مەن بۇل اڭگىمەنى ومىردەن الدىم
پرورەزاۆ كراسنو-پەسچاننىە حولمى رەكا سەلەك ۆىرۆالاس نا پروستور ستەپەي.
بۋينىمي سۆويمي تەچەنيامي ونا رازرۋشالا گرانيتى گور، يزۆەستنياكي سوپوك، كروشيلا ۆ پەسكي زالەجي مراموروۆ، كاك ۆ مۋكومولنە ونا ۆ كوفەينۋيۋ گۋششۋ پريەۆراششالا پوروشوك زەملي، مۋتيلاس، بەسيلاس، نەزنايا پوكويا.
سەلەك — ەتو ساكسكوە زۆانيە. ەتو زناچيت پو ناشەمۋ — بەشەننايا.
مەنىڭ اۋىلىم الاتاۋ قىرقاسىندا
بىردە قار، بىردە جاۋىن بۇرقاسىندا
موينىڭا اق بىلەكتى وراي سالسام،
ءوزىم شەشىپ الماسام — قىرقاسىڭ با، —
دەپ ايتقانداي، سەلەكتىڭ ءاتى-جونى — قىرقا مەن بۇرقادان شىعادى.
ارناسى مول، اڭىراپ اعىپ جاتىر
كوپ بەندە بۇيىرعانىن تاتىپ جاتىر،
سەلەك داريا سەل بولسام كوپ بەرەكە - اۋ
سۋعارىلىپ جەرلەرىم دامىپ جاتىر... —
دەيدى حالىق.
«سەن ولەسىڭ! مەن دە ولەمىن!
ولمەك بار!
تىرىلمەك جوق!
— سەلەك نۇق پايعامبارمەن جاستى دەگەن ءسوز بار.
ول اعىپ جاتىر، اعادى دا!
ول ولكەمىزگە ءنار بەرەدى!..» — دەدى ماعان ءبىر شال. «اساۋ سەلەك! اڭقاۋ سەلەك! كەيدە تۇيە قارىنداي جارىلىپ - جايىلاسىڭ! كەيدە تاناۋىڭدى قۋسىرىپ، تۇيە مويىن قىسىلا، جىلانداي يرەلەڭدەپ، تاۋ مەن تاستى بۇراندالاپ، تاسىپ، قاجاپ، بۇرقىراپ، سىرقىراپ، شاشىپ، كوبىكتەنىپ، باقسىداي جىندانىپ — بۇزاسىڭ، بۇلدىرەسىڭ...» — دەدى ءسوزىن جالعاپ قارت.
II
— اتا! تۇسىنبەدىم ايتقانىڭىزعا، — دەدىم مەن.
— ءوزىم دە ءتۇسىنىپ وتىرعانىم جوق، شىراعىم... الدىڭا قارا، بالام... جوندەپ قارا، شىراعىم...
مەن قارادىم.
— سەلەك تاۋ مەن تاستى جارىپ كەلىپ، اناۋ ەكى توبەنىڭ الدىندا تۇنشىعىپتى، بۋلىعىپتى... ول كەزدە ەكى توبەنىڭ اراسى بەرىك، ەگىز قوزىداي ەكەن... «ماعان ارنا كەرەك» دەپ اعايىندى ەكەۋىنىڭ اراسىن اجىراتىپتى دەگەن لاقاپ بار. ول راس بولۋى دا كەرەك. «بىرەۋىڭدى وڭ جاعامنان، بىرەۋىڭدى سول جاعامنان جارىلقايمىن. ماعان جول بەرىڭدەر!» — دەپتى دەيمىز. ول دا راس. «بوگەمەيىك، بوگەمەيىك!» — دەپ، اعايىندى ەكەۋى جول بەرىپتى سەلەككە. سەلەك بويى سودان باستاپ، كوسەگەسى كوگەرگەن ديقانشىلىققا اينالىپتى.
III
سەلەكتىڭ تاۋ، تاس، توبەلەر اراسىنان بۋلىعىن، تۇنشىعىپ، تۇيە مويىندانا قىسىلىپ شىققان جەڭىنەن، داڭعىل جولدى جالعاستىرا كوپىر سالىنعان. كوپىردى جەرگىلىكتىلەر «وتكەل» دەيدى. زىمىراعان ماشينەلەر، شابان ەسەك اربالار، اتتى - جاياۋلار سول وتكەلدەن كۇنى-تۇنى ءوتىپ جاتادى...
IV
وزەن!
سەلەك بويى!
سەلەك جالپاق دالانى جادىراتىپ ءنار بەرەدى.
سۋساندىرادى
كوگەرتەدى
گۇلدەندىرەدى...
V
اعىستىڭ سول جاعىندا، وزەنگە ىرگەلەسە قامىس شاتىرلى، وقشاۋ ءبىر ءۇي تۇر...
ول ءۇيدىڭ اينالاسى شىرماۋىق، گۇل، باۋ-باقشا...
شاتىرىنىڭ ۇستىندە كوگەرشىن جايلاۋى... قارلىعاش ۇيالارىن توبەل تاڭباداي ءۇش دۋالدىڭ ماڭدايشاسىنا سالعان...
ول — وتان سوعىسى مۇگەدەگى، جاقىندا كەمپىرىن قارا جەرگە تاپسىرعان، قارت بەيسەنبايدىڭ مەكەنى.
اعىستىڭ وڭ جاعىندا ۇلكەن قىستاق: ولاردىڭ ۇيلەرى نۋ وسكەن ءزاۋلىم اعاشتاردان كورىنبەيدى... سول قىستاقتىڭ شەتىندە وزەنمەن ىرگەلەسكەن جالپايعان تام (ءۇي)... ول — ورمان شالدىڭ مەكەنى...
VI
مۇگەدەك بەيسەنباي جەسىر قالدى. قارت ەركەككە جەسىر قالۋ وڭاي ەمەس. ونىڭ سوعىستان قايتىپ كەلگەندە تۋعان تۇڭعىش قىز بالاسى بار... ونىڭ اتىن ول ۋكراينكا دەپ قويعان. ول نەگە ۋكراينكا؟
بەيسەكەڭ سوعىس باستالاردا اسكەر قاتارىندا بولعان... قورشاۋدا قالعان... پارتيزاندار كومانديرى بولعان... ونىڭ كورمەگەنى جوق... ءبىر ارپالىستا قاتتى جاراقاتتانىپ قورشاۋدا قالعان... قولعا ءتۇسىپ پەندە بولعان... جازىلىپ، تۇتقىننان قاشقان... ەل الىس، قايتادان پارتيزاندارعا بارىپ قوسىلعان...
جانىم — ارىمنىڭ ساداعاسى، — دەپ ايانباي كۇرەسكەن... تاعى اۋىر جاراقاتتانىپ، قانسىراپ جاتقاندا، ونى ۋكراينا كەمپىرى اجالدان ساقتاپ قالعان... «ەلگە قايتسام، بالام بولسا — قىز تۋسا اتىن ۋكراينكا، ەركەك بالا تۋسا اتىن كوبزار قويۋعا انت ەتەم!» دەگەن ول.
بەيسەكەڭ ەلگە كايتتى. جۇبايى ەكى قابات بولدى... قىز بالا جارىققا كەلدى... تۇڭعىش بالا! اكەگە قىز دا ءبىر، ۇل دا ءبىر!.. ءسابيدىڭ اتىن ۋكراينكا دەپ قويدى...
VII
ۋكراينكا ەركەك مىنەزدى بولىپ ءوستى...
— اينالايىن! ۇلىم دا سەن، قىزىم دا سەن! جالعىزىم! جارىق جۇلدىزىم! — دەپ ايمالاۋمەن بولدى اكەسى...
VIII
ۋكراينكانىڭ اعاسى دا جوق، ءىنىسى دە جوق، اپاسى دا جوق، ءسىڭلىسى دە جوق...
IX
بەيسەكەڭ مەن قارت ورمان ناعاشى جاعىنان بولە...
X
ورمان — كوپتى كورىپ، كوپ وتكەلدەن وتكەن شال. ول جاس كەزىندە الدانىپ بانديت بولعان... وزبەكتىڭ باسماشىلارىنا قولباسشى بولعان. كەيىننەن بايىپ — ون ءبىر مىڭ قوي قوجاسى بولىپ، جيىرما سەگىزىنشى جىلى كامپەسكەلەنىپ، ارال تەڭىزىندەگى «بارساكەلمەس» ارالىندا بەس جىل بالىق اۋلاعان. ءبارىن ايت تا، ءبىرىن ايت دەمەكشى، ورەكەڭنىڭ ءبىر قىلىعىنا عانا توقتالىق.
