InfoHub Logo

1992 جىلى 4 ماۋسىمدا تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ جاڭا مەملەكەتتىك رامىزدەرى العاش رەت بەكىتىلدى. بۇل كۇن ەل تاريحىندا جاڭا مەملەكەتتىك رامىزدەردىڭ تۋعان كۇنى رەتىندە ماڭگى قالادى.

«كاسىبي جانە وزگە دە مەرەكەلەر تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ 2007 جىلعى 4 ماۋسىمداعى №337 «قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ 1998 جىلعى 20 قاڭتارداعى №382 جارلىعىنا وزگەرىستەر ەنگىزۋ تۋرالى» جارلىعىنا سايكەس قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا 4 ماۋسىمدا ەلىمىز مەملەكەتتىك رامىزدەر كۇنىن اتاپ وتەدى.

مەملەكەتتىك رامىزدەر - مەملەكەتتىڭ مىزعىماس نەگىزدەرىنىڭ ءبىرى. بيىل قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك رامىزدەرىنە 29 جىل. ولار مەملەكەتتىك تۋ، ەلتاڭبا جانە گيمن.

قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك تۋى - كوك ءتۇستى تىكبۇرىشتى ماتا. ونىڭ ورتاسىندا ساۋلەسىن شاشقان كۇن، استىندا قالىقتاعان بۇركىت بار. جالاۋساپتا تىك جولاققا ۇقسايتىن ۇلتتىق ويۋ-ورنەك ورنالاستىرىلعان. بۇل ەلەمەنتتەردىڭ بارلىعى التىن ءتۇستى. تۋدىڭ ەنىنىڭ ونىڭ ۇزىندىعىنا قاتىناسى: 1: 2. تۋدىڭ اۆتورى - قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ونەر قايراتكەرى، قيىن كۇرەستە اۆتورلىق قۇقىقتى جەڭىپ العان سۋرەتشى نيازبەكوۆ شاكەن وڭلاسىن ۇلى.

تۋ  - كيەلى ءرامىز. تىلىمىزدەگى «تۋ قىلىپ ۇستاۋ»، «تۋ قىلىپ كوتەرۋ» سياقتى ءسوز تىركەستەرى ءبىر نارسەنى قاسيەتتەۋدى، قادىرلەۋدى، قايرات بەرەتىن كۇش ساناۋدى بىلدىرەدى. تۋ ەل قورعايتىن اسكەرگە، جاۋىنگەرلەرگە كۇش بەرىپ، رۋحىن كوتەرگەن. تۋ ۇلكەن ماتادان ءتۇستى جەلەك تۇرىندە جاسالىپ، نايزاعا، ونىڭ سابىنا تاعىلىپ كوتەرىلەتىن. تۋ اسكەر ۇستىندە جەلبىرەپ تۇرسا، اسكەردى جەڭىسكە جەتكىزەدى دەپ تۇسىنگەندىكتەن، ونى قورعاپ، ساقتاپ، تۋدىڭ قۇلاۋىن جەڭىلۋمەن بىردەي كورگەن. سوعىس كەزىندە اسكەر ءوز تۋىن ساقتاپ، جاۋ تۋىن قۇلاتۋعا تىرىسقان. تۋدى اسكەردىڭ كيەسى ساناعاندىقتان كوشپەلىلەردە ايقاس كەزىندە تۋدى ۇستاۋعا ەڭ باتىر ادامدار سايلانعان.

قازاق اۋىز ادەبيەتىندە وزدەرى جارالانسا دا تۋدى قۇلاتپاي ۇستاپ تۇرعان باتىرلار تۋرالى اڭىزدار كوپ. مىسالى، جوڭعارلارمەن ءبىر ايقاستا قازىمبەت باتىر تۋ ۇستاۋشى بولىپ، ايقاستىڭ اياعىنا دەيىن تاپجىلماي تۇرادى. ايقاس بىتكەننەن كەيىن دە اتتان تۇسپەگەن سوڭ، جانىنا كەلسە، جاۋدىڭ تيگەن وقتارىنان ءولىپ كەتسە دە، تۋىن تۇسىرمەي ۇستاعان كۇيدە قاتىپ قالعان ەكەن دەيدى.

