپىسى نەمەنە دەپ ويلاندى. مۇنى نەگە بايلاپ قويعان؟

سول ءبىر ءساۋىردىڭ كۇندەرىندە قۇدايدىڭ بالا بەرمەگەنىنە دە قاتتى قايعىرىپ ءجۇردى، ەگەر ۇلى بولعاندا اتىن كىم دەپ قويار ەدىم دەپ تە ويعا قالدى: نەكە قوبديشاسىن اشىپ سونداعى پورترەتتەرگە دە سان دۇركىن قاراعان. الدەبىر شارۋانىڭ شارباعىنا سۇيەنىپ، موردۆا كوستيۋمىن كيگەن ءسابي ءجۇزدى قىلىمسىعان جاس قىز كوزىنە وتتاي باسىلعان، قاسىندا مىتىم دەنەلى يىقتى سەميناريست، تورسىق ماندايىن جاپقان بۇيرا شاش، تۇكسيگەن قاباق استىندا شاقىرايعان وتكىر كوز، اتجاقتى شىقشىتى بىلەۋ-بىلەۋ، ال تومپيعان ەرنى سونداي نازىك تە ءتاتتى سەكىلدى. سەليحوۆتىڭ دا پورترەتى بار ەدى. الدەبىر جاس شەنەۋنىكتەرمەن سۋرەتكە ءتۇسىپتى. ولار كرەسلودا قاپەرسىز جايعاسىپ جاتىر دا بۇل — ءسانقوي جاس جىگىت، سولاردىڭ اياعىن الا ەدەندە وتىر.

ءبىر رەت قالا باگىنىڭ ماڭىنان گوريزونتوۆتى كورىپ ىمداپ شاقىرىپ ەدى. ول سىپايى عانا باس ءيىپ جاۋاپسىز وتە بەردى. ءبۇل جاسقانىپ، ءارى تاڭعالىپ سوڭىنان ۇزاق قاراعان.

X

قىرىق كۇن وتكەندە سەليحوۆقا اس بەردى. بولمە بىتكەندى قارا مايدىڭ ءيىسى الىپ كەتكەن سوڭ باسىمدى اۋىرتا ما دەگەن قاۋىپپەن الەكساندرا ۆاسيليەۆنا ساماۋىردى ب ا ق ىشىندەگى ءوزىنىڭ سۇيىكتى الما اعاشىنىڭ كولەڭكەسىنە الىپ شىعىندار دەپ بۇيىرعان. مامىردىڭ مامىراجاي كۇنى ەدى، جاسىل ب ا ق، جالتىراتىپ ىسقان ساماۋىر بۇرقىلداپ ءتۇر، اپپاق اسجاۋلىق، جارقىراعان ىدىس-اياق، نيكولسكىنىڭ كوڭىلدى سۆياششەننيگى تاناۋى شەلەكتەي بولىپ تىرشىلىك جايىندا اڭگىمە سوعىپ وتىرعان، جالپاق بەلدەمشەسىن كۇمىسپەن اپتاعان جالپاق بەلدىكپەن شىرتا بۋىنىپ الىپتى. شاي قۇيعان الەكساندرا ۆاسيليەۆنا ونىڭ سۇراقتارىنا كۇلە جاۋاپ بەرىپ وتىردى. اعاشتىڭ سۇيىق كولەڭكەسى جىلجي-جىلجي كۇننىڭ اششى ساۋلەسى الەكساندرا ۆاسيليەۆنانىڭ قاسقا ماڭدايىنان ۇرعاندا كوزىنىڭ الدى قاراۋىتىپ، اياق-قولى يكەمگە كەلمەي قالدى...ەسىك بىتكەندى اڭىرايتىپ اشىپ تاستاپ ديۆانعا اكەلىپ جاتقىزعان، قايتا-قايتا سىرعي بەردى دە تورسيعان قولىمەن التىن شاشاقتى كونە جامىلعىعا جارماسىپ، ىڭىرسىپ، قاقالىپ-شاشالىپ بىردەڭە ايتقىسى كەلگەندەي بولدى.