ورەكەڭ جيىرما بەستەگى جىگىت كەزى... تەنتەك... ەركە... قاسىنا ەكى جىگىت ەرتىپ ەل ارالاپ ءجۇر... پاڭگىلىكپەن وزبەك ەلىنە بارىپتى... باسماشىلار ولاردى ۇستاپ، تۇتقىنعا الادى... ولتىرەمىز دەيدى... حورباشىعا الىپ بارادى... حورباشى رەڭدى، سۇڭعاق بويلى جىگىت ەكەن...
— سەن بولشيەۆيكسىڭ بە؟
— جوق! مەن مۇسىلمانمىن.
— دالەلىڭ بار ما؟
— قىلىشىڭدى بەرگىن. دالەلدەيمىن!
— ءما! — دەپ حورباشى قىلىشىن بەرەدى.
ورمان قىلىشتى قاراپ، سيپاپ، جالاپ، نۇسقاپ تۇرىپ:
— جاقسى قىلىش ەكەن، — دەيدى.
— ءيا، بۇل قىلىش — بولات قىلىش.
— بۇل قىلىشپەن مەنىڭ باسىمدى كەسپەكسىز عوي؟
— مۇمكىن!؟
— ءبىر ولمەك! — دەپ ورەكەڭ ىرشىپ بارىپ حورباشىنىڭ باسىن شاۋىپ جەرگە تۇسىرەدى.
— تاعى كىم بار؟ — دەگەندە، قورشاعاندار:
— سەن حورباشى، سەن حورباشى! — دەپ تالتايىپ تۇرا قالىپتى...
كوپتەن كەيىن «جاڭىلدىم، جازدىم» دەپ ورەكەڭ ون جىل تۇرمەدە جاتىپ، ۇيلەنىپ، وزبەكتىڭ «باي - باتشالارىمەن» ارالاسىپ، نەپ كەزىندە داۋلەتتەنەدى... كەلىنشەگى كەشىگىپ فايزۋللا دەگەن ۇل تابادى. جالعىز كىندىكتەن جالعىز ۇل...
XI
فايزۋللا اسكەر بورىشىن اتقارىپ قايتقاندا، كەمپىر-شال توي ىستەيدى...
XII
ۋكراينكا ون جىلدىقتى ءبىتىرىپ، اتتەستاتىن الىپ، قوينىنا قۋانىشى سىيماي ۇيىنە جۇگىرىپ كەلە جاتقاندا، اكەسىنىڭ ەگىل-تەگىل بولىپ جىلاپ وتىرعان داۋسى ەستىلدى...
— ۇشەۋ ەدىك، قۇلىنىم - اۋ، ەندى ەكەۋىمىز - اق قالدىق - اۋ... — دەپ اناسىنىڭ ولگەنىن بالاسىنا ەستىرەدى...
XIII
— پاپا! مامامنىڭ قايتىس بولعانىنا ءۇش جىل بولدى. مەن وزات مەحانيزاتورمىن. مەنى ەل بويجەتكەن قىز دەيدى... ءسىز بولساڭىز، ەلۋدەن اسىپ، الپىستىڭ جاعاسىنان الىپ باراسىز عوي...
— كەمپىر ال دەمەكپىسىڭ، بالام؟
— ءيا، سونى كوپتەن بەرى ايتا الماي ءجۇر ەدىم، پاپا. كەشىرىڭىز.
— مەنىڭ بولارىم بولىپ، بوياۋىم سىڭگەن... مەنىڭ مۇگەدەكتىگىمە ماماڭ — قۇداي قوسقان قوساعىم قايعىلانىپ ۇيلەنگەن ەدى... سەن، بالام، جارىق كورە سالىسىمەن «وسىلاي شىعار» دەپ ۇيرەنىپ ەدىڭ... ماماڭ مەنى ەسىركەپ، اياۋشى ەدى... ءبىر جولى ارىقتان اتتاي الماي قۇلاعانىمدا:
— تاۋ مەن تاسقا ىرشىعان تاۋتەكەم - اۋ! ارىقتان اتتاي الماستان قور بولدىڭ-اۋ! اياعىم - اۋ، اياعىم - اۋ!.. — دەپ ەڭىرەپ جىلاپ، مەنىڭ اعاش اياعىمدى قۇشاقتاپ جىلاپ ەدى...
— كەشىرىڭىز، پاپا! مەن كىنالىمىن...
— جوق! سەن كىنالى ەمەسسىڭ، ساۋلەم!..
— جوق! مەن ءسىزدى اياي بىلمەيدى ەكەنمىن عوي. مەن كىنالىمىن، پاپا، مەن كىنالىمىن، — دەپ ەڭىرەپ ۋكراينكا اكەسىنىڭ اعاش اياعىن قۇشاقتاپ، وكپەسىن باسا الماي كوپ جىلادى. شال «قۇدايعا شۇكىر، ۇل بەرمەي، قىز بەرگەنىڭە» دەپ قامىعىپ وتىرىپ، ءۇن قاتپاستان بالاسىنىڭ بۇرىمىن يىسكەپ، سولقىلداپ جىلاپ جاتقان ارقاسىنان سيپاپ وتىرادى.
XIV
— بالام، مەن شارشاپ كەلدىم. باسىم اۋىرادى. پىسىمشىلىك كەزى عوي. سوۆحوزعا وبال ىستەمەلىك. تارىققان كەزدە ءنار بەرگەن جەر ەدى. مەنىڭ شامام جوق. لوكتورعا بارىپ بوستاندىق قاعاز الماي-اق قويايىن. ۇيات بولار. ەلدىڭ بارلىعى تىرلىكتە عوي. جۇمىسقا ادام جەتپەي جاتىر. ەكى-ۇش كۇننەن كەيىن ءوزىم دە ايىعامىن. اتىڭدى ەرتتەپ، قاراۋىلدا مەنىڭ ورنىما، — دەدى فايزۋللاعا ورەكەڭ.
— حۇپ! اكە!
— تاشكەنتتىڭ ساۋدەگەرلەرى كەلىپ، مەنى كوپ اينالدىرىپ ەدى... «ءبىر ماشينە الما قاعىپ الايىق تا، ساعان قالاعان شاپانىڭدى الىپ بەرەيىك»، — دەپ ەدى. «جاس كەزىمدە قاتالاسىپ، شورالارعا زيانىم كوپ ءتيىپ ەدى. قارتايعاندا مەن ارامدىق ىستەي المايمىن»، — دەپ مەن ولاردى قۋىپ جىبەردىم. سەن، بالام، ولاردىڭ قارماعىنا تۇسپەگىن...
XV
ۋكراينكا بوس كەزدە زاپراۆوچنىي پۋنكتكە كەلىپ اكەسىنە جاردەمدەسەدى... ۇستىندە كومبينزون-جالاڭباس، بۇيرا شاش، قۇرالاي كوز، سوپاق بەت، ەر مىنەزدى... «كىمنىڭ ناسىبىنە جاراتقان ەكەن بۇل قىزدى»، — دەپ ىشىنەن ءار شوفەر ويلايدى. «شىن شەشەسىنە تارتقان ەكەن بالام»، — دەپ قۋانادى اكەسى...
XVI
فايزۋللا اتقا ءمىنىپ، اكەسىنىڭ قىزمەتىن اتقارىپ ءجۇر. شال ايىعار ەمەس... شىن اۋرۋ...
— ۇعلىم! باۋ-باقشا قالاي؟ — دەپ سۇرايدى قينالىپ جاتقان شال بالاسىنان.
— ايتۋىڭىز بويىنشا...
— قۇدايعا شۇكىر... ۇلىم! شورالارعا مەنىڭ ىستەگەن دە جاماندىعىم جەتەدى. سەن، بالام، ادال بولعىن. ادال بولعىن. شورالار ماعان كەشىردى — ساعان كەشىرمەيدى. ۇلىم. سەن مەنىڭ بالام ەمەسسىڭ — شورالاردىڭ بالاسىسىڭ...
— اكە! الجىدىڭىز با؟ نە ايتىپ جاتىرسىز؟
— دەنەم جانىپ بارادى، بالام. بۇنداي كەسەل مەندە بولعان ەمەس ەدى...
XVII
— پاپا! مەنىڭ پودرۋگام گۇلعايشا تۇرمىسقا شىقپاق. كەلەسى جەكسەنبىدە كومسومولسكايا سۆادبا بولماق... مەن وعان قۇر قول بارا المايمىن عوي، ا؟
— اينالايىن! ماماڭ دا سەن سياقتى ەدى، — دەپ بەيسەكەڭ قىزىن قۇشاقتادى. — ەستە قالاتىن باعالى نارسە الىپ بارعىن، بالام. جاڭا ۇيانىڭ تورىندە ۇستايتىن نارسە الىپ بار، بالام...
ۋكراينكا جاقسىلاپ كيىندى. ساندىق تۇبىندەگى بارلىق اقشاسىن اكەسىنىڭ رۇقساتىنشا الدى. زاپراۆوچنىي پۋنكتكە اكەسىمەن ىلەسىپ باردى...
