مەنىڭ ومىرىمدەگى مادەنيەتتىڭ ءمانى
ءبىز ءۇشىن مادەنيەت دەگەن نە؟ ءبىز، قازىرگى ۇرپاق دەگەن ءسوزدى قالاي تۇسىنەمىز؟ بىرەۋ ءۇشىن مادەنيەت-بۇل رۋحاني، ادەمى، كەمەلدى نارسە؛ بىرەۋ مادەنيەتتى تەك سيقىرلى ونەر تۋىندىلارىمەن بايلانىستىرادى: ءسوزسىز سۋرەتتەر، شەبەر جازىلعان ادەبي شىعارمالار، نازىك اندەر نەمەسە اسەرلى فيلمدەر؛ جانە تاعى بىرەۋ مادەنيەتتىڭ تۇسىنبەۋشىلىكتەر مەن ءتۇرلى پروبلەمالاردى بولدىرماۋعا كومەكتەسەتىن بەلگىلى ءبىر جاعدايدا ادامنىڭ مىنەز-قۇلقىنىڭ جالپى قابىلدانعان ەرەجەلەرى ەكەنىن كورسەتەدى. كورىپ وتىرعانىڭىزداي، كوپتەگەن تۇسىندىرۋلەر بار جانە ولاردىڭ بارلىعى جەكە ماعىناعا يە. مەنىڭ ومىرىمدەگى مادەنيەت ماڭىزدى ورىن الادى جانە مەنىڭ بارلىق كورىنىستەرىمدە ەرىپ جۇرەدى دەپ ايتا الامىن.
كۇن سايىن تاڭەرتەڭ ساباققا بارعاندا، ادامدار كوپ جينالاتىن جەرلەردە، قوعامدىق كولىكتەردە مىنەز-قۇلىق مادەنيەتىن ۇستانۋعا تىرىسامىن. ارينە، كەيدە ەموسيالار تولىپ كەتەتىن جاعدايلار بولادى، جانە ءسىز بەلگىلى ءبىر قولايسىزدىقتار تۋدىرعان ادامنان كەشىرىم سۇراۋدى ۇمىتىپ كەتەسىز، ءسىز ءوز الەمىڭىزگە كىرىپ، تەلەفونمەن قاتتى سويلەي باستاي الاسىز نەمەسە مۋزىكا تىڭداي الاسىز، ءيا، كوپتەگەن نيۋانستار بار، ءبىراق ادەتتە مەن وزىمە جانە ءارقايسىمىزعا بەرىلگەن شەڭبەردەن شىقپاۋعا تىرىسامىن.مىنەز-قۇلىق مادەنيەتى. مەن ءۇشىن قازىرگى جاستاردىڭ سويلەۋ مادەنيەتىن ساقتاۋ تاقىرىبى ەرەكشە اۋىر. زياندى سلەنگ،سۋرجيك، ماعىناسىز سوزدەر، تۇسىنىكسىز تىركەستەر جانە ادەپسىز سوزدەردى بەلسەندى قولدانۋ-بۇل قازىرگى سويلەۋ مادەنيەتى. ءبىزدىڭ ورىس ءتىلىمىز قايدا كەتتى؟ ونىڭ سۇلۋلىعى ەندى جاس جۇرەكتەردى باۋراپ المايدى، ءبىزدىڭ جانىمىزعا اسەر ەتپەيدى مە؟ ءتىلىڭىزدى ۇمىتتىڭىز با؟ بۇل ءبىزدىڭ باستى پروبلەمامىز. ويتكەنى، سويلەۋ مادەنيەتى-بۇل ءبارىنىڭ نەگىزى، بۇل گۇلدەنگەن قوعامدى قالىپتاستىراتىن كۇش. ال ءبىز وسى كۇشىن جوعالتتى، پرەنەبرەگلي ول ۇمىتقان جاتقانداي ماڭگىلىككە ۆىبروسيلي ءوز ءومىرىن. مۇمكىن، توقتاۋ ۋاقىتى كەلدى مە؟ مۇمكىن، جاستار ادەمى سويلەسە، ءبىز ءبىر ساتىعا كوتەرىلىپ، كوپ نارسەگە قول جەتكىزەمىز بە؟ مۇمكىن رەسەي ەمدەيدى...