بەينەلەۋ ونەرى ەسكەرتكىشتەرى، كوشپەلىلەر پەتروگليفتەرى، زاتتاعى، بالبال تاستاعى سۋرەتتەردەن تۋ ۇستاعان باتىرلار بەينەلەرىن كورۋگە بولادى. تۋلاردىڭ جەلەكتەرىندە كيەلى سيمۆولدار سالىنعان. جۇڭگو جازبالارىندا كونە تۇركىلەردىڭ تۋىندا قاسقىر بەينەسى بولعانى ايتىلادى. ءوزىن كوك ءبورىنىڭ ۇرپاعىمىز دەپ سانايتىن تۇركى جۇرتى ءبورىنىڭ باسى بەينەلەنگەن كوك بايراق ۇستاعان. پەتروگليفتەردە كۇن بەينەسى سالىنعان تۋدى ۇستاپ تۇرعان جاۋىنگەردى كورۋگە بولادى. كونە كوشپەلىلەردىڭ قاسقىردى (ءبورىنى) دا، كۇندى دە كيە تۇتقانى بەلگىلى. سونىمەن تۋ دەگەنىمىز – مەملەكەتتىڭ ءرامىزى، بۇكىل اسكەردىڭ جاۋىنگەرلىك ءرامىزى.  

قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ەلتاڭباسى دوڭگەلەك ءپىشىندى. شاڭىراق (كيىز ءۇيدىڭ جوعارعى كۇمبەزدى بولىگى) كوگىلدىر فوندا بەينەلەنگەن. شاڭىراق بەينەسىنەن ۋىقتار (تىرەكتەر) كۇن ساۋلەسى تۇرىندە جان-جاققا ساۋلە شاشادى. شاڭىراقتىڭ سول جاعىندا جانە وڭ جاعىندا ميفتىك قاناتتى اتتار بەينەلەنگەن. ەلتاڭبانىڭ جوعارعى بولىگىندە بەس بۇرىشتى جۇلدىزدىڭ، ال تومەنگى بولىگىندە «قازاقستان» دەگەن جازۋدى كورۋگە بولادى. جوعارىدا اتالعان زاتتاردىڭ بارلىعى التىن تۇستەس. ەگەمەندى قازاقستاننىڭ بۇگىنگى ەلتاڭباسى - ەكى تانىمال ساۋلەتشىلەردىڭ: جانداربەك مالىبەكوۆ پەن شوتا ۋاليحانوۆتىڭ وراسان زور ەڭبەگىنىڭ، شىعارماشىلىق ىزدەنىستەرىنىڭ ناتيجەسى.

جالپى، مەملەكەتتىك ەلتاڭبا – مەملەكەتتىڭ رەسمي ايرىقشا بەلگىسى، مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ بانكىلەرىندە، مورلەرىندە، اقشاسىندا بەينەلەنەتىن بەلگى. ەلتاڭبا – بۇكىل الەم مويىنداعان مەملەكەتتىلىكتىڭ ەرەكشە ماڭىزدى نىشانى. «گەرب» (ەلتاڭبا) تەرمينى نەمىس سوزىنەن اۋدارعاندا «مۇرا» نەمەسە «ەنشى» ماعىناسىن بەرەدى جانە مەملەكەتتى ايرىقشالايتىن بەلگى بولىپ تابىلادى. قازىرگى قازاقستان اۋماعىندا ءومىر سۇرگەن ەجەلگى ساق تايپاسىنىڭ وزدەرىن ايرىقشالاندىراتىن «تامعا» اتانعان توتەم بەلگىسىنىڭ بولعاندىعىن تاريح تا دالەلدەيدى. اتالعان تەرمين تۇرىك قاعاناتى كەزىندە قولدانىلا باستاعان. ماحمۇد قاشقاريدىڭ اتاقتى «تۇرىك ءتىلىنىڭ سوزدىگى» ەڭبەگىندە بۇل تەرمين ءامىرشىنى ەرەكشەلەندىرەتىن بەلگى رەتىندە تۇسىندىرىلەدى. رۋلار مەن تايپالار تامعالارىن قازاقتار دا قولدانعان، سونىمەن قاتار ۇلكەن ەۋرازيا قۇرىلىعىندا تۇراتىن تۇركىتىلدى ەتنوستاردا قولدانىلادى. ءارتۇرلى گەومەتريالىق پىشىندەردەن تۇراتىن تامعالار ەلتاڭبا، ءمور، تاڭبا رەتىندە قولدانىلعان.  

تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىندا ەلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك ءانۇرانى ەكى رەت - 1992 جىلى جانە 2006 جىلى بەكىتىلدى. 1992 جىلى رەسپۋبليكا مەملەكەتتىك ەگەمەندىك العاننان كەيىن قازاقستان ءانۇرانىنىڭ مۋزىكاسى مەن ماتىنىنە بايقاۋ جاريالاندى. بايقاۋ ناتيجەسىندە قازاق كسر ءانۇرانىنىڭ مۋزىكالىق نۇسقاسىن ساقتاۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى. سونىمەن، مۇقان تولەبايەۆ، ەۆگەنيي برۋسيلوۆسكيي جانە لاتيف حاميدي العاشقى قازاقستاندىق ءانۇراننىڭ اۆتورلارى بولدى. ۇزدىك ماتىنگە ارنالعان بايقاۋدا بەلگىلى اقىندار - مۇزافار الىمبايەۆ، قادىر مىرزالييەۆ، تۇمانباي مولداعالييەۆ جانە جادىرا دارىبايەۆا ۇسىنعان اۆتورلار توبى جەڭىسكە جەتتى. تانىمال پاتريوتتىق ءان «مەنىڭ قازاقستانىم» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جاڭا گيمنىنىڭ نەگىزى بولدى. ونى 1956 جىلى اتاقتى سازگەر ءشامشى قالداياقوۆ اقىن جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆتىڭ ولەڭىنە جازعان بولاتىن. انگە جوعارى مەملەكەتتىك ءانۇران مارتەبەسىن جانە سالتاناتتى دىبىس بەرۋ ءۇشىن قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ باستاپقى ماتىنىنە تولىقتىرۋلار ەنگىزدى.