— اللوي! شال! جاقسى بەنزين بار ما؟ — دەپ «ۆولگا» تاكسيدەن وراق مۇرىن شوفەر شىقتى.
— يا، تاقسىر - كوجەكە، بار، — دەدى شال.
ۋكراينكا جۇگىرىپ شالانعانى الىپ، ماشينەنى ءوزى زاپراۆيت ەتتى.
— تاقسىر-قوجەكە! مەنىڭ بالام قالاعا باراتىن شارۋاسى بار ەدى. الا كەتسەڭىز قايتەدى. پۇلىن ءوزى تولەيدى، تاقسىر.
— حۇپ! پۇلدىڭ كەرەگى جوق!
— ۆكليۋچيتە سچەچيك! — دەدى ماشينەگە وتىرا بەرىپ ۋكراينكا.
— ءسىزدى ءوز ەسەبىممەن الىپ بارايىن، حانىم.
— ءسىزدىڭ ەسەبىڭىزدىڭ ماعان كەرەگى جوق. ۆى وبيازانى پو ترەبوۆانيۋ پاسساجيرا...
— يا ۆپەرۆىە ۆسترەچايۋ تاكۋيۋ پاسساجيركۋ...
— يا پوەدۋ نا درۋگوي تاكسي...
— نەت! نەت! ۋموليايۋ ۆاس، حانۋم... ءمىنى سچەچيكتى ۆكليۋچات ەتتىم.
جول-جونەكەي ەكەۋى قاعىسۋمەن بولدى...
ءبىر بۇرىلىستا ۋكراينكا:
— وستانوۆيتە ماشينۋ، — دەدى
— ۆام جە ۆ تاشكەنت ەحات، حانۋم، — دەدى قوجا.
— زدەس مويا رودنايا تەتيا جيۆەت. يا دولجنا ەە ناۆەستيت.
— موجەتە راسپولاگات... يا بۋدۋ جدات ۆاس، سكولكو ۋگودنو...
— پو سچەچيكۋ دۆا رۋبليا. بەريتە تري...
— حانۋم!؟
— سداچي نە نادو! — دەپ، بەرگەن بەس سومىنان ەكى سومىن قايتا الماستان ۋكراينكا ماشينەدەن شىعىپ كەتتى.
— حانۋم! يا ۆاس جدۋ! — دەپ شوفەر كەتپەستەن تۇرىپ الدى.
قولىن كوتەرىپ، ءبىر بوس كەلە جاتقان تاكسيدى ۋكراينكا توقتاتىپ ءمىندى... تاشكەنتكە تارتتى... سوڭىنان بۇرىنعى شوفەرى ىلە كەلەدى...
ماشينە ماگازين الدىنا توقتادى... ماگازيندى «نە السام ەكەن» دەپ ۋكراينكا ارالىعى ءجۇر... يۋۆەلير بولمەسىنە كەلىپ، التىن، قاۋار سىرعا - ساقينالاردىڭ الدىندا تۇر... التى قاۋار تاسى بار ساقيناعا كوزى ءتۇستى... ونى الىپ ساۋساعىنا ولشەدى... ءدال ەكەن. «وعان دا ءدال بولار» دەپ ويلادى... باعاسى ەسكى اقشامەن ەكى مىڭ التى ءجۇز سەكسەن ءبىر سوم ەكەن... ۋكراينكانىڭ قالتاسىندا ەكى مىڭ ەكى ءجۇز سوم - اق...
قينالىپ تۇرعاندا «قوجا» شوفەر:
— حانۋم! نە العالى ءجۇرسىز، — دەپ كۇتپەگەن جەردەن شىعا كەلدى.
— اقشام جەتپەي تۇر.
— سىزگە قانشا كەرەك، حانۋم.
— ءۇش كۇننەن كەيىن قايتارىپ بەرەم. ءۇش ءجۇز سوم كەرەك.
— ماڭىز! — دەپ جىگىت اقشاسىن سۋىرىپ بەردى.
— راقمەت، قوجەكە.
— قايتارماساڭىز دا بولادى.
— جوق! وندا المايمىن.
— الىڭ، قايتارعىن.
— دۇرىس وندا.
ساقينانى الىپ:
— ال، قوجەكە، مەنى اۋىلعا اپارىپ تاستاڭىز، — دەدى شوفەرگە.
— قۇپ!
جولدا قوجا شوفەردىڭ قىلجاقتارىن كوتەردى... ۇيىنە توقتاماستان ورمان شالدىڭ ۇيىنە كەلىپ ءتۇستى...
— فايزۋللا! مەن مىنا قوجاعا ءۇش ءجۇز قارىزدانىپ كەلدىم. تولەۋگە مۇرشاڭ بار ما؟
— مەن ءوزىم اقشا ۇستامايتىنىمدى بىلەسىڭ عوي. شال-كەمپىردەن سۇراپ كورەيىن، — دەپ فايزۋللا ۇيىنە جۇگىرىپ كەتتى.
— حانۋم! مەن سىزگە ميلليون بەرۋگە دايارمىن...
— قوجەكە، سىزدە ميلليون جوق! بار بولسا، ءسىز ونى وزىڭىزگە قيماس ەدىڭىز...
فايزۋللا اقشانى الىپ كەلدى... ۋكراينكا قوجاعا اقشانى ۇسىنىپ:
— قوجەكە، ارتىق بەس سومى سىزگە شاي پۇل بولسىن، — دەپ قوشتاستى.
XVIII
تىرلىك ءجۇرىپ، جۇمىس ىستەلىپ جاتىر...
ورمان شال اۋىرىپ جاتىر...
— ءاي، فايزۋللا! مەن ءبىر گرۋزوۆوي ماشينەمەن كەلدىم. سوۆحوزدىڭ جەمىسىن اياماعىن. ساعان مىڭ، ماعان مىڭ...
— ارتىمىز اشىلىپ قالسا، قايتەمىز، قوجەكە؟
— مەن جاۋاپكەرمىن... اۋرۋ شالعا سىباعاسىن الىپ بەرەلىك. سوۆحوز جەمىسىن قورعاپ، ول قارت نە راقات كورىپ ەدى... سورپالارىڭ ءالى مايلى ەمەس قوي... كىم جەمەي جاتقان دۇنيە؟ ادالدىقتان اكەڭ گەروي بولماق پا؟...
— الىڭىز، قوجەكە!
XIX
كومسومولسكايا سۆادبا نا يۋگە.
— جولداستار، ەندىگى ءسوز جاس كەلىنشەكتىڭ پودرۋگاسى، ارىپتەسى، ۋكراينكاعا بەرىلەدى، — دەدى تامادا - توي باسقارۋشى.
— مەن ءوزىم بۇگىن كۇيەۋگە شىققانداي بولىپ وتىرمىن، — دەپ ءسوزىن باستاعاندا، وتىرعاندار قىران كۇلكى بولدى.
— ە، كەنجە قالىپ جۇرمەگىن...
— ە، وتانىن قىزعانعاننان ساۋسىڭ با؟...
— نەگە قىزعانبايىن؟.. قىزعانامىن دا، قۋانامىن دا، راس! ونىڭ نەسى بار؟ وتتا بولسا، ءبىز تۇگىل قىز جىبەك قىزىعاتىن جىگىت ەكەنى وتىرىك پە؟
وتىرعاندار دۋ قول شاپالاقتاستى.
— ورىسشا ايتقاندا، جولداستار! يا توجە نە سوبيرايۋس وستاتسيا ستاروي ديەۆوي... مەنىڭ دە پەشەنەمە جازعان تاعدىرىم بار شىعار...
— قايسىمىزدى تاڭدايسىڭ؟ ايتشى!
— اتام زاماندا قىزدى جىگىت تاڭدايدى دەۋشى ەدى... ول زامان وزگەردى. ەندى قىز جىگىتتى تاڭداۋ زامانى تۋدى... ءوزىم تاڭداپ الامىن...
— ەي، مىنانىڭ «تاڭداپ الامىن» دەگەنى قىزىق ەكەن...
— يا، تاڭداپ تيمەيمىن، تاڭداپ الامىن...
— سوندا ول تاڭداۋلىڭ ساعان كۇيەۋ بولماق پا، الدە...
— ومىرلىك جولداس بولماق. مەنىڭ ەشكىمگە قاتىن بولار جايىم جوق!
— ءماسساعان، كەرەك بولسا...
— ەي، سەنىڭ قاسىڭا ەشكىم جولاماس مىنا سوزىڭە قاراعاندا.
— جولاماعانداردىڭ ءوز وبالدارى وزىنە... ونداي قورقاقتاردى مەن المايمىن دا...
وتىرعاندار قىران كۇلكى.
— ءازىلدىڭ دە ورنى بار، جولداستار. ەندى ءسوزىمدى بولمەڭدەر!
— تىنىش! تىڭداڭىزدار، جولداستار. سويلەيمىن دەۋشىلەرگە ءسوز كەزەگىندە بەرىلەدى، — دەدى تامادا.