ءبىراق مەن ماتەريالدىق ونەر تۋىندىلارىندا كەزدەسەتىن مادەنيەتكە بەي-جاي قارامايمىن. مەن ءوز ءومىرىمدى كىتاپتارعا، فيلمدەردى كورۋگە جانە كارتينالار تۋرالى ويلاۋعا ارنايمىن. بايسالدى! بالا كەزىمنەن مەن ادەبيەتتى جاقسى كورەمىن، ويتكەنى كىتاپتاردىڭ ارقاسىندا مەن كەرەمەت پاراللەل الەمگە ەنەمىن، وندا تەك باقىت پەن قۋانىش بار، جانە ءار ماسەلە وقيعانىڭ سوڭىندا باقىتتى شەشىلەدى. فيلمدەر - بۇل بولەك اڭگىمە. مەن مىڭعا جۋىق ءفيلمدى قايتا قارادىم! فيلمدەر-بۇل كوپتەگەن ادامي داعدىلاردى بىرىكتىرەتىن ناعىز ونەر: اكتەرلىك شەبەرلىك، سەنارييلەردى جاقسى جازا ءبىلۋ جانە پروسەستىڭ ءوزىن ءتۇسىرۋ، سايتتاعى ارەكەتتەردى باقىلاۋ جانە اكتەرلەردىڭ جۇمىسىن رەتتەۋ مۇمكىندىگى، كومپيۋتەردى ورناتۋعا نەمەسە دىبىستاردى وڭدەۋگە ارنالعان ءارتۇرلى باعدارلامالاردى شەبەر مەڭگەرۋ جانە تاعى باسقالار. سوندىقتان شەتتە قالىپ، وسىنداي وراسان زور م بولۋى كەرەك ەمەس پە. سۋرەتتەرگە كەلەتىن بولساق، ولار مەنىڭ دەمالۋ قۇرالى. وسى شەديەۆرلەر تۋرالى ويلانا وتىرىپ، مەنىڭ جانىم مەن ميىم ۇيلەسىمدىلىك تابادى، ال مەن دەمالىپ، تالانتتى سۋرەتشىلەر ماعان بەرگەن سۇلۋلىقتى ۇناتامىن.
سوندىقتان مادەنيەت-بۇل مەنىڭ جانە ءسىزدىڭ ءومىرىڭىزدىڭ اجىراماس بولىگى. مەنىڭ كۇندەلىكتى ومىرىمدە مادەنيەتتىڭ وسى كورىنىستەرىنىڭ ارقاسىندا مەن ءالى كۇنگە دەيىن از نەمەسە از بەيىمدەلگەن جانە قىزىقتى ادام بولىپ قالا بەرەتىنىمە سەنىمدىمىن. سوندىقتان، بارلىعىنا وسى تۇجىرىمدامانىڭ بار ەكەنىن ۇمىتپاۋدى جانە ونى ءوز ومىرىنە مۇمكىندىگىنشە بەلسەندى تۇردە ەنگىزۋدى تىلەيمىن.
"مادەنيەت"ءسوزىنىڭ ماعىناسى قانداي؟ بۇل ۇعىم ادام ءومىرىنىڭ ءارتۇرلى سالالارىندا كوپتەگەن ماعىناعا يە. جالپى، مادەنيەت ادامنىڭ ءوزىن-وزى كورسەتۋ جانە ءوزىن-وزى تانۋ اسپەكتىلەرى دەپ اتالادى. مادەنيەت ەتيكەت نەمەسە ونەر سياقتى ۇعىمدارمەن سينونيم بولا الادى، بارلىعى وسى تەرمين قولدانىلاتىن سالاعا بايلانىستى.