ءبىراق جاعى ءتۇسىپ، ءتىلى كۇرمەلىپ، نۇرى قاشقان ماعىناسىز كوزىنەن ءمولدىر تامشى سورعالاي بەردى.

الايدا تاڭداي قاعىپ بەكەرگە ابىرجىسقان ەكەن، جەڭىل عانا كۇن وتسە كەرەك. گوريزونتوۆشا ايتقاندا، ونىڭ سۋ ىشكىلىگىندە ءبىر ىلكىم بولسا دا ءدام قالعان ەكەن. قارتايعان جۇرەك سول دامگە شولىركەگەن بولار — الەكساندرا ۆاسيليەۆنا تاۋىرلەنە باستادى. توسەكتە جاتىپ ومىرگە قايتا ورالعانىنا قۋانا شۇكىرشىلىك ەتكەن الەكساندرا ۆاسيليەۆنا اسپازشى ايەلگە قىرقىنشى كۇنى مامىردىڭ جارىق ءتۇنىن ايقايمەن وتكىزگەنىن ايتىپ بەردى: ايقايلاعانىن سەزىپتى، ءبىراق قايداعى ءبىر جامان ءتۇس كەۋدەسىنەن باسىپ ويانا الماپتى: تۇسىندە ەكى جاس موناح تۇنەمەلگە كىرىپ كەلىپ مۇنى شەشىندىرە باستاپتى، ءبۇل قارسىلىق جاساپ ارپالىسسا كەرەك، سويتە تۇرا ءبىرتۇرلى كوڭىلدەنىپ، ءارى ۇياتتان قاتتى قىسىلىپتى، ومىرىندە مۇنداي راحاتتى باستان كەشپەگەن ەكەن. موناحتار قويماستان شەشىندىرىپ ەدەنگە جاتقىزىپتى، قيمىلداۋعا دارمەن جوق، تەك قورقىنىش پەن ۇياتتان، قۋانعاننان ايقايلاي بەرسە كەرەك... وسىنى ايتىپ جاتقاندا الەكساندرا ۆاسيليەۆنانىڭ كوڭىلىنە كير اتايعا دەگەن مەيىرىمدى نازىك ءبىر سەزىم ۇيالادى. مىناۋ جارىق دۇنيەگە قايتا ورالعان عۇمىرىن ونىمەن ءبىر دۇركىن، ەڭ سوڭعى رەت كەزدەسۋ ءۇشىن قۇرباندىققا شالۋعا بار ەدى... جوق، سوبوردا ونىڭ ۇرەي شاقىرعان داۋىسىنان، ءولىپ قالعان جاۋىنا جاساعان سوڭعى ءمىناجاتىنان قورىققان جوق ەدى. ەكەۋىنىڭ بەتىنە قاراۋدان قورىققان، سول ءبىر باقىتتى كەزدى ەسكە الۋدان، قىزدىڭ پاك ءجۇزىن ەرىكسىز كۇيدىرىپ البىراتقان ماحاببات سەزىمىن ەسكە الۋدان قورىققان، الىستا قالعان، ارمانىنا جەتپەگەن سول ماحاببات جۇرەگىن سىزداتقان — ەندى مىنە، سۇيگەنى دە، سۇيكىمسىزى دە ءبىر بەينە بولىپ كوز الدىندا ەلەستەپ تۇر؛ سۇيمەگەن سۇيكىمسىزىمەن قوس بولىپ بار عۇمىرىن وتكىزدى، سۇيمەسە دە ءبىر كەزدە سۋلىعى مەن قولشاتىرىن ۇستاپ، قولىن جۇرەگىنە باسىپ:

— الەكساندرا ۆاسيليەۆنا، وسى قولدى عۇمىر بويى ۇستاپ قالسام ارمانىم بولماس ەدى! — دەپ ەدى توي.