— وتتو يۋليەۆيچ شميت دەگەن سوۆەتتىك ۇلى عالىم بولعان. ول ۇلت جاعىنان نەمەس بولعان. جۇرەگى كوممۋنيست. سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى... كۇن مەن ايدىڭ، جەردىڭ، جارقىراعان جۇلدىزداردىڭ اتا-تەگىن دالەلدەپ كەتكەن عالىم ول كىسى... ول كىسىنىڭ تورىنەن كورى جاقىن كەزىندە ۇلى وتان سوعىسى باستالدى. ءبىزدىڭ اكەلەرىمىز، اعالارىمىز ءولدى، مۇگەدەكتەندى — وعان بارلىقتارىمىز كۋامىز... نەمىستەر — ۇلى، ونەرلى، سيناتتى حالىق... ءبىزدىڭ اتالارىمىز، اعالارىمىز نەمىس حالقىمەن سوعىسقان جوق، ولاردىڭ قۇزعىن فاشيستەرىمەن سوعىستى. ونى جەڭدى. ول — تاريحي نارسە. وپات كەسىرىن، سالدارىن ءبىزدىڭ ەل كوردى. ءبىز نەمىس حالقىنا وكپەلەمەيمىز. وعان دالەل بۇگىنگى توي! توي ىستەپ وتىرعان كەلىنشەكتىڭ تاڭداۋلىسى بىزبەن بىرگە تۋىسىپ، بىرگە وقىپ، بىرگە وسكەن وتتو... وتتونىڭ قايىن اتاسى ءقادىرلى اقساقالىمىز. ۇلى وتان سوعىسىنىڭ مۇگەدەكتەرىنىڭ ءبىرى. ونى سىزدەر بىلەسىزدەر. وتتو مۇدىرمەي قازاقشا سويلەيدى. قازاق قىزىمەن ءبىر ۇيادان ۇشىپ، ەكەۋى ومىرلىك باستارىن قوسىپ وتىر... ءبىرىن-بىرى جۇرەك لەبىمەن، شىن اق نيەتپەن تاڭداپ قوسىلعانداردىڭ باقىتتارى اسىپ، وركەندەرى وسە بەرسىن!.. — دۋ قول شاپالاقتاۋ. وتىرعاندار ورىندارىنان تۇرىپ، كەيبىرەۋلەر «گوركو! گوركو!» دەپ ايقايلاستى...
— ءسوز بۇل ءۇيدىڭ اناسى، قاريا قاباكەڭنىڭ قۇداعي، بارىمىزگە ءقادىرلى، ەڭبەك وزاتى ماقتانىشىمىز ەلگيتا ريحاردوۆناعا بەرىلەدى.
— كوزىمنىڭ قاراشىعى... بالالارىم، ۇلدارىم، قىزدارىم!.. تىپتەن جۇرەگىم لۇپىلدەپ سوعىپ كەتتى عوي... كەشىرىڭدەر، شىراقتارىم...
— قۋانعاندىقتان بولار، اپاتاي!
— يا، قۋانىشىمنىڭ قوينىما سىيماعاندىعىنان بولار. الدە ارتىق ءىشىپ قويدىم با ەكەن؟
— جوق! مەن مانادان بەرى بايقاپ وتىرمىن. الدىڭىزداعى بوكال ءالى ورتالانار ەمەس قوي، ەلگە اپاي!
— مۇنى بۇگىن بىتىرەمىن عوي، قاراعىم... الدىمەن سۋ ءىشىپ الايىنشى... ءقادىرلى تۋعان قۇدام قابەك! قاريالار! كەمپىرلەر! قۇربى-قۇرداستارىم! ءبىز دە جاس ەمەسپىز! مەن ۇلىمدى ۇيلەندىرىپ، قابەكەڭ بولسا، جالعىزىن قۇتتى جەرىنە قوندىرىپ وتىر... ءبىز ەكەۋىمىز ءۇشىن، ءبىز تورتەۋىمىز ءۇشىن، بۇل ۇلكەن قانى بەت، ارمانىمىز الدىمىزدان قۇشاق جايىپ شىعىپ وتىر... مەن بۇرىن «تەتيا» بولسام، ەندى ەنە بولدىم... قابەكەڭ بۇرىن «دياديا» بولسا — ەندى اتا، پاپا بولدى... نە كۇلەرىمدى بىلمەي، نە جىلارىمدى بىلمەي... نە سەنەرىمدى، نە سەنبەسىمدى بىلمەي ساسقالاقتاپ، نە ايتارىمدى بىلمەي الجىپ تۇرعانىمدى وزدەرىڭىز كورىپ تۇرسىزدار عوي... وتە وكىنىشتە دە وتىرمىن. بارىڭىزگە ءمالىم، مارقۇم : زەينەپ، قابەكەڭنىڭ جۇبايى رەڭدى، زەرەك، ەڭبەكقور كىسى ەدى... ەكەۋىمىز قۇرداس ەدىك. قىز كۇنىمىزدەن ارىپتەس ەدىك. سول كىسىنىڭ ورنى وپىرايىپ قالعانىنا وكىنەمىن... ءبىر جولى ەكەۋىمىز ماقتا تەرىپ ءجۇرىپ، دەم الىپ وتىرعاندا ول ماعان «ەلگيت! سەندە دە ارمان بار ما؟» دەپ سۇراپ ەدى. «بايىڭ جاقسى جىگىت، ۇلىڭ بار...». «ەي، سەن ءوزىڭ نە دەپ وتىرسىڭ؟ سەنىڭ بايىڭ دا ەشكىمنەن كەم ەمەس. سەنىڭ دە ۇلعا بەرمەس قىزىڭ بار عوي» دەپ ەدىم مەن. «قۇداي بەرسە ۇل دا تۋارسىڭ...» دەگەنىمدە، «پەشەنەمىزگە جالعىز قىز بالادان باسقا بىتپەس ەندى» دەپ ول كۇرسىنىپ ەدى!.. «سەنىمەن قۇداعي بولسام ارمانىم جوق!» دەپ ەدىم مەن. ال، بۇگىن مەن جەسىر قاتىنمىن، قابەكەڭ دە جەسىر كىسى... مەن ارمانىما جەتىپ وتىرمىن. قۇدا! مەنىڭ قايعىم مەن قۋانىشىم پارا-پار كەش بۇگىن... مەن الىپ وتىرعان كىسىمىن، ءسىز بەرىپ وتىرعان كىسىسىز... الىستىڭ بەرىسى بار دەمەۋشى مە ەدى... مەن سىزگە وتە قارىزدارمىن... تويعا كەلگەندەرىڭىزگە، دۋىلداسىپ وتىرعاندارىڭىزعا، حالايىق، كوپ راقمەت... — دەپ ريحاردوۆنا ءسوزىن اياقتاپ، الدىنداعى بوكالىن ءسىمىرىپ سالدى...
— ەي، ەلگيت، سەنىڭ ءوزىڭنىڭ قابەكەڭدە ويىڭ باردان ساۋسىڭ با؟ — دەپ سۇرادى ءبىر قۇربىسى.
— نەسى بار! قۇداي قوسقان قۇداما جەسىرلىك ازابىن كورسەتكىم كەلمەيدى... — دەگەندە وتىرعاندار دۋ كۇلىستى.
XX
— بەيسەجان قاراعىم، ءبىر ءسوز ايتسام ايىپقا بۇيىرا كورمە، — دەدى جۇما نامازدان كەيىن مەشىتتەن شىعىپ بارا جاتىپ ورمان شال.
— ايتىڭىز، ورەكە.
— كوپتەن بەرى ايتۋعا اۋزىم بارماي ءجۇر ەدى، قاراعىم.
— قينالماڭىز. ايتىڭىز اقساقال.
— ءبىراق تا كوڭىلىڭە اۋىر الىپ قالىپ جۇرمەگىن، شىراعىم.
— ءسىز نە ايتساڭىز دا كوتەرەمىز عوي.
— مەندە جالعىز كىندىك، سەندە جالعىز كىندىك...
— تۇسىنىكتى، اقساقال، ايتايىن دەگەنىڭىز تۇسىنىكتى، — دەپ بەيسەنباي شالدىڭ ءسوزىن كۇلە ءبولىپ. — ونى بالالاردىڭ وزدەرى شەشسىن. ءبىز ەكەۋىمىز جەڭگەتاي بولمالىق، اقساقال، — دەپ شالدىڭ قولىن الىپ، شۇعىل بۇرىلىپ كەتتى.
ۇرلىق اشىلدى. فايزۋللا مەن قوجا شوفەر تۇرمەگە ءتۇستى. ەكەۋى ەكى جىل جاتىپ شىقتى.
XXII
وتتو گلاۆنىي مەحانيزاتور، ونىڭ كەلىنشەگى پريسەپششيك، ۋكراينكا وزات تراكتوريستكا.
