مەنىڭ قازاقستانىم - مەنىڭ تاعدىرىم
ءى. ەلىمدى سۇيەم ەگىلىپ
وسىدان اتتاي سەگىز جىل بۇرىن تاۋەلسىزدىك مەرەكەسى قارساڭىندا جازعان شالقىمامدى «قازاقستان دەگەندە جانارىمنان جاس پارلاپ، مەنىڭ ىشكى الەمىم، جۇرەگىمدە ەرەك تولقۋ ويانىپ، اعىل-تەگىل سەزىم-كۇيىم باستالماق» دەپ تەرەڭنەن تىنىس الا تەبىرەنە بوساپ، شىنايى پەرزەنتتىك ماحابباتپەن ەگىلە، ەمىرەنە باستاعان ەكەنمىن. اسىلىندا، ەلىڭدى، جەرىڭدى، وتانىڭدى سۇيۋدەن ارتىق ۇلى سەزىم جوق تا شىعار. ويتكەنى، وتانىڭ - تۋعان اناڭ مەن اكەڭمەن بىردەي. ال اللا تاعالانىڭ امىرىمەن جارىق دۇنيەگە اكەلىپ، ءتۇن ۇيقىلارىن ءتورت ءبولىپ، ماپەلەپ، شاڭ جۋىتتىرماي باعىپ-قاعىپ وسىرەتىن اكە مەن شەشەسىن سۇيمەيتىن، جاقتىرمايتىن پەندە بالاسى بولا ما. ەندەشە، ەلىڭدى ءسۇي، ەل دەگەندە ەكى كوزگە تەرەڭ يىرىمدەردەن بۇرقانىپ ىستىق جاس كەلسىن، شىن ءسۇيۋ دەگەن سولاي بولادى. بوساۋ، كوزگە جاس ىركىلۋ، اق جاۋىن بولىپ قۇيىلۋ دەگەن جاسىقتىق ەمەس، قايتا كەرىسىنشە مەيىر-ماحاببات پەن رۋح قاينارىنىڭ شەكسىز مىقتىلىعى دەپ تۇسىنەمىن. راس، ەلىن سۇيگەن ادامنىڭ ەلى ءۇشىن جاساعان ەرلىك ءىسىن كورسەم بوسايمىن. وسى كۇنى كەشە بوكسشى بەكزات ساتتارحانوۆ ءىنىمىز سيدنەيدە تالايدى تومپەشتەپ، وليمپيادانىڭ جەڭىس تۇعىرىنا كوتەرىلگەندە، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تۋى جەلبىرەگەندە ءبارىمىز دە سۇيسىندىك، ءبارىمىز دە بوسادىق. كەيىن سول بەكزاتىمىزدان وقىستان ايرىلىپ قالعانىمىزدا، ءبارىمىز بىرگە تاعى جىلادىق. مەيلى، ونى تانىماي-اق تا قويالىق، ءبىراق، اڭگىمە وندا ەمەس. اڭگىمە - ونىڭ ەلدىڭ، اتام قازاقتىڭ اتىن ايداي الەمگە پاش ەتكەن ەرلىگىندە جاتىر عوي. ولاي بولسا، ەلىمىز ىرگەلى ەل بولۋى، ءبىرتۇتاس ۇلت بولىپ ۇيىسۋى ءۇشىن ونىڭ جىرتىعىنا جاماۋ بولۋ، بويداعى بار كۇش-جىگەرىمىزدى، قابىلەت-قارىمىمىزدى اياماي جانكەشتى ەڭبەك ەتۋ - ءبىزدىڭ بورىشىمىز. قازاق «الماقتىڭ دا سالماعى بار» دەمەي مە. ءبىز بارىمىزدى، قانىمىزدى، ارىمىزدى، بىلىم-بىلىگىمىزدى، مي-سانامىزدى ەل مۇددەسى جولىنا تولىق بۇرماي تۇرىپ، العىمىز كەلەدى، داۋلەتتى بولعىمىز كەلەدى. داۋلەت جاپپاي جۇمىلا تەر توككەندە عانا كەلە الماق. ەلدەگى بارلىق جاعدايدى ءوز كوزىمەن كورىپ وتىرعان قازاقستاندىق ءبىر ورىس جازۋشىسى باسىلىمداردىڭ بىرىنە: «قازاقتار، سەندەر اۋەلى ەلدەرىڭدى بايىتىپ الىڭدار، سوندا ءبارىڭ دە اۋقات جياسىڭدار. ەلدىڭ بايلىعى كوپ دەپ، بارىن ءبولىپ، جىرىمداپ، وزدەرىڭ توناپ الساڭدار، ىرىس تا، قۇت پەن بەرەكە دە بولمايدى عوي»، دەپ وي تاستاي تاماشا ەتىپ جازدى. زەردەلى، ەل جاندى ادام قۇلاق اساتىنداي ءپالساپا. ول قازاقستاندى قازاقتان كەم ءسۇيىپ وتىرعان جوق، تالان-تاراج بولىپ جاتقان جاعدايلاردى كورىپ جانى اۋىرىپ، كۇيزەلە ايتىپ وتىر. اقيقاتىندا، قازاقستان ءتۇپتىڭ تۇبىندە قازاق ەلى، بايىرعى حالىقتىڭ، ەجەلگى ەتنوس - قازاق ۇلتىنىڭ يگىلىگىنە قىزمەت ەتەدى عوي. سونى بىلەيىك، سونى ويلايىق. اتىشۋلى بانكتەردەن جەكە ەسەپشوت اشىپ، مەملەكەت قارجىسىن تىقپىشتاپ جۇرگەندەردىڭ دەنى دە «جاڭا قازاقتار»، ەل ەرتەڭىن ويلاۋعا كەلگەندە شورقاقتاۋ شولاق ويلىلار بولماي باسقا كىم دەيسىڭ؟! جەكە باس مۇددەسى مەملەكەتتىك مۇددەدەن جوعارى تۇرعان جەردە ەلدىك سەزىم بولادى دەۋگە سەنۋ دە قيىن.