XI

اي بويى ول ونىنشى ماۋسىمدا كير اتايدى كورەتىن شىعارمىن دەگەن ارمانمەن ءجۇردى: ونىنشى ماۋسىمدا سترەلەسكە ماڭىزدى ءبىر ۇلكەن شەنەۋنىك كەلمەك ەكەن، سونى قۇرمەتپەن قارسى الۋ ءۇشىن كوشە تۇيىعىنا سالتاناتتى اركا ورناتىپ، بورمەن سىلاپ، كوكجاسىل شىرماۋىقپەن بولەدى. ىرىل ارىق جيرەن تىگىنشىنى ەرتىپ الەكساندرا ۆاسيليەۆنا "ورتاق پايدا" دۇكەنىنە بارىپ، جاڭا كويلەك تىكتىرۋ ءۇشىن قوڭىر ءجۇن ماتا ساتىپ الدى. سول كويلەكتى بويىنا شاقتاپ ولشەپ جاتقاندا اشىق تەرەزەدەن قوڭىراۋدىڭ قاقالعان ءۇنى، بوزداعان داۋىس، ايعاي-شۋ ەستىلدى. تىگىنشى دە، الەكساندرا ۆاسيليەۆنا دا سىڭار جەڭدى كويلەكپەن باسپالداققا جۇگىرىپ شىققان: كوشەدە توپىرلاعان جۇرت جورتىپ بارادى، كير اتايدىڭ قاقپاسىنىڭ الدىندا دا قاپتاعان توبىر، تاعى دا سترەلەسكە كەپ قالعان سەربتى دۋدارباس ەتىكشى توبەسىنەن قوڭىراۋمەن تومپەشتەپ جاتىر ەكەن... الەكساندرا ۆاسيليەۆنا وكسىپ-وكسىپ جىلاپ جىبەردى: قۇداي-اۋ، كير اتايدىڭ دا كۇنى تاۋسىلعانى ما!

ونىنشى ماۋسىمدا كۇن عالامات ىستىق بولدى. جاڭا كويلەك، جەلبەگەي سۋلىق كيىپ، ساۋساعىنا ءتۇرلى-تۇستى ساقينا تاعىپ الەكساندرا ۆاسيليەۆنا ارباكەشپەن ۆوكزالعا كەتكەن. سول ارباكەشپەن گورودوۆوي ونىڭ ءولى دەنەسىن ۇيىنە الىپ قايتتى: قالىڭ توبىر تاپتاپ، ەزىپ تاستاپتى.

جەرلەۋ كەزىندە ەشكىم جىلاعان جوق، تەك تىگىنشى عانا كوز جاسىن سىققان بولدى، ول دا مارقۇمدى جاقسى بىلمەيدى ەكەن. شاعىر كوز مىرزا تاعى دا كەلدى، بۇكىل شارۋانى سونىڭ بيلىكشىل قاتىنى باسقاردى. بالالارىن ەرتە كەلگەن ەكەن — اۋىزى يتاياقتاي پىسىق قىز بەن ءۇيدىڭ استاڭ-كەستەڭىن شىعارعان تەنتەك رەاليست. كولەنكورمەن بۇركەگەن ءمايىت زالداعى ۇستەلدە جاتتى، ودان سەسكەنگەن دە ەشكىم بولعان جوق. قارالى كۇندە اينا بىتكەندى بۇركەپ تاستاعان. ءپسالتىردى تاپتىشتەپ تۇرىپ، ەسەرگە ەس كىرسىن دەگەندەي مانەرلەپ وقىعان موناحينيا الەكساندرا ۆاسيليەۆنانىڭ تۋىسقانى ەدى، ايرانداي اپپاق بەتىن قارا ورامالمەن ميلىقتاتا تاڭىپ تاستاعان كوزىلدىرىكتى ەرەپەيسىز جۋان قاتىن ۋەزد موناستىرىنەن ادەيى كەلىپتى. ءبىراق وتباسىندا ءتارتىپتىڭ دە، قايعىنىڭ دا ءىزى بىلىنگەن جوق. بالالار اسىر سالىپ، قوناق بولمەنىڭ اشىق تەرەزەسىنەن شىبىن-شىركەي بۋىپ، شاقىرايعان اششى كۇننىڭ ساۋلەسى اپشىنى قۋىردى.