XXIII
ورمان شال بالاسى تۇرمەدەن شىعىپ كەلگەنىنە توي ىستەدى. «سىپايىگەرشىلىك، قاراعىم» دەپ كەلىپ جاتىر ەل. بەيسەكەڭ دە تويعا بارايىن دەپ كيىنىپ جاتقاندا:
— پاپا! قايدا بارماقسىز؟ — دەدى ۋكراينكا.
— قالقام-اۋ، انا شال مەن كەمپىرگە، فايزۋللا قايتىپ كەلىپتى، بالالارىڭدى امان-ەسەن كورىپ، كوزايىم بولدىڭدار ما دەپ ايتۋ ماعان كورشىلىك پارىز ەمەس پە؟
— پارىزىڭىزدى قايدام، ءبىراق قارىز ەمەس!
ۇرىنى تۇرمەدەن شىقتىڭ دەپ قۇتتىقتاۋ سىزگە جاراسپايدى!
— قالقام-اۋ!..
— ءسىز وتان ءۇشىن كان توككەن سولداتسىز، پاپا! ساۋداگەرمەن شارۋاڭىز بولماسىن! سىزدەن باسقا دا ولاردى كۇتتىقتايتىن جاندار از كورىنبەيدى! شەشىن، اكە! بارمايسىڭ!
— قاپ! قايتەمىن ەندى... — دەپ تاعى دا كۇبىرلەپ بەيسەكەڭ ءبىر كيەر كيىمدەرىن شەشتى. ۋكراينكا ولاردى شيفونەرگە ءىلىپ، قۇلىپتاپ تاستادى.
XXIV
— اكە، مەنى قارعاڭىز! مەنىڭ نە جازىعىم بار؟ قارعاڭىز مەنى، قارعاڭىز!
— قيناما، قالقام، قيناما مەنى. مەن سەنى قارعاي المايمىن، وتىمدە ۋ تولىپ تۇر. قايدا ول ۋدى شاشارىمدى بىلمەي، قينالىپ تۇرمىن. كەت، بالام قاسىمنان، كەت دەگەندە كەت، بالام!!!
— كەتتىم، اكە! مەن كەتتىم!.. سابىرلانساڭىزشى، اكە!
— قۇداي ماعان اشۋ بەرگەن، قۇداي ماعان سابىر بەرمەگەن!
— كەت، بالام، كەت، بالام!
— كەتتىم، اكە، كەتتىم!
— كەتپە! نە بولدى؟ سونىڭدى ايتىپ كەت، بالام!.. مەن سەزىپ وتىرمىن قىلىعىڭدى! الداما مەنى، بالام، الداما!
— اكە! شىنىمدى ايتايىن با؟
— شىنىڭدى ايت، بالام! اناڭا ايتاتىن شىنىڭدى ايت قالقام! مەن ۇرعاشى ەمەسپىن! شىنىڭدى ايت، بالام، شىنىڭدى ايت!
— اكە! ءسىز مەنى اياساڭىزشى...
— سەن تۇگىل، قۇدايدى دا ايامايمىن!.. ۇرپاعىم — سەنسىڭ! سەن عاناسىڭ! شىنىڭدى ايت، بالام، شىنىڭدى ايت!
— شىنىمدى ايتپايمىن، اكە!
— وندا ءوز وبالىڭ وزىڭە، بالام!..
— مەيلى!..
XXV
— اكە! مەن كىسى ءولتىرىپ كەلدىم!.. ءولتىر مەنى ءوز قولىڭمەن!
— ءتايت! نە دەگەن سۇمدىق؟
— شىن، اكە!
— ۇرعاشى!.. بالام!.. مەن سەنبەيمىن ساعان!.. مۇمكىن ەمەس!..
— ۇرعاشى ەكەنىم راس، اكە! ۇرعاشىنىڭ دا نامىسى بار ەمەس پە؟...
مەن كىسى ءولتىرىپ، الدىڭا كەلىپ وتىرمىن!..
— ءاي، بالام، سەن ءوزىڭ اۋىتقىعاننان ساۋسىڭ با؟
— ساۋمىن، اكە! كىسى ولتىرگەنىم دە راس!.. ءجۇرىڭىز، سەنبەسەڭىز كورسەتەيىن...
— اس تاپىر اللا، كورسەتكەنىڭ از ەدى، تاعى دا كورسەت... — دەپ، بەيسەكەڭ قىزىنىڭ ارتىنان ەردى...
قاپ-قاراڭعى ءتۇن...
— مىنە، مەنىڭ ولتىرگەن كىسىم.
— بۇنىڭ باسى قايدا؟
— بىلمەيمىن، اكە.
— سەلەك كىمدى جۇتپادى، بالام؟... — دەپ ەڭگەزەردەي ءولىمنىڭ باسسىز دەنەسىن وزەنگە لاقتىردى...
ەكەۋى قاراڭعى تۇندە كوپ ساندالىپ ءجۇردى...
— بالام، ۇيگە قايتالىق! — دەدى شال.
— قايتالىق ۇيگە، اكە! — دەدى قىزى.
XXVI
ەكەۋى دە توڭبەكشىپ جاتىر. ۇيقى جوق!
— بالام، مەنى اياساڭ - سىرىڭدى ايت!
— مەن دە سىزگە ايتقالى جاتىر ەدىم، اكە...
— تۇگەل ايت، بالام...
— بۇكپەي ايتقىم كەلەدى، اكە.
— ۇشەۋ ەدىك، ەكەۋ قالدىق، قاراعىم، بۇكپەي ايت... ۇلى سوزدە ۇيات جوق دەپ كەتكەن بابالارىمىز... بۇكپەي ايت، قاراعىم.
— ۇرعاشى بولىپ تۋعانىما مەن ايىپتى ەمەسپىن... ءسىز ەركەكسىز. ۇرعاشىنىڭ نامىسى — نازىك نامىس. وعان تۇسىنبەيسىز.
— قايدام، قالقام...
— قايدامدى قويىڭىز، اكە! ءسىز تۇسىنبەيسىز! ءبىراق تا اپام قايتىس بولعان سوڭ، مەن سىزگە سىرىمدى ايتۋعا ءماجبۇرمىن. مەن ولتىرگەن قوجا مەنىڭ ارىمدى ارامدادى. ونى مەن ءولتىردىم! قالاي ولتىرگەندىگىمدى ايتايىن با؟
— بوتام-اۋ! سەنى ادام ولتىرەدى دەپ مەن دە، شەشەڭ دە ويلاپ پا ەدىك! بوتام - اۋ!..
— جىندانباڭىز، اكە! مەنىڭ ولتىرگەنىم راس! سەنبەسەڭىز، ءجۇرىڭىز. دەنەسىن سۋعا ءوز قولىڭىزبەن تاستاپ ەدىڭىز، باسىن ۇمىتىپ كەتىپپىز. سىزگە باسىن كورسەتەيىن ساۋداگەردىڭ...
— سولاي ما ەدى؟ ءجۇر بالام، ءجۇر، شىراعىم...
XXVII
— مىنە، كاپىردىڭ باسى دوپتاي بولىپ جاتىر...
— قوجەكە! جارىقتىق پايعامباردىڭ تۇقىمى...
— تارتىڭىز ءتىلىڭىزدى، اكە!.. پايعامباردىڭ تۇقىمى سىزگە اۋليە بولعانمەن، ماعان اۋليە ەمەس!.. مەن ءۇشىن بۇل باس ايۋاننىڭ باسى... — دەپ دومالاق باستى ۋكراينكا قۇشاعىنا الا جونەلدى... شال دا سوڭىنان جۇگىردى... قىزى جەتكىزەر ەمەس... شال شولتاڭداپ كەلگەنشە قوجانىڭ باسى پەچكادا ءۇيىتىلىپ جاتىر ەكەن...
— تاقسىر! دوزاقتىڭ وتى دەيتىن وسى بولادى... قويدىڭ باسىن قازاق جەيدى... سەنىڭ باسىڭدى سايتان جەسىن... جاقسىلاپ ءپىسىرىپ، قۋىرىپ بەرەيىن... — دەپ ۋكراينكا پىجىلداعان باستى كوسەۋمەن اۋدارا توڭكەرىپ، وت ۇستىنە وتىن قوسىپ پەشتىڭ اۋزىندا وتىر...
— ا! تاقسىر! وت قالاي ەكەن؟ — دەپ ۇيىتىلگەن باستى تاعى دا ءبىر اۋداردى كوسەۋمەن. سارت ەتكەن ەكى دىبىس ەستىلگەندەي بولدى...
— ءيىسىڭ ساسىق، قوجەكە، ميىڭ قايناپ، كوزىڭ جارىلدى عوي، ا؟
— بوتام - اۋ! جىنداندىڭ با؟
— جوق! مەن جىندانبايمىن! مەن وشتەسىپ وتىرمىن! ادال اس پىسىرگەن وشاعىما، ارامنىڭ باسىن جاعىپ وتىرمىن!..