سودان دا بولار، تۇڭعىش ەلباسىمىز قازاقستاندىق پاتريوتىمىز رۋحىن بارشا وتانداستاردىڭ ساناسىنا سەبۋ، ۇيىمداسقان قىلمىس پەن سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ىمىراسىز كۇرەس اشۋدى باستى ماقسات ەتىپ العا قويىپ وتىر. وكىنىشكە قاراي، بۇل رەتتە حالىق ساناسىنىڭ مارعاۋلىعىمەن قوسا، زاڭ، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ دا تەگەۋرىندى تۇتقا بولا الماي وتىرعانىن، مۇنى الەۋمەتتىك كەسەلدەردىڭ تامىرىنا تەرەڭنەن بالتا شابىلماي وتىرعانىنان ايقىن اڭعارۋعا بولادى. بۇل رەتتە اق ادال ەڭبەكپەن كوكتەپ، كوگەرىپ، بايىپ جاتقاندارعا ءسوز جوق، ونداي جەتىستىككە جەتكەن باۋىرلارىمىز ءۇشىن قۋانار ەدىك. ايتالىق، ءبىر كاسىپكەرىمىز جەكە زاۋىت، فابريكا، كاسىپورىن اشىپ، الەمدىك باسەكەگە ساي كەلەتىندەي ساپالى ءونىم شىعارىپ، كەرەمەت تاۋارلارىمەن شەتەلدەردىڭ نازارىن اۋدارىپ، ونەرتاپقىشتىق، جاڭالىقتار ۇلگىسىمەن تانىلىپ، عىلىم مەن تەحنيكا، تەحنولوگيانى وركەندەتىپ، تالايلاعان ادامداردى جۇمىسقا تارتىپ، قارجىسىنىڭ شەتىنەن ءمۇجالسىز جاندارعا، كوپ بالالى انالارعا قايىرىمدىلىق جاساپ، قاراسىپ دەگەندەي تىرلىك قىلسا، ريزاشىلىقتان بۇيرەگىمىز بۇلك ەتە قالماي ما؟ ءسال دە بولسا كوڭىلىمىز بىرلەنىپ، ءجىبىپ سالا بەرەر ەدىك. ال مۇنداي كاسىپكەرلەر جوق ەمەس، بارشىلىق، ولار بيۋدجەت قورجىنىنا دا سالماقتى ۇلەس قوسا الۋدا. قازاقستاندا ەشكىم اشتان ءولىپ جاتقان جوق دەپ ۇرانداعانىمىزبەن دە، تۇرمىسى قيىن، نە جۇمىسقا جارامدى ادامى جوق، نەمەسە بارىنىڭ ءبارى جۇمىس تابا الماي داعدارىپ وتىرعان وتباسىلارىن كۇندەلىكتى ومىردەن، اينالامىزدان كورىپ وتىرمىز عوي. ەندەشە، جاس مەملەكەت، جاس قوعامىمىز ءۇشىن ءبىرىنشى جاۋ - جەڭ ۇشىنان جالعاسقان جەمقورلار دا، ەڭ پايدالى دا قۇرمەتكە لايىق ادامدار - قولىنان ءىس كەلەتىن، ءوندىرىستى، قاي شارۋانى دا ورگە سۇيرەي وتىرىپ، تاپقان تابىسىنان ەلگە قاراساتىن جيعانى دا، يمانى دا مول ازاماتتار دەپ شامالايمىز.
اتا-بابالار اڭساعان ازاتتىققا قول جەتكىزىپ، ەگەمەندىككە يە بولۋىمىز، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى بولىپ وزىق ويلى دا كورنەكتى، اقىل-پاراساتى تولىسقان كانىگى ساياساتكەر، دومنا پەشىنىڭ شىجعىرعان جان شىداتپاس الاۋىنا ماڭدايىن توسەپ، اۋىر ەڭبەكتىڭ قازانىندا قايناپ وسكەن، كوپ بالالى باقتاشى اقساقالدىڭ اقىلدى بالاسى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلىنىڭ سايلانعانى، ونىڭ رەسپۋبليكا كونستيتۋسياسىنا وڭ قولىن قويا تۇرىپ تۋعان حالقىنىڭ الدىندا پرەزيدەنتتىك ار-وجدان ادالدىعى بويىنشا انت ءىشۋى، وزگەلەر سان سوقتىرماق بولعان تۇستا ەسەمىز كەتىپ وپىنىپ قالماي، ۇلتتىق تەڭگەمىزدىڭ جارق ەتىپ ومىرگە كەلۋى، ۇلتتىق سيمۆولدار - ەلتاڭبا، ءانۇران، كوك بايراعىمىزدىڭ كەرەمەت كورىنىس كوركى، قازاق عارىشكەرلەرىنىڭ كوسموسقا ساپار شەگۋى. قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن تۇرىك ەلى باس بولىپ الەم تانۋى، ءتىپتى كۇنى كەشەگى ايمان مۇساحودجايەۆالاردىڭ «الەم ءارتىسى» اتانۋى كوزدەن قۋانىشتىڭ ىپ-ىستىق جاسىن شىعارماي قويمايتىنداي وتە اسەرلى ساتتەر.
ماڭعىستاۋداي ماڭعاز ايماقتى باسقارۋ مارتەبەسى وسىناۋ قۇنارلى توپىراقتىڭ ءتول ۇلى، ۇلاعاتتى ۇستازدىڭ شاڭىراعىندا تولىمدى تالىم-تاربيە العان ازامات ءلاززات قيىنوۆتىڭ پەشەنەسىنە جازىلۋى دا كۇنى كەشەگى قىرسىق زاماننان قياستىق كورگەن تەكتى جۇرتىمىزدىڭ ءوز تۇعىرىنا قايتا قونۋى، اتا ءداستۇردىڭ ورىندى جالعاسىن تابۋى دەپ باعالار ەدىك. ال وسىنىڭ بارلىعى باعامداپ قاراساق، تەك قانا تاۋەلسىز ەل بولۋىمىزدىڭ ارقاسىندا مۇمكىن بولىپ جاتىر. ءبىز تاۋەلسىزدىككە زارىعىپ جەتتىك، قامىعىپ جەتتىك، تاۋەلسىزدىك مۇلدە قانتوگىسسىز كەلدى دەپ ايتۋدىڭ ءوزى ونشالىقتى دۇرىس قيسىنعا كەلە قويماس. ويتكەنى...
ن.ءجانتورين: «ليتۆاندار: قازاقتار مىقتى ەكەنسىڭدەر! سەندەر ءبىرىنشى بوپ باستادىڭدار!»
ليتۆاندار ۇلت رەتىندە ەجەلدە قالىپتاسىپ، ىرگەسى سەتىنەمەگەن، زامانىندا ەۆروپاعا تاقىمى باتقان (تاريحتا ايگىلى ليتۆا كنيازدىگى) ىرگەلى حالىق. جالپى پريبالتتار جۇرتى كەشەگى ءامىرشىل كەڭەستىك كەزەڭنىڭ وزىندە «اعا» ۇلتقا دا، باسقاعا دا الدىرعان جوق. ۇلتتىق ۇيىسۋى، ءوز تىلىنە، دىلىنە قۇرمەتى، ساياسي ورەسى، ۇلتتىق سانا-سەزىمى اسا بيىكتە بولدى. ەڭ باستىسى، حالقىنىڭ بىرلىگى مەن ۇلتتىق مەنتاليتەتىن، ءور رۋحىن جوعالتپادى. وزىنە مەنسىنبەي قاراعىسى كەلگەندەرگە ولار دا مەنسىنبەستىك، مەنمەندىك، تاكاپپارلىق – تەكتىلىك مىنەز كورسەتتى.