جەرلەۋدەن سوڭ ءۇي قاراڭ قالدى. جيھاز اتاۋلىنى تىسقا شىعارىپ ارباعا ارتتى دا ۆوكزالعا الىپ كەتتى. كەمپىرلەر ەدەنگە كوك تەرەكتىڭ جاپىراعىن شاشىپ جۋىپ شىقتى دا ەسىك، تەرەزەلەردى اڭقيتىپ اشىپ تاستاعان، تورت قۇبىلاسىنان جەل گۋلەگەن بولمەلەر بۇرىنعىسىنان دا قاراڭعى تارتىپ كوردەي بوپ كورىنگەن. اينەك بەتىنە حابارلاندىرۋ جاپسىرعان سوڭ پاتەرشى دە تابىلدى — حيتروۆونىڭ ابدەن تىرپى قاشقان ءدۆوريانينى ەكەن، مۇرتى سالبىراعان ماسكۇنەم، باسىندا تۇبەك قالپاق، ۇستىندە دوڭگەلەك ەتەك سۇرتىك. جاڭا پاتەرگە ول اربامەن كەلدى، قاسىندا قارعىباۋىنان ۇستاعان سارىباۋىر گوردون يت. ارباعا تيەگەنى ەكى ورىندىق، ءبىر ۇستەل، اباجاداي قىزىل شكاف — باسقا جيھاز بايعۇسقا بىتپەگەن ەكەن. دۆوريانين جالعىز-اق بولمەگە جايعاسىپ دا تەرەزەگە گازەت تۇتىپ تاستادى. كەشىكپەي ونىسى كۇن كوزىنەن سارعايىپ، قۋراپ قالدى.

XII

ماۋسىم ايىنىڭ كەشى. جاڭبىر سىركىرەپ ءتۇر. پويىز سترەلەس تەمىر جولىمەن زاۋلاپ كەلەدى. ەكىنشى كلاستىڭ كۇڭگىرت ۆاگونىندا ءارقيلى مىرزالار وتىر، اڭگىمەلەرى دە ءار ءتۇرلى — ءبىرى كىمنىڭ قايدا بارا جاتقانى تۋرالى، ەكىنشىسى ورىس تەمىرجولىنداعى ءتارتىپتىڭ جوقتىعىن سوز ەتىپ، ەندى ءبىرى جالپى رەسەي جايىندا، ونىڭ بايلىعى مەن مادەنيەتسىزدىگىن اڭگىمە قىلىستى. ۆاگون سالدىر-كۇلدىر تارسىلداپ تەڭسەلىپ كەلەدى، بۋلىقتان ۇلىعان جەل دامىلسىز بوزداپ، جامباستاپ ۇرعان سىركە جاڭبىردىڭ سىتىرى ەستىلەدى.

الدىڭعى جاقتان جالپاق يەن جازىق كورىندى، ودان سوڭ جايىلما سۋلى وزەك، يرەلەڭدەگەن وزەن، وزەننىڭ ارعى بەتىندەگى قيادا — سترەلەس، تاپال تامداردىڭ تەمىر، تاقتاي شاتىرلارى، مۇنارالار، زيرات ماڭىنداعى تۇنەرگەن توعاي... ىسقىرىپ، شيقىلداپ بەزەك قاققان ەسكى كوپىردەن پويىز مامىرلاپ ءوتتى. وزەنى تايىز، ءارى لاي، شان باسقان قالا وتە كەدەي سياقتى كورىندى. سىركە جاڭبىرعا شاعىلىسىپ بەكەتتىڭ العاشقى شامدارى جىلتىرادى...