— مەن جىنداندىم! سوعىستا كورمەگەن نارسەمدى — سەن كورسەتتىڭ، — دەپ شال سۇلق ەتىپ قۇلادى. قىزى وعان قاراعان جوق — وت ۇستىنە وتىن تاستاپ، قوجانىڭ باسىن اۋدارمالاپ وتىرا بەردى...
XXVIII
— اكە! بۇل وشاقتان پىسكەن تاماق ىشپەلىك — ستولوۆىيدان ءسىز دە، مەن دە تاماقتانالىق، — دەدى تاڭەرتەڭ ءبىر شەلەك كۇل شىعارىپ بارا جاتىپ ۋكراينكا.
— دۇرىس، بالام، — دەدى شال.
ارادا ءبىر جەتى ءوتتى.
XXIX
— بالام، ۇيدەن كۇلكى دە كەتتى، ۇيقى دا كەتتى... — دەگەندە، شالدىڭ ءسوزىن ءبولىپ:
— كۇلكى — تۇلكى! ۇيقى — تۇيقى!.. نامىس — قامىس ەمەس! مەن سىلقىلداپ كۇلەمىن. مەن — قاتىپ ۇيىقتايمىن. مەن ەندى نامىستانبايمىن!
— و، اللا، بالام، جىنداندىڭ با؟
— ءسىز جىندانباڭىز!..
XXX
باسسىز دەنە سەلەكتەن قالقىپ شىقتى. كىم جوعالدى؟ قوجا شوفەر جوعالدى!.. تەكسەرۋ باستالدى. دوكتورلار بۇدان ءبىر جەتى بۇرىن ولگەن دەپ قورىتىندى شىعاردى. باسى قايدا؟.. ەكى جەتى اۋرەلەندى...
XXXI
فايزۋللا تۇتقىنعا الىندى. ول التى اي تۇرمەدە جاتىر.
— بىرگە ۇرلىق ىستەگەنىمىز راس. مەن ونى ولتىرگەنىم جوق! تۇرمەدەن شىعا سالىپ، قايتادان تۇرمەگە تۇسكەنىمە قارت اتام مەن قارت انامدى ايايمىن، — دەگەننەن باسقا جاۋاپ قاتقان جوق فايزۋللا.
— ءسىز ۋكراينكاعا ۇيلەنەمىن دەپ ۋادە بەرىپ پە ەدىڭىز؟
— ويىمدا ونداي پىكىر بار ەكەنى راس ەدى، ءبىراق تا ايتۋعا اۋزىم بارماي ءجۇر ەدى.
— مۇمكىن ءسىز ونى قوجادان قىزعانىپ، قوجانى ولتىرگەن بولارسىز؟
— قوجا رەڭدى جىگىت ەدى. پىسىق جىگىت ەدى. تۇرمەدە وتىرعانىمىزدا ەكەۋىمىز وتە جاقىن بولىپ ەدىك بىر-بىرىمىزگە.
— قىزعانىشتىڭ اتى قىزعانىش قوي.
— جوق. مەن قوجادان ەشكىمدى قىزعانباس ەدىم.
— ءسىز سول كۇنى قايدا بولدىڭىز؟
— مەن ول كۇنى ۇيدە بولدىم. ناعاشىمنىڭ ۇيىندە بولدىم.
— قاي ساعاتتا؟
— كۇن باتاردا بارىپ، سوندا قوندىم.
— ەرتەڭىنە قايدا بولدىڭىز؟
— تاشكەنتكە باردىم.
— كىممەن باردىڭىز؟
— قوجانىڭ ماشينەسىمەن باردىم.
— دەمەك قوجا ءتىرى ەكەن عوي؟
— ولگەن كىسى ماشينە ايداي ما؟
— قالادان قالاي قايتتىڭىز؟
— مەنى ۇيگە قوجا الىپ كەلىپ تاستادى.
— سول ءتۇنى قوجانى ءسىز ءولتىردىڭىز!
— جوق! مەن ولتىرگەنىم جوق!
— كىم ءولتىردى؟
— بىلمەيمىن.
XXXII
ۋكراينكا تۇتقىنعا الىندى. «مەن ەش نارسە بىلمەيمىن» دەپ ول تەرگەۋشىنىڭ الدىندا قاسارىسىپ وتىرىپ الدى.
XXXIII
بەيسەنباي تۇتقىندالدى. ول دا «ەش نارسە بىلمەيمىن» دەپ تەرگەۋشىنىڭ الدىندا قاسارىسىپ وتىرىپ الدى.
XXXIV
— ولىمگە ءولىم جازاسى بار دەگەندى ەستىگەنمىن.
— ونىڭىز راس!
— راس بولسا، اكەمدى، فايزۋللانى شاقىرىڭىز. مەن سولاردىڭ الدىندا شىنىمدى ايتايىن، — دەدى ۋكراينكا تەرگەۋشىگە.
— بۇگىن ەمەس، ەرتەڭ، بەتپە-بەت ىستەلىك ءسىز بەن ولاردى.
— تۇسىنىكتى ءسىزدىڭ ويىڭىز. مەنسىز ولاردى تاعى دا جەكە تەرگەپ الماقسىز عوي؟ بارلىعىنىڭ كىلتى مەندە. بەكەر ارام تەر بولىپ وتىرسىز... — دەپ ۋكراينكا شىعىپ كەتتى.
XXXV
«مىنا قىز نە دەپ كەتتى؟» دەپ تەرگەۋشى ويعا قالدى. فايزۋللا مەن بەيسەمبايدى شاقىرعان جوق. ءتۇنى بويى ۇيىقتامادى.
XXXVI
— ال، جازىڭىز! — دەدى تەرگەۋشىگە ۋكراينكا، — مەن بۇگىن شىنىمدى ايتام. جازىڭىز ايتقاندارىمدى!
— ايتىڭىز.
— ايتسام، ماسەلە مىنانداي بولعان ەدى... فايزۋللا قوجانى ولتىرگەن جوق! ونى بوساتىڭىز! مەنىڭ اكەم قوجانى ولتىرگەن جوق! ونى دا بوساتىڭىز. قوجانى ولتىرگەن مەن! مەنى اتىڭىز! ءقازىر اتىڭىز، تەز اتىڭىز!
— قاراعىم - اۋ! مەن سەنى قالاي اتام؟
— راقمەت سىزگە، اعا. تەرگەۋشىنىڭ دە اۋزىنان وسىنداي ءسوز شىعادى ەكەن عوي؟
— قاراعىم، ءوزىڭ ءور مىنەزدى بالا كورىنەسىڭ. مەن جازبايىن، ءوزىڭ ايتارىڭدى ءوزىڭ جازعىن. مەن ساعان مەشايت بولمايىن، — دەپ ساسقالاقتاپ تەرگەۋشى كابينەتىنەن شىعىپ كەتتى.
XXXVII
ءىس سوتقا ءتۇستى.
— مەن سوت بولعالى وتىز جىلدان اسىپ بارادى. الپىستى الىپ ۇرىپ، جەتپىستىڭ جاعاسىنا ارپالىسىپ وتىرمىن. مىناۋ مەنىڭ پراكتيكامدا — جاڭا ءىس... زاڭنىڭ اتى زاڭ... زاڭدى تالقىلاي، دۇرىس تالقىلاي ءبىلۋ كەرەك دەگەن ءسوزدى لەنين ايتىپ كەتىپ ەدى. ول كىسى «ادامدى كورە بىلگەن — ءادىل سوت» دەپ ەدى عوي... ءادىل بولۋ ماعان قيىن سوعىپ تۇر... ول ادام ءولتىردى. كىناسىز ەكەۋى تۇرمەدە جاتىر... بىرەۋى تاپ-تازا، بىرەۋى سوۋچاستنيك... ەكەۋى دە، ۇشەۋى دە جاتا بەرسىن... تەرگەۋدىڭ قامى قانباعان. ونى تەرگەۋشىگە تاپسىرۋعا بولمايدى... قىزدىڭ ەسى دۇرىس پا ەكەن؟.. ايتقاندارى راس پا ەكەن؟.. اكەسىن قورعاپ، عاشىعىن قورعاپ تەرگەۋشىنى الدادى ما ەكەن؟ زاڭنىڭ اتى — زاڭ... ونى اتتاۋعا بولمايدى... تاعى دا تەكسەرۋ كەرەك. تاعى دا تەكسەرۋ كەرەك... دالەلسىز مەن سوتتاي المايمىن... مەديسينالىق ەكسپەرتيزا كەرەك... — دەدى قارت سوت قاتتى قينالىپ.
پسيحياتور دوكتور ايەلدى شاقىردى.
— دوكتور، مەن قيىن جاعدايدامىن. ءبىر تاپسىرمامدى ورىنداۋىڭىزدى سۇرايمىن، — دەپ ەگدە تارتقان تاتاركاعا ءىستىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن ايتىپ بەردى.