ولاردىڭ ەڭ باستى ۇتىسى - بۇكىل حالقىنىڭ شەكسىز ءپاتريوتيزمى، ۇلتىن سۇيگىشتىگى بولدى. ولار ءبىز سياقتى باياعىدان بودان ەل ەمەس ەدى. نەشەبىر ساياسي اپەرباقاندىققا قاراماستان ەلدىك نامىستى جوعارى ۇستادى ولار. دەربەستىككە، تاۋەلسىزدىككە يە بولۋ جولىندا سان رەت ساياسي كۇرەس تاسىلدەرىن قولداندى. وسى جولداعى استىرتىن جۇمىستار، ساياسي ميتينگىلەر، دەمونستراسيالار قىرباي زاماندا تالاي باسىپ تاستالىپ وتىرىلدى. ءبىراقتا، ولار قانشا مىقتى دەسەك تە، يمپەريالىق وكتەمدىك جۇيەگە، شوۆينيزم مەن ۇلتتىق كەمسىتۋشىلىككە كەڭ كولەمدە، اشىقتان-اشىق قارسى شىعا الماعان سىڭايلى.
ءبىرىنشى بولىپ قاتال دا قاھارلى جۇيەگە اتويلاي قارسى شىققان «جۇرەگىنىڭ تۇگى بار» ناعىز قاھارمان حالىق ءبىزدىڭ قازاق بولىپ شىقتى. 1986 جىلعى الماتىداعى جەلتوقسان وقيعاسى جەتپىس جىل بويى «مۇزداي تەمىر قۇرسانىپ»، ءبۇتىن جالپاق الەمنەن ارا ءبولىپ، سۇپ-سۇر كەيىپ تانىتقان، كوپتەگەن ۇلتتاردى ەزگىگە سالىپ، ەركىندىك بەرمەي بۇيدالاپ كەلگەن كسرو-نىڭ ەكىجۇزدى دە قۇيتۇرقى بەت پەردەسىن سىپىرىپ تاستادى. بىر-بىرىنەن اجىراتىپ بولۋگە بولمايتىن تىلەگى دە، جۇرەگى دە ءبىر حالىق، ەگىز قوزىداي باۋىرلاس جۇرت، وداقتاس رەسپۋبليكا دەپ كەلگەن ورتالىعىڭنىڭ ءوزى قازاقستانداي ۇلكەن ەلدى تالاق ەتىپ، قازاقتىڭ نامىسىن تاپتاعىسى كەلدى. الايدا، ار-نامىسى، ابىرويى بار، بويىنا اتا-بابالاردىڭ قانىن ەككەن قازاق جاستارى توتاليتارلىق رەجيمگە كونە المادى.
ۇلانعايىر بايتاق دالانى كولبين سەكىلدى قاڭعىپ كەلگەن قاڭباق، بەيشارا كىساپىرگە باسقارتقىسى كەلمەدى. جيىرما بەس جىل ەلىن باسقارىپ، تۋلاقتاي جەر ءۇشىن، حالقىنىڭ ىرزىق-بەرەكەسى، باياندى بولاشاعى ءۇشىن كۇرەسكەن دىنمۇحامەد قونايەۆتاي ءىرى تۇلعانى تاقتان تۇسىرەم دەگەن ورتالىعىڭنىڭ ءاۋپىرىم داڭعويلارى زامان اعىمىنا قاراي ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ سانا-سەزىمى جاڭعىرىپ، ءسال نارسە بولسا وت شىعاتىنىن، الگىندەي ارەكەتتەرمەن وزدەرىنە ور قازىپ جاتقاندارىن سەزبەگەن دە بولار، بالكىم؟!
1986 جىلدىڭ كارلى جەلتوقسانى حالقىمىزدىڭ ۇلدارىنىڭ عانا ەمەس، قىزدارىنىڭ دا قايسارلىعىن، تۋعان ەلى، ونىڭ ازاتتىعى مەن حالقىنىڭ تەڭدىگى، بوستاندىعى جولىندا ءتىپتى ولىمگە دە باس تىگە الاتىنىن تانىتتى. بىرنەشە ۇل-قىزىمىز قاپيادا قازا بولىپ، قىرشىن كەتتى. ءبىراق، ايىلىن جيماي، ارلىلىقپەن كوز جۇمدى، وشپەس ەرلىك جاسادى. تالايلارى جاپا شەكتى، قۋعىن كوردى. ايتكەنمەن، قاي-قايسىسى دا جالتاقتاعان جوق، بەرەندىك، ناركەسكەندىك مىنەز ولاردىڭ اربىرەۋىنە ءتان بولدى. وسى كۇندەگى حالقىمىزدىڭ بىرلىگى، جاستىق جىگەردىڭ الاۋى سونبەستەي بولىپ تۇتانۋى، ولارعا زيالى ازاماتتاردىڭ اقىل-كەڭەس بەرۋى قاراڭعىلىق تۇمشالاعان دۇنيەنىڭ ءانى-مىنى تۇمانىنان سەيىلىپ، كۇندەردىڭ كۇنىندە تاڭ كۇلىمدەي اتارىنا ءۇمىت وتىن مازداتقانداي ەدى. ءدال وسىنداي ءۇمىت 1986. الماتى. جەلتوقسان وقيعاسىنان كەيىن بۇرىنعى كسرو-نىڭ بۇكىل ايماقتارىن شارپىپ، نەشە الۋان دۇمپۋلەرگە ۇلاسىپ جاتتى. كسرو شارتارابىنداعى - كاۋناس-ۆيلنيۋس، تبيليسي، باكۋ، سۋمگايت، سودان كەيىن ءبىزدىڭ جاڭاوزەن وقيعالارى امىرشىل-اكىمشىل جۇيە، اپەرباقان ساياسات، الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتەرگە، شوۆينيستىك پيعىلدارعا ەندىگى جەردە جول بەرىلمەيتىندىگىن، دەموكراتيا مەن ۇلتتىق تانىم تۇيسىكتىڭ تولىققاندى ءبۇر جارىپ، الاۋلاپ كەلە جاتقاندىعىن پاش ەتتى.
ونىڭ ارتى كسرو قۇرامىنداعى وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ ءوز تاۋەلسىزدىگىنە قول جەتكىزۋىمەن تياناقتالعانىنا ۋاقىت تورەشى. ءوز ەركى وزىنە تيگەن، وسىنداي ازات بولعان العاشقى جىلداردا ليتۆادا بولىپ ءبىر فيلمگە تۇسكەن ارداقتى اعامىز، مارقۇم نۇرمۇحان جانتورينگە پريبالتتار وسى جازىپ وتىرعان ماقالانىڭ تاقىرىبىنداعى اڭگىمەنى قويماي قايتالاي ايتىپ، قازاقتاردى ماقتاي، ماداقتاي بەرەدى ەكەن، بۇل جاققا كەلگەن ءاربىر قازاق بالاسىنا «جاسىل جارىق» ىلعي دا جانىپ تۇرادى ەكەن.
