InfoHub Logo

ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى، فيلوسوفيا جانە ساياساتتانۋ فاكۋلتەتى، ءدىنتانۋ جانە مادەنيەتتانۋ كافەدراسى
وندىرىستىك تاجىريبە جەتەكشىسى: ەسبولوۆا م.ا.
نابييەۆا نازيرا ەرجان قىزى
3 كۋرس، ماماندىعى: مادەنيەتتانۋ، e-mail: [email protected]

وركeنيەتتىڭ، تaريحتىڭ، ءبىر حالىقتىڭ، جالپى العاندا ادامزاتتىڭ دامۋىندا مادەنيeءتتىڭ اسا ۇلكەن ۇلەسى بار، ياعني aتالعانداردىڭ قالىپتاسۋىندا جانە وسى ۋاقىتقا دەيىن جەتىپ، مادەني مۇرا بولۋىنداعى ءوز ورنى بار دەپ ويلaيمىن. ويلaپ قاراساق، سول مۇرانىڭ سaقتالىپ، ۇرپاقتان-ۇرپاققا تارالۋىندا دا ءبىر ايقىن جانە تەرەڭ شەجىرە جاتىر ەمەس پە؟ سەبەبى، مادەني مۇpa – ول ەڭ الدىمەن تاريح، جانە وعان دەگەن قاستەرلى كوزقاراس. كەز كەلگەن حالىقتىڭ ءوز اتا-بابا ومىرىنە، تاريحي باستاۋىنا دەگەن ماحاببات الدىمەن رۋحاني مادەنيeتكe دەگەن قۇرمەت سەزىمنەن باستالىپ، وزگەلەرگە سىڭگەننەن سوڭ عانا، قوعام كەرەگىنە اينالادى عوي. وتكەن ومىرگە قادىرمەن قاراپ، ءاربىر رۋحاني ازىقتىڭ قۇنىن ءبىلۋ – قانداي تانىمدىق ءۇردىس دەسەڭىزشى...

ماسەلەن، وسى ورايدا ءبىز ءۇشىن مادەني مۇرا بولىپ سانالاتىن قازاق حالقىنىڭ مادەني ەسكەرتكىشتەرىنە شولۋ ۇيىمداستىرعىم كەلەدى.

مەن ءۇشىن قازاعىمنىڭ مادەني مۇراسى – ءبىزدىڭ تاريح بەتتەرىندە التىنمەن جازىلعان ماقتانىش وقيعالارىمىز؛ اتا-بابامىزدىڭ سوعىستاعى جاۋىنگەرلىك رۋحى؛ انالارىمىزدىڭ ءومىر ءسۇرۋ ءستيلى جانە قولدانعان بۇيىمدارى؛ رۋحاني تالىم-تاربيەسى؛ ەرتەگى-جىرلارى، ايتا بەرسەڭ، تاۋسىلماس. ءبىراق، وكىنىشتىسى، ءبىز ءۇشىن تاريح كوپ نارسەنى ساقتاي المادى. ۋاقىت وتە كەلە كوپتەگەن قالالار، مادەنيەت وشاقتارى، مۇرالار جوعالىپ كەتتى. دەگەنمەن دە عالىمدار مەن تاريحشىلاردىڭ ارقاسىندا ەجەلگى مادەنيەتتىڭ سيرەك تابىلاتىن ارتەفاكتىلەرى جارىققا شىعىپ، پايدا بولدى. كىتاپ بەتتەرىنە دە باسىلىپ، ۇرپاققا شەجىرە بولىپ، تاربيە بەلگىسىنە اينالىپ وتىر. سەبەبى، ءبىز ونى وقىماساق، ول بىلىممەن نۇرلانباساق، رۋحاني مۇگەدەك بولىپ قالار ما ەدىك؟ ءوز تاريحىن بىلمەگەن جانە وعان قۇرمەت تۇتپاعان ازامات ەرتەڭ قانداي كەلەشەككە ۇمتىلا الادى؟ سوندىقتان دا، ەڭ الدىمەن ادام بالاسى ءوزى ءۇشىن، ودان كەيىن ءوز بولاشاعى مەن حالقىنىڭ، قوعامىنىڭ كوركەيۋى ءۇشىن دە ەرەن ءىس جاساۋى قاجەت، ول نارسەنى نەدەن باستايمىز: وقۋعا دەگەن ۇمىتىلىستان. ول نارسە ءۇشىن بىزگە كومەكتەسەتىن دۇنيە دە كوپشىلىك قوي، سول كەزەڭنىڭ، سول ۇلتتىڭ بولمىسىن كورسەتەتىن ەرەكشە بۇيىمدار، زاتتاي دەرەكتەر ياعني فەنومەندەردى زەرتتەۋدەن باستاۋعا بولادى. ءتۇرلى-تۇرلى بايىرعا شاھار قونىسى، قازبالا جۇمىسى، ءار كۇنگى تۇرمىسقا كەرەك بولعان ىدىستاردىڭ، اشەكەيلەردىڭ، ماتالا-ورامالداردىڭ، تەڭگەلەردىڭ باستاۋ نۇكتەسىنە ورالۋعا بولادى. سەبەبى ولاردىڭ، ياعني اتالعان مادەني مۇرالاردىڭ قوعامدا الار ورنى ۇلكەن. ولار تەك تاريح بىرلىكتەرى عانا ەمەس، سول عاسىرلاردىڭ مادەنيەت جەتىستىگى سانالىپ قانا قويماي، ساياسات، بايلانىس، ساۋدا قۇرالى قىزمەتىن اتقارعاندىعىن دا دالەلدەيدى ەمەس پە؟ بۇدان بولەك، تەك قولدان شىققان مادەني مۇراعا ەمەس، رۋحاني مادەنيەت جەمىسىنە دە نازار سالعان دۇرىس.