ءانۇران نەمەسە گيمن، گرەكتىڭ «hunos» - سالتاناتتى ءان، ۇران دەگەن سوزىنەن شىققان. مەملەكەتتىك ءانۇران حالىق جۇرەگىنىڭ ءلۇپىلىن تانىتىپ، ادامداردى پاتريوتتىق سەزىمگە بولەيتىن مۋزىكالىق بويتۇمار ىسپەتتەس. ونىڭ اۋەنىنەن وتانعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك، اتامەكەنگە شەكسىز بەرىلگەندىك اڭعارىلسا، سوزىنەن رۋحاني جان-دۇنيەمىزدى تانىتار ۇلتتىق قاسيەتىمىز بەن بەيبىت پەيىلىمىز، دوسقا اشىق قۇشاعىمىز، ەركىندىككە قۇشتار كەڭ كوڭىلىمىز جاقسى كورىنىس تاپقان. مەملەكەتتىك ءانۇران – ەگەمەندى ەلىمىزدىڭ تۋى مەن ەلتاڭباسىنىڭ سازدى بالاماسى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى، ەلباسى ن.ءا. نازاربايەۆ ەلىمىز تاريحىنداعى بۇل ماڭىزدى وقيعانى ءوزىنىڭ «تاۋەلسىزدىك ءداۋىرى» اتتى كىتابىندا بىلاي دەپ كورسەتەدى: «رامىزدەر – مەملەكەتتىلىكتىڭ اتريبۋتيكاسى. جاس رەسپۋبليكاعا ءوزىنىڭ ەرەكشەلىگىن ايشىقتى دا قىسقا، تۇسىنىكتى بەينەدە ۇقتىراتىن سيمۆولدار قاجەت بولاتىن. وسىناۋ جاۋاپتى مىندەتتىڭ شەشىمى كوپ كۇش قۋات تالاپ ەتتى. ۇزاققا سوزىلعان جۇمىس مەنىڭ بەلسەندى قاتىسۋىممەن، 1992 جىلدىڭ جازىندا اياقتالدى. سول جىلدىڭ 4 ماۋسىمىندا تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ رامىزدەرى بەكىتىلدى. كوك بايراقتا سامعاعان قىرانى بار، كۇننىڭ نۇرى مەن شاڭىراق، قاناتتى تۇلپار كەيپىندەگى ەلتاڭبا بۇكىل الەمگە تانىلدى. قازاقستاننىڭ جانە بۇرىنعى وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ ۇزاق ۋاقىت اڭساعان تاۋەلسىزدىكتى الۋ قۋانىشى ءبىزدىڭ حالىقتارىمىزدىڭ ماڭدايىنا جازعان تاريح ءدۇبىرىنىڭ كۇردەلىلىگىن ۇعىنۋعا جالعاستى».

بيىل ەل تاۋەلسىزدىگىنە 30 جىل. الەمدىك تاريح تۇرعىسىنان قاراعاندا ونشا كوپ تە ۋاقىت ەمەس. دەگەنمەن، وسى جىلداردا ءبىز الەمگە تاۋەلسىز قازاقستان مەملەكەتىن تانىتتىق، مويىنداتتىق جانە الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ ورتاسىنان ويىپ تۇرىپ ورىن الدىق. ەلىمىز نەبارى 30 جىلدىڭ ىشىندە قالىپتاسقان ۇلتتىق مەملەكەتتىلىگى، ءتيىمدى نارىقتىق ەكونوميكاسى، دەموكراتيالىق قوعامدىق قۇرىلىسى مەن حالىقارالىق جوعارى بەدەلى بار زاماناۋي مەملەكەتكە اينالدى. سول سەبەپتى بۇل كەزەڭ ءبىز ءۇشىن جاسامپازدىقتىڭ وزىق ۇلگىسىن كورسەتكەن تاريحي مازمۇندى دا ماڭىزدى ءداۋىر بولىپ تابىلادى. ءبىز نەبىر قيىندىقتارعا قاراماي بولاشاققا قارىشتاپ كەلەمىز. كۇش-قۋاتى كەمەل جاس مەملەكەتىمىز دامۋ مەن ورلەۋ ۇستىندە.

ۇلت كوشباسشىسى ن.ءا.نازاربايەۆ «مەملەكەتتىك رامىزدەر – بۇل ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ، ءبىزدىڭ ەگەمەندىگىمىزدىڭ بەرىك نەگىزدەرىنىڭ ءبىرى، ولار تاۋەلسىزدىكتىڭ قاسيەتتى بىرىكتىرۋشى وبرازىن بىلدىرەدى»، - دەگەن بولاتىن. ولاي بولسا، ەل رامىزدەرىنە دەگەن كوزقاراسىمىز بەن قۇرمەتىمىز بارىنەن بيىك بولۋعا ءتيىس. ەلىمىز ماڭگى جاساپ، كوك تۋىمىز ءارقاشان جەلبىرەي بەرسىن! 

سابىرحان سماعۇلوۆ، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى

قازاقستان تاريحى كافەدراسىنىڭ وقىتۋشىسى

---