سوچيدە كەزدەسكەن اعاي: «تەكتى دە تەنتەك جۇرتسىڭدار عوي، ءتۇرىپ ايداپ شىقتىڭدار سابازداردى. جارايسىڭدار، باۋىرلارىم!»
1989 جىلعى جاڭاوزەن وقيعاسى دا الابوتەن داۋىلدى بولدى. قازاق ەندىگى جەردە ءوز جەرىنىڭ بيلىگىن وزگەگە بەرمەۋگە، نامىستى قولدان شىعارماۋعا، باسقانى باسقا سەكىرتپەۋگە تاس ءتۇيىن بولىپ جۇمىلدى. سىرتتان كەلگەندەردىڭ ايلا-شارعى، كولگىرسىپ-كىسىمسۋىنە، بيلىك - ساۋدا تۇتقالارىنا وتىرىپ الىپ تورەلىك ايتىپ ماردامسۋىنا جول بەرگىسى كەلمەدى. تاعى دا ار مەن نامىس تالقىعا تۇسكەندە تەكتىلىك تۇرپاتىن تانىتپاي تۇرا المادى. ماڭعىستاۋدى ءبىزدىڭ باتىر بابالارىمىز قالاي باعىندىرسا، سولاردان قالعان ۇرپاقتار دا اتا داستۇردەن الشاقتاماعان، ار ساقتاعان، وڭشەڭ نار قاسقا ەرلەر بولىپ شىقتى. جاڭاوزەن جۇرتى تەڭىزدىڭ ارعى بەتىنەن كەلگەندەردى ەسىرتپەي، تەزگە سالدى.
ءسويتىپ، جاڭاوزەن بۇرىن مۇنايشىلار قالاسى اتانىپ كەلسە، ەندىگى جەردە شامالىنىڭ جۇرەگى داۋالامايتىن، وڭشەڭ ءوزىمىز يەلىك ەتكەن، انا ءتىلىمىز، اتا سالتىمىز، ۇلتتىق مىنەز-قۇلقىمىز سالتانات قۇرعان قازاقى مەكەنگە، قاي جاعىنان دا باي مەكەنگە اينالدى. بۇگىندە جۇرتتىڭ ءبارى وزەنگە ىنتىق. وزەندە ءومىر دە بار، ورتا دا بار، اقشا دا بار. قۇدايى كورشىمىز - تۇرىكمەنستانداعى ارعى-بەرگى كەزەڭدەردە اۋىپ كەتكەن اعايىندارىمىز نوپىرىمەن ەلگە ورالىپ، شەتتەن سول مايشەلپەك - جاڭاوزەنگە ورنىعۋدا. بۇعان دا شۇكىر ەتەمىز، قۋانامىز. ءوز جەرىمىزگە ءبىر جينالىپ الايىقشى، سوندا ەسەمىزدى جىبەرمەسپىز دەپ ويلايسىڭ. اناۋ جىلى دەموگراف ماقاش ءتاتىموۆ اعامىز حالقىمىزدىڭ دۇنيە جۇزىندەگى سانىن شامالاپ شىعارعاندا 10 ملن. بولدى دەپ ايقاي سالعانبىز. سوندا ماعان اباي مادەنيەت سارايىنداعى ءبىر ورىس ايەلى تاڭ قالىپ: «ون ميلليوننان كوپ شىعار. جەردىڭ بەتىنىڭ بارىندە قازاقتار قاپتاپ جۇرگەن جوق پا؟ قىتايدىڭ وزىندە قازاعىڭ ميلليوننان اسپاي ما؟» دەپ تاڭدانا قارسى سۇراق تاستاعان ەدى. ول ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ زامانىندا بورداي توزعان، وتىزىنشى جىلداردىڭ زاۋالىندا تەڭ جارتىسى قولدان جاسالىنعان اشتىقتان (ءومىر بويى كۇنكورىسىن مالمەن ايىرعان ەلدىڭ مالىن تارتىپ الۋ سياقتى) جاپپاي قىرىلىپ، ودان كەيىنگى ءوسىپ-ونۋى وزىنەن-وزى شابانداپ قالعان تاريحىن بىلمەيتىن بولسا كەرەك. بىلاي قاراساڭ، قازاقتىڭ الماعايىپ زامانداردا جەر شارىنا تارىداي شاشىلىپ، جوڭكىلىپ كەتكەنى راس قوي. سوندا مەنىڭ ەسىمە كورنەكتى جازۋشى دۇكەنباي دوسجانوۆتىڭ «مۇحتار جولى» رومانىنداعى ۇلى مۇحاڭنىڭ ەڭكىلدەپ جىلايتىن ءساتىن سۋرەتتەگەن تۇسى ورالعان-دى. قىسقاسى، مۇحاڭ باستاپ ءبىر توپ جازۋشى جاپونياعا بارادى، سول ەلدىڭ سالت عۇرپىمەن تانىسادى. ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ باسقا جازۋشىلار مۇحاڭنىڭ بولمەسىنە كەلسە، ونىڭ كوزىنەن جاسى پورا-پورا بولىپ، جىلاپ وتىرعانىنىڭ ۇستىنەن شىعادى دا، اقىرىنداپ سىر سەبەبىن سۇرايدى. سوندا مۇحاڭ ويشا تەبىرەنە، كۇڭىرەنە: «دۇنيەدە حالقىڭنىڭ از بولعانىنان جامان سور جوق ەكەن، جىگىتتەر، جاپوندارعا قاراشى، بۇلار 110 ملن. ەكەن»، دەپ قامىعىپتى.