ون بەس مينۋت ايالداپ پويىز تاعى دا جىلجىدى. كوندۋكتور بىرىنە ءبىرىن ءسۇزىستىرىپ مىرتىق شىراقتاردى جاقتى. اۋەلدە جارقىراپ كەتىپ ەدى، كۇڭگىرت فونار كيگىزگەن سوڭ جىرتيدى دا قالدى. جولاۋشىلار بىر-بىرىمەن تانىسىپ، جاتۋعا ىڭعايلانىپ، تاعى دا اڭگىمەگە كىرىستى. ءبىر كەزدە ەسىك اشىلىپ، ءبىر قولىندا ساكۆوياج، ءبىر قولىندا قولشاتىر، ۆاگونعا گوريزونتوۆ كىرىپ كەلدى، قورباڭداعان الىپ دەنەنى كورگەندە اڭگىمە ساپ باسىلىپ، جۇرگىنشىلەر وعان اڭىرايىپ قاراستى. جۇرتپەن سىپايى عانا سالەمدەسىپ ەسىك كوزىندەگى كىشكەنتاي ديۆانعا بارىپ وتىردى.

بارىنەن دە كوپ سويلەگەن ديۆان اركالىعىنا سۇيەنىپ تۇرىپ الىپ شالبارىنىڭ اسپا باۋىن شەشىپ جاتقان كوزىلدىرىكتى باكەنە ەركەك، سوزىنە قاراعاندا ماسكەۋلىك، قوعامدىق پىكىردە ماسكەۋگە بەلگىلى تەرىس اۋىزدىڭ ءبىرى. سترەلەسكىنىڭ ۆوكزالىندا جۇتىپ العان ەدى. مىجىرايعان بەتى قىزارا ءبورتىپ دولىرىپ ءتۇر. كوزىلدىرىگى جارق-جۇرق ەتىپ، مايلى شاشى وندى-سولدى جەلپىلدەپ، ءسوزدى دە كەسەك-كەسەگىمەن توگەدى. جاڭا جولاۋشىنىڭ باس-اياعىنا ۇڭىلە قاراپ الىپ، كوپكە دەيىن ونى جورتا بايقاماعان، وعان مون بەرمەگەن بوپ باقتى دا اقىرى شىداي الماي:

— ءسىز الىسقا جول تارتىپ باراسىز با؟ — دەپ سۇرادى.

— ماسكەۋگە، — دەپ جايلاپ قانا جاۋاپ بەردى تىزەسىنىڭ اراسىنا قىستىرعان قولشاتىرىن باتپانداي قولىمەن نىعىزداپ ۇستاپ وتىرعان گوريزونتوۆ.

كوزىلدىرىكتى مىرزا وعان قادالىپ ءبىراز ويلاندى.

— ءاسىلى، ءبىز جاڭا عانا وتكەن قالاشىقتا تۇراتىن بولارسىز؟

— ءيا، سترەلەسكىدە تۇرامىن.

— ماسكەۋگە، ارينە، شارۋامەن بارا جاتقان شىعارسىز؟

— شارۋامەن، — دەدى گوريزونتوۆ. — ماسكەۋدىڭ يمپەراتورلىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اناتوميالىق تەاترىمەن كەلىسسوز جۇرگىزبەك ەدىم. ماسكەۋدىڭ يمپەراتورلىق ۋنيۆەرسيتەتى مەنىڭ جىبەرگەن فوتوگرافيالىق سۋرەتىمدى العان سوڭ مەن ولگەننەن كەيىن سۇيەگىمدى ساتىپ الۋعا كەلىسىم بەرىپتى.

— قالايشا؟ — دەپ كوزىلدىرىكتى مىرزا وعان تاندانا قارادى. — ءسىز سوندا ءوز قاڭقاڭىزدى ساتپاقسىز با؟

— ساتپاعاندا شە؟ — دەدى گوريزونتوۆ. — ەگەر بۇنداي ساۋدا مەنىڭ تۇرمىس جاعدايىمدى كوتەرىپ، ماعان ەشقانداي زيان كەلتىرمەيتىن بولسا نەگە ساتپاسقا...