قازىرگى ادامنىڭ ءومىرىن مادەنيەتسىز ەلەستەتۋ قيىن، مۇمكىن ەمەس دەپ باتىل ايتا الامىن با؟ مەن ءيا دەپ سانايمىن. سەبەبى بولمايدى ەلەستەتۋ بولۋى، سونداي-اق ءبىلىم بەرۋ، ونەر، مىنەز-قۇلىق ەرەجەلەرىن قوعامدا جانە بانالنىح ەتيكا نورمالارىن. بۇل جەردە مادەنيەت بولماسا، ادامزاتتىڭ دامۋ دەڭگەيى ەجەلگى ادامدار دەڭگەيىندە قالاتىن فاكتور ماڭىزدى ءرول اتقارادى. مادەنيەتتى ادەتتە "جوعارى"جانە" تومەن " دەپ ءبولۋ ماڭىزدى. بۇل ۇعىمداردىڭ ءمانىن اشۋ ءۇشىن، ارينە، ادامنىڭ مىنەز-قۇلقىن قالاي قابىلدايتىنىم تۋرالى ناقتى مىسال قاجەت. مىنەز-قۇلىقتىڭ" تومەن مادەنيەتىن "دورەكىلىك پەن قورلاۋ دەپ اتاۋعا بولادى، ال" جوعارى"، كەرىسىنشە، سىپايىلىق پەن تەكتىلىك. كوبىنە مادەنيەتكە ۇلكەن ۇلەس قوساتىن ادامداردى قوعام قۇرمەتپەن، ىقىلاسپەن جانە قۇرمەتپەن قورشايدى. مۇنداي ادامداردىڭ مىسالدارى-دميتريي يۆانوۆيچ مەندەلەيەۆ، تاماشا ورىس عالىمى جانە حيميگى، افاناسيي افاناسيەۆيچ فەت، ۇلى ورىس اقىنى جانە جازۋشىسى جانە عىلىم مەن ونەردىڭ ءارتۇرلى سالالارىنداعى كوپتەگەن باسقا تانىمال تۇلعالار. بالا كەزىنەن ءارقايسىمىزعا "جوعارى" مادەنيەتكە ۇمتىلۋ ماڭىزدى جانە قاجەت دەپ ايتىلادى. مادەني ادام بولۋ ماڭىزدى ما؟ ارينە، ءيا ەكەنىنە كۇمان جوق. ولار نە ايتسا دا، شەكارانى بىلەتىن جانە ءوز ويلارىن دۇرىس جەتكىزە الاتىن ءبىلىمدى اداممەن قارىم-قاتىناس جاساۋ جانە ىنتىماقتاستىق جاساۋ الدەقايدا جاعىمدى. مادەني ادام بولۋ ماڭىزدى ما؟ ارينە، ءيا ەكەنىنە كۇمان جوق. ولار نە ايتسا دا، شەكارانى بىلەتىن جانە ءوز ويلارىن دۇرىس جەتكىزە الاتىن ءبىلىمدى اداممەن قارىم-قاتىناس جاساۋ جانە ىنتىماقتاستىق جاساۋ الدەقايدا جاعىمدى.
سونىمەن قاتار، مادەنيەت ۇعىمى تەك وسى ماعىنالارمەن عانا شەكتەلمەيدى. كەلىسىڭىز، سەبەبى ءبىز اسكەري مادەنيەت، دەنە شىنىقتىرۋ، تاماقتانۋ مادەنيەتى جانە باسقا دا وسىعان ۇقساس سوزدەردى ءجيى ەستيمىز. بۇل جاعدايدا سۇراق تۋىندايدى. مۇنداي ورنەكتەردى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ ءار ادام ءار ءتۇرلى جاۋاپ بەرەدى، ءبىراق تۇتاستاي العاندا ولاردى ادامگەرشىلىك جانە گۋمانيتارلىق قۇندىلىقتاردى جۇزەگە اسىرۋ دەپ اتاۋعا بولادى. مەن مۇنى شىعارماشىلىققا قاراعاندا ءبىرشاما تەحنيكالىق انىقتاما دەپ اتايتىن ەدىم.
جوعارىدا ايتقانىمداي، مادەنيەت-بۇل ادام ءومىرىنىڭ سالالارىنا بايلانىستى كوپتەگەن ماعىنالارى بار ۇعىم دەگەن قورىتىندىعا كەلۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. مادەنيەت بولماسا، ادامداردىڭ ءومىر ءسۇرۋى مۇمكىن ەمەس، ويتكەنى ول ديالوگ جۇرگىزۋ نەمەسە ءۇي تاپسىرماسىن جازۋ سياقتى قاراپايىم ارەكەتتەردە دە ماڭىزدى ءرول اتقارادى.
بۇگىنگى تاڭدا مادەنيەت سياقتى الەۋمەتتىك قۇبىلىس ءارقايسىمىزدىڭ ومىرىمىزدە وتە ماڭىزدى ءرول اتقارادى. ءبىراق مادەنيەت تەرمينىنىڭ ارتىندا نە جاتىر؟
مادەنيەت انىقتامالاردىڭ الۋان تۇرلىلىگىنە يە جانە فيلوسوفيادان باستاپ مادەنيەتتانۋ مەن پەداگوگيكاعا دەيىنگى كوپتەگەن سالالاردى زەرتتەۋ تاقىرىبى بولىپ تابىلادى.