— اعاي سۋديا، سول قىزدى ماعان نا پورۋكۋ بەرىڭىز.
— قاشىپ كەتسە قايتەسىز، دوكتور.
— قاشا قويماس، سۋديا. مەن ونى بولنيساعا سالايىن دا، بارلىق جاعىنان تەكسەرتەيىن. ۇلكەن ماماندارعا كورسەتەيىن، اقىلداسايىن — سولاردىڭ قورىتىندىسىن سىزگە ايتايىن.
— دۇرىس، دوكتور. اناۋ ەكەۋىن قايتەمىز؟
— ولار قىرقىنا شىداپ، بىرىنە شىدامايدى دەيسىز بە؟ جاتا بەرسىن. مەن جيىرما كۇننەن بۇرىن سىزگە اقپار بەرە المايمىن.
XXXVIII
— ا، مەنى تۇرمەدەن شىعارىپ، جىندىحاناعا سالىپتى عوي، — دەپ ۋكراينكا دوكتورلاردىڭ الدىندا قارق-قارق كۇلدى.
— شەشىنىڭىز!
— مىناۋ كويلەك! مىناۋ دامبال! مىناۋ ەمشەك! مىناۋ كىندىك! مىناۋ قول! مىناۋ اياق! اياقتىڭ اراسىنداعى سىزدەردىكى سياقتى!.. اپالارىم - اۋ! — دەپ ۋكراينكا ەڭىرەپ جىلاپ جىبەردى.
— پو-موەمۋ، ونا نەنورمالنايا، — دەدى ورىس دوكتور ايەل.
— ونا گلۋبوكو تراۆماتيزيروۆانا، كلاۆديا يلينيچنا، — دەدى دوكتور گرۋزينكا.
— ونا ۆ پولنوي نورمە، — دەدى دوكتور ارميانكا.
— يا س ۆامي سوگلاسنا، كيما اركاشاكوۆنا، — دەدى دوكتور قازاق ايەل.
— نام نە سلەدۋەت سپەشيت س ۆىۆودامي. پۋست ونا وتدوحنەت ۋ ناس نەمنوجكو. پروۆەريم. پوسموتريم، — دەدى دوكتور وزبەك ايەل.
— نەچەگو مەنيا پروۆەريات! نەچەگو نا مەنيا سموترەت. يا ستويۋ پەرەد ۆامي كاك مات مەنيا روديلا!
— ۋسپوكويسيا، ديەۆۋشكا... — دەدى سارى قاتىن گرۋزينكا.
— سپاسيبو، دوكتور! ۆسيا تراگەديا ۆ توم، چتو يا نە ديەۆۋشكا!
— كوگدا-تو مى توجە بىلي ديەۆۋشكامي. تاكوۆا سۋدبا — ۆسە ديەۆۋشكي دولجنى ۆىحوديت زامۋج...
— يا نە ۆىشلا زامۋج... ستالا جەنششينويۋ.
— ي تاك بىۆاەت ۆ جيزني، دوروگايا...
— يا نە حوچۋ تاكۋيۋ جيزن!
— تى گوردا، مويا ميلايا. تى سليشكوم ساموليۋبيۆا. يا پونيمايۋ تەبيا. تى نە ۋبيۆايسيا...
— ا، ەسلي زا مەنيا ۋبيۋت ني ۆ چەم نەپوۆيننىح؟
— نە ۋبيۋت... وتدوحني، پوبۋد ۋ ناس، ا مى سكاجەم سۆوە سلوۆو.
XXXIX
«...ۆسياكوە ساموۋبييستۆو ي ۋبييتۆو ەست رەزۋلتات پسيحيچەسكوگو وتكلونەنيا...ونا بىلا گلۋبوكو وسكوربلەنا ناسيليەم... ەتا تراۆما ۋ نەە وستانەتسيا نا ۆسيۋ جيزن...
... ەسلي بى ونا نە ۋبيلا سۆوەگو وسكوربيتەليا، ونا سوشلا بى س ۋما...
...ۆوزمەزديە جيزنيۋ وسكوربيتەليا سپاسلا ەە وت سۋماشەستۆيا...» دەگەن قاعازدى وقىپ وتىرىپ، قارت سوت جىلاپ جىبەردى... ءبىراق تا سوتتاۋ كەرەك! زاڭنىڭ اتى — زاڭ!
حححح
سوت باستالدى.
— ايىپتى ۋكراينكا بەيسەمبايەۆا! ءسىز ادام ولتىرگەن كىناڭىزدى موينىڭىزعا الاسىز با؟
— جوق! مەن كىنالى ەمەسپىن. فايزۋللا مەن اكەم دە كىنالى ەمەس! كىنالى كىسى — ولگەن قوجا! ولتىرگەنىمە قاتتى وكىنەمىن، سۋديا!
— وكىنىشىڭىز — مويىنداۋ دەگەن ءسوز عوي، — دەدى پروكۋرور.
— جوق! ءسىز قاتەلەسەسىز! قوجا ءتىرى بولسا، مۇمكىن ءوز ايىبىن موينىنا الار ما ەدى...
— ونى ولتىرگەن ءسىزسىز عوي!
— مەن سىزگە ورىسشا جاۋاپ بەرەيىن: يا نە ۋبيلا، ا كازنيلا پرەستۋپنيكا وبەسچەستيۆشەگو مەنيا!.. مەنىڭ سورلاعانىم نە نەسچاستە، ا بەدا! ءسىز پروكۋرور «نەگە باسىن شاپتىڭ؟ نەگە باسىن جاقتىڭ؟» دەپ ماعان سۇراق قويدىڭىز. رەنجىپ، جيىركەنىپ وتىردىڭىز. ءبىزدىڭ زاماندا ميلليونداپ تىرىدەي ورتەلگەندەر از با؟.. مەن قىلمىستى قوجانىڭ باسىن جاقتىم... ولگەن كىسىگە جانۋ مەن ءشىرۋدىڭ قانداي ايىرماسى بار؟.. مەنىڭ ارىمدى توگىپ، ابىرويىمدى لاستاعان كىسىگە سىزشە مەن «راقمەت» ايتۋىم كەرەك پە؟ وسى سۇراعىما جاۋاپ بەرىڭىز، ايىپتاۋشى - پروكۋرور! جاۋاپ بەرىڭىز!..
— ءسىز ونىڭ باسىن بالتامەن شاپقانىڭىز راس پا؟
— راس!
— ءسىز ونىڭ باسىن وتقا جاققانىڭىز راس پا؟
— راس!
— ەندەشە قىلمىسىڭىزدى نەگە مويىندامايسىز؟
— پروكۋرور! ورىسشالاپ جاۋاپ بەرۋگە رۇقسات ەتىڭىز...
— رۇقساتتى سوتتان سۇراڭىز.
— قازاقشالاپ ايتايىن... قوجا مەنىڭ ارىمدى شاپتى! مەن ونىڭ باسىن بالتالادىم... قوجا مەنىڭ بولاشاعىمدى ورتەدى — مەن ونىڭ باسىن ادال اس پىسىرگەن وشاعىمدا ورتەدىم. «پولوجەنيە مەنياەت — نراۆى» دەگەن ءسوز بار. سوعان تۇسىنۋلەرىڭىزدى وتىنەمىن، كوپشىلىك... دۇرىس تۇسىنۋلەرىڭىزدى وتىنەمىن، سۋديا، پروكۋرور... مەن ايىپكەرمىن. «سورلىلىق ەمەس، بەيشارالىق» دەگەن ءسوز بار... ورىستا.
پروكۋرور تومەن قاراپ وتىرىپ قالدى. سۋديالار ساسقالاقتاپ سىبىرلاستى...
— پروكۋرور! سۋديا - اتا! سىزدەردىڭ دە ۇل بالالارىڭىز، قىز بالالارىڭىز بار! مەنىڭ كورگەنىمدى ولار كورمەسىن دەپ تىلەيمىن مەن!.. اۋرەلەمەستەن مەنى اتۋ ۇكىمىنە شىعارىڭىزدار!.. زاڭنىڭ اتى — زاڭ!..
سۋديالار سىبىرلاستى.
— پروكۋرور ءسىز نە ايتاسىز؟
— ايتارىم جوق، سۋديا.
— وندا... سوت ماجىلىسكە كەتتى ۇكىم شىعارۋ ءۇشىن.
XLI
— ۆستات! سۋد يدەت! ەلدىڭ بارلىعى ورىندارىنان تۇردى.
— «... يمەنەم كازاحسكوي سوۆەتسكوي سوسياليستيچەسكوي رەسپۋبليكي...
... رۋكوۆودستۆۋياس ستاتيامي ۋگپك... رازوبرالي دەلو...
... ۋچيتىۆايا وبستوياتەلستۆا مەديسينسكوي ەكسپەرتيزى...