بۇل اڭگىمەلەردى ورايى كەلگەندە، قانىمىز قايرالسىن دەپ ايتىپ وتىرمىن. ءبارى دە قازاققا قاتىستى ماسەلە. كەزىندە جاڭاوزەن وقيعاسى بۇكىل وبلىستى شارپىدى عوي. قازاقتىڭ اتىن شىعارىپ، رۋحىن كوتەرۋدە سايىن شاپاعاتوۆتاي ۇلتجاندى ناعىز ەر باستاعان «پاراسات» قوعامى دا از شارۋا تىندىرعان جوق. «پاراسات» شوۆينيزمگە، امىرشىل-اكىمشىل جۇيەگە كۇيرەتە سوققى بەرە وتىرىپ، حالىقتىڭ ۇلتتىق سانا-سەزىمىنىڭ ويانۋىنا داڭعىل جول اشتى. قازاق ءوز جەرىندە ارقايىن، وزگەنى باسىندىرماي جۇرە الاتىنداي جاعدايعا جەتتى. سول تۇستا وبلىستىق گازەتىمىز وبلىسپەن بىرگە جابىلىپ قالىپ، ءبىزدىڭ دە اشىنىپ جۇرگەن كەزىمىزدى. مەن اباي اتىنداعى مادەنيەت سارايىندا نۇسقاۋشى-مەتوديست بولىپ، ورىستىق قايماعى بۇزىلماعان ورتادا قازاقتىڭ ونەر ۇجىمدارىن، ستۋديالارىن، ۇيىرمەلەردى اشۋعا، كەشتەر وتكىزۋگە اتسالىستىم. 1989-دىڭ جازىندا زايىبىمنىڭ دەنساۋلىق جاعدايىنا بايلانىستى كۋرسوۆكا الىپ سوچيگە بارۋعا تاۋەكەل ەتتىم. اۋىلعا بارىپ اكەمنەن الىس جولعا شىعار الدى باتا سۇراعانىمدا قارسىلىق ءبىلدىردى. ءبىراق، تۋا بىربەتكەي ەدىم، العان باعىتىمنان تايعىم كەلمەدى. ءسوچيدىڭ وي-قىرىن شارلاپ پاتەر ىزدەدىك. بىرەۋلەر «وزبەكسىڭدەر مە؟» دەسە، ەندى بىرەۋلەرى «قىرعىزسىڭدار ما؟» دەگەننەن اسا المادى. بۇل ءبىزدىڭ شامىمىزعا تيەتىن.
جالداعان ءۇيىمىزدىڭ كىسىلەرىمەن بىرگە تەلەديدار كورەتىن ەدىك. ءبىر كۇنى ماسكەۋدەن جاڭاوزەن وقيعاسىن بەرىپ جاتتى. ىشىندە «جەرگىلىكتى قازاقتار» دەگەندەي اكسەنت بار. قوجايىن ايەل جۇلىپ العانداي: «مىناۋ ءسىزدىڭ جاق ەمەس پە؟» دەگەنى. ءبىز ىشتەي ماساتتانىپ وتىرمىز.
ءبىر كۇنى كوشەدە كەلە جاتىر ەدىك، ءبىر ورتا جاستاعى اعاي قارسى ۇشىراسىپ قالدى. «قاي جاقتانسىڭدار؟»، دەدى سالەم-ساۋقاتتان كەيىن.
ماڭعىستاۋدانبىز.
وي، جارايسىڭدار، ادايلار، اتاڭا نالەتتەردى ءتۇرىپ ايداپ شىقتىڭدار عوي! - دەدى اعامىز مارقايعان كوڭىلمەن.
ويلاپ قاراساق، جاڭاوزەن وقيعاسى كەزىندە دە قازا بولعان، نەمەسە زارداپ زاۋال شەككەندەر بارشىلىق. ەندەشە، تاۋەلسىزدىك وزىنەن-وزى كەلە قالدى دەپ ايتۋ قيىن-اۋ. وسىندايدا ويدى وي قۋىپ، ويىما وتىزىنشى جىلدار ويرانى، ايگىلى ادايلار كوتەرىلىسى، سان-ساققا شاشىراپ كەتكەن قايران قازاعىم، ەسىل جۇراعاتىم ورالاتىنى بار.
پارسى ەلىندەگى «قازاق» نەمەسە ساعىنىش ۋىتى..
1990 جىلدىڭ قىركۇيەگى بولۋى كەرەك، يراننان الپىس جىل دەگەندە العاش رەت قانداستارىمىز كەلەتىندىگى جونىندە ەستىپ، ەرەكشە ەلەڭ ەتتىك. ولار كورشىلەس ەل رەتىندە ءبىر جاعى قايتا قۇرۋ، دەموكراتيا سامالى جەلپۋىنە وراي، «قازاق» اتتى فۋتبول كومانداسىن سىلتاۋ ەتىپ، تۋعان توپىراقتى كورۋگە ۇمتىلعان اعايىندارىمىز ەدى. فۋتبول كلۋبىنىڭ جەتەكشىسى ءجۇسىپ كورپەدەن اقتاۋ مەيمانحاناسىندا ەڭ ءبىرىنشى بولىپ مەن سۇحبات العان ەدىم. سوندا ول تولقىعاننان داۋسى دىرىلدەي، كوزىنەن جاسى سورعالاي تۇرىپ اڭگىمە ءوربىتىپ ەدى. ستاليندىك-گولوششەكيندىك قىرشاڭقى دا كەسىر ساياسات باياعى جۇرتىمىزدىڭ ءبىر بولىگىن قۇتتى قونىسىنان تايدىرىپ، ءدۇيىم حالىق اشارشىلىق، جوقشىلىق كەشە ءجۇرىپ مۇلدە جات جەردى باسپانالاۋعا ءماجبۇر بولىپ ەدى. تەكتىنىڭ اتى تەكتى ەمەس پە، اقىرى ەس جيىپتى. بىرلىك، ەلدىك سيپاتتارىن ۇزبەپتى. بىرتىندەپ اۋقات جيا بەرىپتى. قىزدارىن جاتقا بەرمەپتى دە، جات جۇرتتان قىز الماپتى دا. انا ءتىلىن، ءانىن، كۇيىن، جىرىن جوعالتپاپتى.
ءبىراق سونىڭ بارلىعىن ساقتاپ قالۋ وڭاي بولماعان عوي. باستاپقىدا كىسى ەسىگىندە قۇل بولۋعا، كۇڭ بولۋعا دەيىن بارعان، امالسىز كىشىك بولعان، ويتكەنى ۇرپاعى - ۇياسىن امان-ەسەن ساقتاپ قالۋدى ويلاعان.
ءجۇسىپ ايتتى بوساپ: «ءبىزدىڭ قۇلاعىمىزعا جورگەكتەن سىڭگەن ءان: «ماڭعىستاۋ دەگەن جەر بار، اداي دەگەن ەل بار، ادىراسپان دەگەن ءشوپ بار... سەن قازاقسىڭ، سەن قازاقسىڭ. وتانىڭ سەنىڭ – قازاقستان». ولار ۇزاق جىلداردان كەيىن سول اتاكۇلدىك قازاقستانعا، الماتى ارقىلى اتامەكەن - ماڭعىستاۋلارىنا كەلۋ باقىتىنا يە بولىپ ەدى. فۋتبول قۇراماسىنداعى جىگىتتەر كىلەڭ ءمۇسىندى ەكەن، ەڭ باستىسى يماندى ەكەن. قازاق دەگەندە، ەلىم، جەرىم دەگەندە، ەمەشەكتەرى ءۇزىلىپ كەتكەلى تۇر. كەشقۇرىم ولاردىڭ قۇرمەتىنە داستارحان جايىلىپ، اس بەرىلدى. سول جەردە تەماقاڭ (تەمىرحان مەدەتبەك) ءبىر جاس جىگىتتەن اڭگىمە ۇستىندە «ەلدى ساعىنعان شىعارسىڭدار؟» - دەپ سۇرادى. سوندا الگى جىگىت كوڭىلى قاياۋ تارتىپ: «ساعىنىش دەگەن ءبىز ءۇشىن ۋ سياقتى عوي، اعا-اۋ»، - دەگەنى ءبارىمىزدىڭ ەسىمىزدە قالدى.