بۇل تۇجىرىمداما، اتاپ ايتقاندا، ادامنىڭ ىس-ارەكەتىن ونىڭ بارلىق كورىنىستەرىندە، ەڭ الدىمەن ادامنىڭ ءوزىن-وزى كورسەتۋدىڭ ءارتۇرلى فورمالارى مەن تاسىلدەرىندە تۇسىنەدى.
ەكىنشى جاعىنان، ادامنىڭ بەلگىلى ءبىر جاعدايدا ءوزىن قالاي ۇستاۋ كەرەكتىگىن انىقتايتىن ەرەجەلەر جۇيەسى بار.
مەنىڭ ويىمشا، مادەنيەت ۇعىمىنىڭ انىقتاماسى نەعۇرلىم ءساتتى بولادى: مادەنيەت-بۇل ادامزات نەمەسە ونىڭ ءبىر بولىگى بەلگىلى ءبىر ۋاقىت ىشىندە العان جانە بىر-بىرىمەن ۇيلەسەتىن ماتەريالدىق جانە رۋحاني جەتىستىكتەر جۇيەسى. بۇل ادامنىڭ مىنەز-قۇلقى مەن اينالاسىنداعى الەمدى قابىلداۋدى انىقتايتىن مورالدىق نورمالار. ماتەريالدىق زاتتار، مىسالى، ونەر تۋىندىلارى: كارتينالار، مۇسىندەر، كارتينالار، مۋزىكالىق شىعارمالار جانە ت. ب.
مادەنيەت ۇعىمىنىڭ وسىنداي انىقتاماسىنا سۇيەنە وتىرىپ، ول تۋرالى بىرنەشە قورىتىندى جاساۋعا بولادى:
– مادەنيەت-ادام مەن قوعام قىزمەتىنىڭ ناتيجەسى.
– بۇل ۋاقىت وتە كەلە جيناقتالاتىن قۇندىلىقتار جۇيەسى. سونىمەن، ءار ۋاقىتتا ول ءارتۇرلى.
– ەگەر مادەنيەت قوعامدىق ۇعىم بولسا، وندا قوعام ومىرىندەگى وزگەرىستەرمەن مادەنيەت تە وزگەرەدى. مۇنى ادام قىزمەتىنىڭ كورىنىستەرىندە دە، اتاپ ايتقاندا شىعارماشىلىقتا دا كورۋگە بولادى. جانە مىنەز-قۇلىق نورمالارى. ءجۇز جىل بۇرىن قالىپتى مىنەز-قۇلىق دەپ سانالعان نارسە ءقازىر وزەكتىلىگىن جوعالتتى.
بۇل كۇندەرى مادەنيەت قوعام ومىرىندە ماڭىزدى ورىن الادى. ءبىراق بىردەن ايتا كەتۋ كەرەك، بۇل حح عاسىرعا قاراعاندا الدەقايدا بىرتەكتى بولدى. دەگەنمەن، نەگىزگى قۇندىلىقتار وزگەرىسسىز قالدى: اتا-انالارعا قۇرمەت، ادام ءومىرىنىڭ قۇندىلىعىن تانۋ، ادام تاڭداۋ ەركىندىگىنىڭ قۇندىلىعى جانە ت. ب.
مادەنيەت ادام ءۇشىن قوعامدا ءوزارا ارەكەتتەسۋگە كومەكتەسەتىن نۇسقاۋلىق جۇيەسى رەتىندە ارەكەت ەتەدى. بۇل مىڭداعان جىلدار بۇرىن وزەكتى بولدى، ءقازىر وزەكتى جانە بولاشاقتا وزەكتى بولادى.
ماقالا اۆتورى: ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ، مادەنيەتتانۋ مامانىعىنىڭ ، 2 كۋرس ستۋدەنتى ، اكيجانوۆا زۋلفينا.
پراكتيكا جەتەكشىسى: ەسبولوۆا مولدير اۋەلتايەۆنا
You Might Also Like
-
مەن، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتىمىن. مەيلى قيىن بولسىن، مەيلى قاتال بولسىن، مەنىڭ قازۇۋ-ىم — مەنىڭ ماقتانىشىم! قانشاما زاماننىڭ دۇلدۇلدەرى مەن بۇلبۇلدارىنىڭ، مىقت...
-
اتىراۋ قالاسىنىڭ بىلىكتى ءجۋرناليستى ايناگۇل قالبايەۆا حانىممەن سۇحبات.