ماسەلەن، مەن ءۇشىن ونىڭ بىردەن-بىر مىسالى – كىتاپتار مەن تۋىندىلار، ۇلى شىعارمالار، عاجاپ سۋرەتشىلەردىڭ كارتينالارى. سەبەبىن ايتار بولسام، سول ءداۋىردىڭ سۋرەت سالۋ جانرلارى مەن ستيلدەرىن، تۇستەرىن، ولاردى قايدا جانە قالاي پايدالانۋ كەرەكتىگىن اجىراتا الۋدى ۇيرەنگىم كەلەر ەدى. قابىرعالارعا، تاستارعا سالىنعان تەرەڭ ويلى سۋرەتتەرگە قاراپ، تەك قانا بوياۋلاردى عانا ەمەس، اۆتوردىڭ ءدال ءوزى سەكىلدى بايىپپەن ويلانىپ، ونى سەزىنۋگە تىرىسۋدىڭ ءوزى قانداي ۇلكەن ىقىلاستى ارتتىرادى، شابىت بەرەدى. ءبىزدىڭ قازاق حالقى بولسا، سۋرەت ونەرىنىڭ شەبەرى ەدى عوي.

ءيا، وسىدان-اق، بارلىق وزگە ونەر الەمىنەن (ماسەلەن، مۋزىكا، ساۋلەت) ءبىر تەك سۋرەت ونەرىنە كوپ كوڭىل بولەتىنىم بايقالاتىن شىعار. سەبەبى، ول ۇلكەن ءبىر مۇرا ءىزى. ال بۇل ىزبەن ءجۇرىپ، بابالار سالعان جولعا تۇسكەن ادام، ياعني ونەر الەمىنە ءبىر ەنگەن ادام بۇل اتموسفەرادان ەش شىققىسى كەلمەيتىن سياقتى. ونەر ادامدى ەمدەۋشى ىسپەتتەس قوي. ءتىپتى، انتيكا داۋىرىندەگى گرەكيانى الىپ قاراساق تا، حالىق ول كەزدە «كاتارسيس» پروسەسسىن ويلاپ تاپقان، ياعني، جان مەن رۋحتىڭ ونەر مەن سەزىم ارقىلى تازارۋى. مۇنىڭ ءوزى ءبىر حالىقتىڭ، مەيلى ول قازاق حالقى بولسىن، وزگە ۇلت بولسىن، ونەردىڭ قۇنىن ۇلكەن دارەجەدە انىقتاپ، مادەنيەت بولشەگى ەتىپ. ۇرپاقتارىنا امانات ەتىپ، مۇرا ەسەبىندە قالدىرۋىن دالەلدەيدى.

سوندىقتان دا ءبىزدىڭ ماقساتىمىز – قوعامداعى مادەني مۇرا ءرولىن نىعايتۋ بولىپ تابىلادى دەپ ويلايمىن. ادامدارعا وسى ۇعىمدى ەرەكشە كوركەم تۇردە جەتكىزۋىمىز ابزال. ول ءۇشىن، ارينە ءوز ءىسىمىزدىڭ شەبەرى بولىپ، مادەنيەت الەمىنە تامىرىمىزدى تەرەڭ جىبەرۋىمىز كەرەك. ونىڭ ىشىندە ءوزىمدى دە الىپ-قوسار بولسام، ءوز ءىسىمنىڭ ساراپشىسى بولۋ ءۇشىن جانە حالىق يگىلىگى مەن ونىڭ مۇددەسى ءۇشىن جۇمىس ىستەپ، قازاقستاندى دامىتۋ ءۇشىن ايانباي ەڭبەك ەتكىم كەلەدى. ول – ءبىزدىڭ قولىمىزدا عوي؟ سەبەبى ەلىنىڭ قالاۋلى ازاماتى بولىپ، ونىڭ گۇلدەنۋىنە ۇلەس تانىتۋ بارشانىڭ ارمانى ەمەس پە ەدى؟ ال مادەنيەت الەمى جاس تالعامايدى: بۇكىل تالاپتى، ونەر سۇيەر جانە مادەنيەتتى قۇرمەتتەيتىن جاستار قاشان بولسا دا ەل جۇرەگىنەن ورىن تاۋىپ، ىستىق ىقىلاسقا بولەنەدى.

---