ەلدىڭ، جەردىڭ، باۋىردىڭ، قانداستىڭ، ءوزارا اۋىزبىرشىلىكتىڭ ءقادىرىن سولارداي بىلسەك، قانە!
«ەرتەڭ بىزدە قوناق بولىپ كەتشى!..»
«جۇرە بەرسەڭ، كورە بەرەسىڭ» دەگەن ءسوز بار حالقىمىزدا. بۇل - اقيقات. ءتۇرلى ورتانى كورگەن سايىن ويلاناسىڭ دا، قايرالاسىڭ دا. تاۋەلسىزدىككە قاتىستى اڭگىمە وربىتكەسىن دە تاعى ءبىر جايدى ايتپاي كەتە ال ماي وتىرمىن. 1990 جىلدىڭ اقپان ايىندا الماتىدا وتپەكشى جاس اقىنداردىڭ تۇڭعىش ءمۇشايراسىنا ماڭعىستاۋدان اقىن سۆەتقالي نۇرجانوۆ ەكەۋمىز شاقىرىلىپپىز. الايدا، ول كەزدە ەرالىدا (قازىرگى قۇرىق) مادەنيەت سالاسىندا جۇمىس جاساپ جۇرگەن سۆەتقالي باۋىرىم ۋاقتىلى قۇلاقتانباي قالعان با، مەن ءوزىم استانامىز الماتىعا شۇعىل ۇشىپ كەتتىم. ءمۇشايرا سالتاناتىن جازۋشىلار وداعىنىڭ ءۇشىنشى حاتشىسى ۇلىقبەك ەسداۋلەتوۆ اشقاننان كەيىن ءبىرىنشى بولىپ ولەڭ وقۋ مارتەبەسى ماعان ءتيسىن كەلىپ. ساحناعا كوتەرىلىپ، «ازاماتقا سىن» دەدىم دە، وقىپ كەتتىم:
زامان - زاڭعار،
سۇڭقارلار قياسىندا،
جان باعارلار بۇعادى ۇياسىندا.
جالىن اتقان جامپوزدار جانىپ تۋعان
ۇڭىلەدى حالقىنىڭ مۇراسىنا.
ۋاقىت -ۇلى،
شىرقاتار شابىت بەرىپ،
ەلىڭ ءۇشىن قۇلديلاي اعىپ كەلىپ،
قىران مىنەز تانىتساڭ،
شوقجۇلدىزداي
ساۋلە قۇيساڭ ساناعا جارىق بەرىپ!
وسى ومىردە جانعانى سوندا باعىڭ،
تۋعان حالقىڭ تاپقانى قولعاناتىن.
جۇرسە ەرلەر قامىمەن قارا باستىڭ،
دۇنيەنىڭ قورلىعى سول بولاتىن.
ەي، ازامات،
ەسىڭ جىي،
ەڭسە كوتەر،
ەسىل عۇمىر وتپەسىن كۇڭسىپ بەكەر.
تۋعان جەر مەن تۋعان ەل دەگەن كەزدە
جاس تامشىسى جاناردان ىرشىپ كەتەر.
جاس دەگەنىڭ - جۇرەكتىڭ قانى سىندى،
ايگىلەيدى ارىڭ مەن نامىسىڭدى.
ۇستارانىڭ جۇزىندەي جارق-جۇرق ەتكەن
اسپەتتەيدى ەل-جۇرتى ارىسىڭدى.
جىلىستادى وتكەن كۇن ۇرەي بولعان،
جارقىن زامان نۇر شاشتى شىرايلانعان.
قازاق سىندى حالىققا نارلار كەرەك
قايتارۋعا تۇنىعىن لايلانعان.
وعان جالعاس «ءبىزدىڭ حالىق»، «قازاقتىڭ جىگىتتەرى سايىپقىران» سەكىلدى ولەڭدەرىمدى وقىدىم. ءمۇشايرادان كەيىن جازۋشىلار وداعىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى قالاۋبەك تۇرسىنقۇلوۆ بارشامىزدى قابىلداپ، كابينەت ىشىندە دە ولەڭدەر وقىستىق. بۇل ارادا «ءبارىمىز بالاسىمىز ءبىر اتانىڭ»، «قايراۋ» دەگەن ەكى ولەڭىمدى وقىعانمىن، سول جەردەگى وڭشەڭ جۇرەگى بۇلبۇل-جىرعا تولى ارىپتەستەرىم تاراپىنان جاقسى باعا العانداي بولدى. جانىمدا تۇرعان كۋرستاسىم، اقىن گۇلنار شامشييەۆا قولىمدى قىسا بەردى. شىنىن ايتقاندا مەن بۇل جايلاردى ماقتانۋ ءۇشىن ايتىپ تۇرعانىم جوق. شىعارماشىلىعىمىزعا تورەشى حالىق قوي. وسىنىڭ بارلىعى كوتەرىپ وتىرعان تاقىرىبىما، ءسوز ەتكەلى وتىرعان وسى ساپارداعى ءبىر وقيعاعا بايلانىستى تۋىندادى.
مەنى وسى كۇنى ۇيىندە كەلىنشەكتەرىمىز اگمي-دىڭ پەدياتريا فاكۋلتەتىندە ءبىر گرۋپپادا وقىپ، مەنىمەن «باجا» سىيلاس بولىپ كەتكەن، ءوزى كونسەرۆاتوريا تۇلەگى، الماتىلىق وراز تولەگەنبايەۆ دەگەن ازامات دەگبىرسىز كۇتىپ وتىر ەدى. ويتكەنى، ول مەنى باستاپ ءبىر جولداستارىنىڭ تۋعان كۇنىنە الىپ بارماقشى ەدى. كەزدەستىك. ءجۇز گرامم ىشتىك. قولىنا ءنان گيتاراسىن الدى. كارل ماركس - پاستەر كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىنداعى ءۇيدىڭ التىنشى قاباتىنا كوتەرىلىپ ەسىك قاقساق، دۋ قىزىپ جاتىر ەكەن. ەسىكتەن ەنگەن بويىنا مەنىڭ ورازىم داستارحان بيلىگىن ءوز قولىنا الدى. ونىسىنىڭ دا ءجونى بار. ەكى تىلدە اڭگىمەنى سۋداي ساپىرادى، ارتيستىگى، ونەرلىلىگى ءوز الدىنا. ەكى ءتىل دەمەكشى، مەنىڭ بار قانىم دا، جانىم دا سول تىلدە جاتقان اداممىن. بالالارعا دا وتباسىندا ءبىر اۋىز ورىس ءسوزىن قوسپاي سويلەۋگە قاتال تالاپ قويعانمىن. انا ءتىلىنىڭ ءارۋاعىن كىناراتسىز ساقتاۋ جولىندا باسىمدى تىگۋگە بارمىن. ال مىناۋ وتىرىس تەك قانا ءبىر تىلدە، ورىسشا ءجۇرىپ جاتتى... بۇل ماعان وتە قاتتى باتتى... كىلەڭ قايران قاراكوزدەرىم ورىسشا سويلەگەندە قاي-قايسىسى دا قامشى سالدىرمايدى.