... پريزنات ەە... ۆينوۆنوي... ا ەە وتسا سوۋچاستنيكوم...
فايزۋللۋ ورمانوۆا —... وپراۆدات!.. ۋكراينكۋ بەيسەمبايەۆۋ...
... ۋچيتىۆايا... پريگوۆوريت نا تري گودا تيۋرەمنوگو زاكليۋچەنيا
... ۋسلوۆنو!.. بەيسەنبايا تاسانبايەۆا، كاك سوۋچاستنيكا پريگوۆوريت ك ترەم گودام تيۋرمى سو ستروگوي يزولياسيەي...
XLII
ەكەۋى بوساندى. بىرەۋى تۇرمەدە قالدى...
XLIII
ءىس وبلىستىق سوتقا ءتۇستى. ونىڭ پرەدسەداتەلى وتە قينالدى.
— مەنىڭشە، جولداستار، اۋداندىق سوت تاسانبايەۆ بەيسەنگە ادىلەت ىستەمەگەن... ءبارىمىز دە اكەمىز عوي؟.. ءبىز قايتەر ەدىك؟
— بەيسەكەڭدى اقتاۋعا بولمايدى! ءبىراق تا ول كىسى تۇرمەدە قانشا وتىرىپتى؟
— التى اي!
— ءۇش كۇننەن ەسەپ قىلعاندا — ون سەگىز اي ەكەن، ا؟
— ول ءبىر جارىم جىل دەگەن ەمەس پە؟
— مۇگەدەك شالدى تاعى دا ءبىر جارىم جىل وتىرعىزباقسىڭ با؟
— قايتەمىز؟
— پريگوۆوريت ەگو نا پولتورا گودا تيۋرەمنوگو زاكليۋچەنيا سو ستروگوي يزولياسيەي! — دەدى وبلىسوتتىڭ ورىس مۇشەسى.
— بلاگوداريۋ ۆاس، يۆان يۆانوۆيچ! — دەدى پرەدسەداتەل.
XXXXIV
— اتالارىمىز ءبىزدى اتاستىرعان ەكەن — وعان سەن، ۋكراينكا، قالاي قارايسىڭ؟ — دەدى فايزۋللا.
— سەن ءوزىڭ قالاي قارايسىڭ؟
— مەنىڭ تىلەگىم سول ەدى!
— قۇداي بەرمەس تىلەككە اۋرەلەنىپ قايتەسىڭ!
— سولاي ما؟
— سولاي! ۇرىعا تيەر جايىم جوق! ءبىر ۇرىنى ءولتىردىم. كەزەك سەنىكى بولسا — كۇتە بەرگىن!
— ەي، بەتپاق قىز!
— بەتپاق قاتىن دەگىن! مەن قاتىنمىن!
— كەشىر، ساۋلەم!
— كەشىرمەيمىن. ءۇمىتىڭدى ءۇز مەنەن!
— مەن قايتەيىن؟
— سەن ويلان!
— سەن ءوزىڭ ويلاندىڭ با؟
— مەن ويلاندىم. قاتىن باسىممەن بىرەۋگە قاتىن بولار جايىم جوق! دۇنيەدەن جالعىز كەلىپ، جالعىز اتتانۋعا بەل بايلادىم! توردەن كەلسە، اجال اكەمدىكى، توتەننەن كەلسە، اجال مەنىكى!..
— ءاي! سەن جىندانعاننان ساۋمىسىڭ؟
— سەن ءوزىڭ قالايسىڭ، بەيشارام؟.. ەركەكسىنەسىڭ، ا؟.. مەنى وزىڭنەن كەم سانايسىڭ، ا؟.. (مەندە جوق، سەندە بار ەكى ءجۇز گرامم كولباساڭ ادىرا قالسىن... ونىڭ ماعان بۇيىرماعانىنا كۇدايعا شۇكىر...)
XXXXV
— اكە! كوشەلىك!
— قايدا، بوتام!
— ءسىزدىڭ ناعاشىڭىزعا.
— ولار قىرعىزدا گوي.
— قىرعىز — قازاق ەلىمىز... — دەپ اندەتىپ ايتىپ ۋكراينكا جينالا باستادى...
— بوتام-اۋ!
— بوتا بوزدايدى، اكە... بارىپ ەسەبىڭىزدى الىڭىز... كوللەكتيۆا راقمەت ايتىڭىز... ءبىر گرۋزوۆوي-تاكسي الىپ كەلىڭىز... مەن ءبارىن جيناپ قويامىن.
شەشەسىنىڭ تۇسقا ۇستار كىلەمىن، توسەر سىرماعىن، داستارحان، اياق-تاباعىن قىزى جيناپ جاتىر. ول بارلىعىن ەڭىرەپ جىلاپ ءجۇرىپ جيناپ ءجۇر...
— اپامنىڭ ءيىسى! اپامنىڭ ءيىسى! — دەپ شەشەسىنىڭ قۇندىز شۋباسىن قاپقا سالدى.
— اكەمنىڭ ءيىسى! اكەمنىڭ ءيىسى! — دەپ جاسىن توقتاتىپ، توزعان شەكپەندى ونىڭ ۇستىنە سالدى. وتىردى. عدا جىلادى.
«بالا — جاس كەزىندە راقات،
وسكەندە — جاتقان بەينەت» دەگەن ءسوزدى ەستىپ ەدىم. مەن مۇگەدەك اكەمە بەينەت-ماسىل بولدىم با؟! — دەپ مۇڭايىپ جۇك باسىندا وتىرعاندا سىرتتان:
— بالام! دايىنبىسىڭ؟ كولىك دايار! — دەگەن اكەسىنىڭ داۋسىنان وياندى.
— بارلىعى دايىن، اكە! — دەپ جۇگىرىپ شىقتى.
فايزۋللانى كورىپ:
— ءا! سەن ءبىزدى شىعارىپ سالعالى كەلدىڭ بە؟ راقمەت! تيە جۇكتەردى. يا وچەن رادا ۆيدەت تەبيا! پوموگي پوجالۋيستا... داۆاي ۆدۆوەم پوستاراەمسيا وسيليت ۆسيۋ ەتۋ تياجەست...
ماشينەگە جۇك تيەلدى. ۋكراينكا ساتىمەن جوعارىلاپ ءۇي شاتىرىنا شىقتى. قولىنداعى ساۋىتتان قامىس شاتىرعا بەنزين قۇيدى.
— نە ىستەمەكسىڭ؟ — دەپ سۇرادى فايزۋللا.
— قارلىعاشتىڭ كوگەرشىنىن، ءوزىمنىڭ ۇيامدى ورتەمەكپىن. ۇيام دا مەنىڭ ماحابباتىمداي كۇيسىن، ورتەنسىن، — دەپ، شىرپىمەن وت قويدى. — مەن ۇيامدى، ماحابباتىمدى ەشكىمگە ساتپايمىن. ورتەنسىن! — دەپ ساتىدان ءتۇستى دە، اكەسىمەن بىرگە گرۋزوۆيكتىڭ ۇستىنە وتىرىپ:
—جان، ۇيام، جان! ورتەن، ۇيامىز، ورتەن! — دەپ لاپىلداعان جالىنعا قاراپ:
— ورتەن! ورتەن! مەن ەندى كورمەپپىن! جالا جالىن ۇيامدى! جالا جالىن! شوفەر دياديا، پوەحالي! ۋرا! — دەپ ايقايلاعاندا، اكەسى قول شاپالاقتادى.
ماشينە زىمىراپ بارادى. ءۇي بۋداق-بۋداق شۋدالانا اسپانعا ءتۇتىن اتىپ جاتىر.
— ادال تاماق پىسىرگەن، ادام باسىن ورتەگەن وشاق! ورتەن! ورتەن! مەن سەنى كورمەن! مەن سەنى كورمەن! ورتەن، ۇيام، ورتەن، وشاعىم! حا-حا-حا!.. مەنىڭ اياعىم بۇل جەردى باسپايدى. ەركەك كەۋدەمدى باسپايدى! انت بەرەم! انت بەرەم! ورتەن، ۇيام! ورتەن!.. قوش، قارلىعاش، قوش، كوگەرشىندەر!
ماشينە بەلدەن استى. ءورت ءتۇتىنى كورىنبەي ارتتا قالدى. ماشينە زىمىراپ بارادى...
وتستۋكيۆايا ەتي ستروكي نا ماشينكە — يا پلاچۋ!
جيزن ەست جيزن! مەن بۇل اڭگىمەنى ومىردەن الدىم!
14.04.1965 ج.
الماتى
You Might Also Like
-
وسى كۇنى «سوسياليستىك قازاقستان» مەن «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتتەرىنىڭ رەداكسيالارىنا بارا قالساڭىز، كەڭ تەكپەشەكپەن كوتەرىلگەندە، وڭ قول جاقتا قابىرعادا قوس مرامور تاقتا ...