— توقتاي تۇرىڭىز! — دەپ كوزىلدىرىكتى مىرزا ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى. — سىزگە ءبۇل ەرسى كورىنبەي مە... دالىرەك ايتسام، ءبۇل سۇمدىق ەمەس پە؟

— تۇك تە ەمەس، — دەپ جاۋاپ بەردى گوريزونتوۆ. — ماسكەۋدىڭ يمپەراتورلىق ۋنيۆەرسيتەتى ساتىپ العان تاۋارىن جۋىق ماڭدا پايدالانا قويماس دەپ ويلايمىن. قازىرگى كۇش-قۋاتىما قاراعاندا توقسان بەسكە كەلمەي مەن دە ولمەيتىن شىعارمىن.

ول تەرەزەگە تەسىلىپ وتىرىپ كوزىلدىرىكتى مىرزانىڭ سۇراعىنا جاۋاپ بەرگەن، ۆاگونداعى ءفوناردىڭ جارىعى اينەك بەتىنە شاعىلىسىپ، تىستا سالاقتاپ تۇرعانداي بولىپ كورىنگەن. پويىز كوكوراي ەگىننىڭ القابىن كەسىپ ءوتتى، كوكوراي القاپتىڭ توبەسىنەن قالىقتاعان الا بۇلتتار ارتقا قاراي جوڭكىلىپ بارادى. ۆاگون بۋلىعى گۋىلدەپ، جولاۋشىلاردىڭ كۇلكىسى مەن اڭگىمەسى تاۋسىلار ەمەس... ال سترەلەسكىنىڭ ىمىرتقا سۇڭگىپ بارا جاتقان كوشەلەرىندە ءتىرى جان جوق، تىم-تىرىس. ەتىكشى لاشىعىنىڭ ىرگەسىندەگى ساكىدە جەلۋد وتىر، قاڭعىرىپ قالعان بۇكىر شال وسى جەردەن پانا تاۋىپ ەدى، قىزىل كويلەگىن قىمتانا كيىپ الدەبىر ءمانى جوق ءاندى ىڭىلداعان بولادى. قاراڭعى ۇيدە بەت-اۋزى كۇپتەي بولىپ كوپتەن بەرى توسەك تارتىپ كير اتاي جاتىر. حيتروۆونىڭ ءدۆوريانينى ىشىمدىكتەن ورازا ۇستاعان، قولىندا مىلتىعى، گوردوننىڭ سوڭىنان ەپپەن ەرىپ، شىلقىعان س ۇلى القابىن كەزىپ كەلەدى، وقتا-تەكتە پىر ەتىپ ۇشا جونەلگەن بودەنەلەردى كوزدەمەستەن بەتالدى بارق ەتكىزىپ جاڭبىرلى اسپانعا اتىپ قالادى. زيرات توعايىندا الەكساندرا ۆاسيليەۆنا مەن سەليحوۆ ماڭگىلىك ۇيقىعا كەتكەن، ەكەۋىنىڭ مولاسى و دۇنيەدە دە قاتار ءتۇسىپتى. قۇشىناش ياشا چاسوۆنياسىندا كوپەس ەرشوۆتىڭ ساعاناسىن جاسايمىن دەپ اۋرە. كۇنى بويى قولىن جالاپ، الدىنا كەلىپ جاسىن توككەن كەمپىرلەردەن قۇتىلعان سوڭ بالاۋىز شىراقتىڭ تۇقىلىن تامىزدى، شىراق جارىعىندا ساتال-ساتال شاپانى مەن شولاق كۇرتەسىن كيدى، جالپىلداعان ساعىمدا جىلپوس كوزى جىلتىلداپ، مىج-مىج بەتىندەگى سيرەك قىلشىقتار ەدىرەيىپ شىعا كەلدى. جۇمىسىن قادالىپ تۇرىپ ىستەۋدە: قابىرعاعا تۇكىرىپ جىبەرىپ، كەمپىرلەردىڭ سىيلاپ كەتكەن اپەلسينىمەن ايعىزداپ سۇيكەي باستايدى.

02.09.1913

---