ءبىراز توستار دا، اندەر دە ايتىلدى-اۋ. اتتەڭ، نە كەرەك، ءبارى دە باسقا تىلدە. ءسويتىپ وتىرعاندا اسابا-دوسىم ورەكەڭ:
كەلەسى ءسوزدى ماڭعىستاۋدان كەلگەن اقىن دوسىم، ءوزى اداي...- دەپ ءبىراز سيپاتتاۋىمەن جەتكىزىپ بارىپ، ماعان بەرگەنى. «اي، ءبىر كەزەك كەلدىڭ بە؟» - دەدىم ىشتەي. دۋ-دوداعا شىداسام دا، نامىستان كۇيىپ، جانىپ بارا جاتىر ەدىم. «اۋ، اعايىندار، وڭشەڭ ءوزىمىزدىڭ قارادومالاقسىڭدار، قاراكوزدەرسىڭدەر. انا ءتىلىڭدى ساتۋ - اناڭدى ساتۋ، ەلىڭدى ساتۋ ەمەس پە؟ ورتالارىڭا جاڭا كەلسەم دە، وتىرىستارىڭنىڭ پارقىنا تويا الماي وتىرمىن...»، - دەي كەلىپ، حالقىمىزدىڭ سانا-سەزىمى ويانىپ، ۇلتتىق اتاۋلىنى جاڭعىرتامىز دەگەن تۇستا، الماتىدا جۇرگەن وقىعان-توقىعانى بار دەگەن قازاقتارىمىز بۇلاي سايراسا، قۇرىپ، بىتكەنىمىز عوي دەگەنگە سايدىم. ءالى بوياۋى كەبە قويماعان «قازاق ءتىلى – قاناتىم» دەگەن تولعاۋىمنان ءۇزىندى وقىدىم. مەنىڭ مانادان بەرگى ءبىر ساعاتتايعى سىلكىنىسىم اياقتالار تۇستا جانىمدا وتىرعان ءبىر جىگىت «كەلشى، باۋىرىم!» - دەپ اسقان ريزا كوڭىلمەن قۇشاعىن جايا ءتوس قاعىستىرعانى. ال ۇستەلدىڭ ەكىنشى بەتىندە وتىرعاندار اراسىنان ءبىر اسەم كەلىنشەك قازاقتىڭ حالىق اندەرىن باستاپ كەلىپ كەتسىن! اننەن كەيىنگى اڭگىمە دە قازاقشا ارنا تارتىپ، كەرەمەت جاراسىممەن جول تابا بەرسىن سودان. باقسام، بۇل ورىنبور، ومبى قالالارىنان كوشىپ كەلگەن اعايىندار ەكەن. ورىسشا سويلەسۋگە ۇيرەنىپ كەتكەن. ءبىراق، ءتىلدى دە، ءداستۇردى دە، ان-كۇيدى دە جاقسى ساقتاعان. بارىنەن بۇرىن قازاقى نامىستارى ىشتەرىن جارىپ بارادى ەكەن. مۇنى مەن ولارمەن سول كۇنگى كەشتە شەر تارقاتۋ بارىسىندا انىق بايقادىم. ءبارى دە «ەرتەڭ بىزدە قوناق بولىپ كەتشى» دەپ قيىلادى، «بالالارعا دا ەكى اۋىز وسىنداي اڭگىمە ايتىپ بەر». مەنىڭ ۋاقىتىم شەكتەۋلى ەدى، كەلەسى كۇنى كەرى ۇشتىم. ءبىز ولارمەن قيماي قوشتاستىق. سول كۇنگى وتىرىستان كەيىن ولار ەڭ بولماعاندا ەكى قازاق كەزدەسكەندە جانە وتباسىندا بىر-بىرىمەن وزگە تىلدە ەمەس، انا تىلىندە سويلەسسە، بالالارىن قازاق بالاباقشالارىنا، مەكتەپتەرىنە بەرسە دەگەن ىزگى ءۇمىت قالدى كوكەيىمدە.
ۋكرايندار: «تەگىندە ۇلى حالىق - قازاقتار.
ءسىزدىڭ دالا بىزدەن بەس ەسە ۇلكەن!»
قازاقستان حالىق شارۋاشىلىعى جەتىستىكتەرى كورمەسىن ارالاپ كورگەن كانادالىقتار سوناۋ كەڭەس كەزەڭىنىڭ وزىندە: «اۋەزوۆ. بايقوڭىر.ماڭعىستاۋ» دەگەن ءۇش اۋىز ءسوز قولتاڭبا قالدىرىپتى دەپ ەستىگەن ەدىك. عۇلامالىق دەمەي گور! اۋەزوۆ - وي (رۋحاني) ۇلىلىعى! بايقوڭىر - عىلىم مەن تەحنيكا عالاماتى! ال ماڭعىستاۋ قازىنا-بايلىق اتاۋلىنىڭ سارقىلماس قاينارى ەمەس پە! مەن قازاقستاننىڭ ەڭ شەتكەرى دە مايلى قيان پۇشپاعى - جەتى اتام جەرلەنگەن باعزى ماڭعىستاۋ اۋماعىنىڭ ءبىر وزىنە عانا بىرنەشە شاعىن مەملەكەتتەردىڭ سيىپ كەتەتىنىن بۇرىن دا ءار جەرلەردەن وقىپ، بىلەتىنمىن. ال الەمدىك كارتا بويىنشا قازاقستان جەر كولەمىنىڭ اۋقىمى جونىنەن دۇنيە جۇزىندە 9-ورىندى ەنشىلەيتىنىنەن، ءسىرا، حاباردارمىز. ايتەۋىر، اتام قازاقتىڭ كەڭ-بايتاق جەرى جەتەدى عوي. «جەرى بايدىڭ - ەلى باي!» دەمەي مە!
الگى كانادالىقتار قازاقستان دەگەندە دالا اتتى ۇلى ۇعىمدى ۇمىتىپ كەتكەن بە دەيمىن. ءبىزدىڭ ءباھادۇر بابالارىمىز مىناۋ كوسىلگەن ۇلانعايىر جازىقتىقتى بىلەكتىڭ كۇشىمەن، نايزانىڭ ۇشىمەن باعىندىردى، اتتىڭ جالىندا، اتاننىڭ قومىندا، كوش-كەرۋەن سالتاناتىن ساقتاي ءجۇرىپ تابيعاتپەن ەتەنە عۇمىر كەشتى. سايىن دالانى ەركىن جايلاپ، اساۋ ءمىنىپ، ارعىماق ويناقتاتتى. مىناۋ جاتقان شەتسىز-شەكسىز مەنىڭ دالامدا باياعى تۇلپار تۇياعىنىڭ ءدۇبىرى ءالى جاڭعىرىعىپ جاتقانداي كورىنەدى ماعان. بۇل تاريحتا مويىندالعان كوشپەندىلەردىڭ ۇلى دالاسى (ۆەليكايا ستەپ) عوي! نەشە ءبىر اۋىر زامانالار مەن دۇربەلەڭدى داۋىرلەر الماسسا دا، ءتىپتى قيالىڭ دا جەتپەس قيان ءتۇزدى ۇرپاعىنىڭ ماڭگىلىك مۇراگەرلىگىنە يە ەتىپ كەتكەن ناركەسكەن تۇلعالاردى ويعا ورالتقاندا مەرەيىڭ قانىپ، كەمەرىنەن تاسقان تەڭىزدەي بۇلقىناسىڭ. ەندىگى ماقسات - سول دالاعا، ونىڭ تۋلاقتاي جەرىنە كىنارات كەلتىرمەي، ايالاپ، قورعاي ءبىلۋ - بۇگىنگى جانە كەلەشەك ۇرپاقتىڭ ەڭ قاستەرلى پارىزى.
اناۋ ءبىر جىلدارى وبلىسىمىزدا «تاراس شيەۆچەنكو كۇندەرى» ءداستۇرلى تۇردە ءوتىپ ءجۇردى. ءبىر ساپاردا ۋكراينادان 25 اقىن-جازۋشى كەلدى، ءتۇرلى كەزدەسۋلەر، باسقا دا كوپتەگەن تارتىمدى شارالار ءوتتى. اقتاۋ مەيمانحاناسىندا كەشكىلىك ولارمەن بىرگە باس قوسقانبىز. ءبىراز وتىرىستان كەيىن قۇشاقتاسىپ تۇرىپ قازاق جانە ۋكراين تىلدەرىندە سازىنا تەربەلىپ انگە سالدىق. كەلەسى ءبىر كەزەكتە ءسوز كەزەگىن العان ۋكرايندىق ءبىر اقىن:
سازىمىز دا، جانىمىز دا شالقار، ۇقساس ەكەن. دالالارىمىز دا داڭعايىر. ءبىراق، ءسىزدىڭ دالا ءبىزدىڭ دالادان بەس ەسە ۇلكەن. مەن وسىندا كەلەردە جەرلەرىمىزدىڭ ولشەمىن قارادىم. ەندەشە، ءبىز ەمەس، سىزدەر - قازاقتار ۇلى حالىق ەكەنسىزدەر، -دەگەنى. شىنىنا كەلگەندە مەن ونىڭ پىكىرىن گەوگرافيالىق كارتا، نەمەسە ەنسيكلوپەديا ارقىلى سالىستىرىپ كورگەنىم جوق. ءبىراق، ول سولاي دەدى. ءسوزىنىڭ پالەندەي قاتەسى دە بولا قويماس. ول سولاي دەگەندە، مەنىڭ كوزىمدە تاعى دا ىستىق جاس تۇنىپ تۇردى. بابالارىم ءۇشىن ماقتانىپ، ولارعا مىڭ دا ءبىر مارتە العىس جاۋدىردىم.
كۇنى كەشە ەگەمەن دەپ وتىرعان ەلىمىزدىڭ كاسىبي دەپ وتىرعان پارلامەنتىندە جەر-انا تاعدىرى ساۋداعا ءتۇسىپ، ونى ساتۋ، ساتپاۋ ماسەلەسى قوزعالعانىنا تاڭ قالامىن. اشكوزدەرگە سالعان جەردەن «تاك!» دەۋ كەرەك ەدى. ال قازاقستاندا شۇرايلى جەر اتاۋلىنى جوعارىداعى «داۋلەر» بولشەكتەپ يەلەنىپ قويىپتى دەگەندەي ەل اۋزىنداعى ءسوز نە ءسوز؟! (ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ قۇلاعىنا التىن سىرعا!). سونىڭ بارلىعى وسەك-قاڭقۋ بولعاي دا، تويىمسىز توڭمويىنداردى قۇداي كورگەي دا دەگەننەن باسقا ءبىز نە پارمەن قىلا الامىز تەگىندە؟!
قازاقستان-2030: مەن قالاي ەلەستەتەمىن؟
«مەملەكەتتى قارجىنىڭ ەمەس، ادامداردىڭ، دارىنداردىڭ ازدىعى السىرەتەدى» دەپتى ءبىر ويشىل. جالپى، حالىقتىڭ سانىنىڭ كوپ بولعانى قانشالىقتى مانگە يە بولسا، ساپاسىنىڭ جوعارى بولعانى دا سونشالىقتى مانگە يە ەكەندىگى تالاس تۋدىرمايدى.
مەن الدەبىرەۋلەر سياقتى ءوز حالقىن مەنسىنبەي، نەمەسە داتتاي، نەمەسە وعان جاماناتتىڭ ءبارىن ۇيىپ-توگىپ سالاتىن ادامداردىڭ پىكىرىنە قوسىلا بەرمەيتىن توپتانمىن. ويتكەنى، قاي كەزدە بولماسىن، قانىن دا، ارىن دا تازا ساقتاعان ءبىزدىڭ حالقىمىز ءوزىنىڭ قابىلەت-قارىمى، ونەر-بىلىم مەن قانداي دا ىسكە دە ءۇيىرىم ەكەنى جاعىنان ەشبىر ۇلتتان ولقى سوقپايدى. ارينە، ءبىز ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك، عىلىم مەن تەحنيكا، ەلەكتروندى وركەنيەت كوشىنە ەندى عانا باعدار تۇزەپ جاتىرمىز. ەتەك-جەڭىمىزدى جيا باستادىق. مەملەكەتىمىزدىڭ التىن شاپاقتى، كۇن شەڭبەرلى شاڭىراعى توبەمىزدە تىكتەلىپ، ۋىقتارى شانشىلدى، كەرەگەلەرى قانات جايدى. ءبىر كەزدەگى كيىز تۋىرلىقتى قازاق ەندى الەمدىك قاۋىمداستىق، الەمدىك كەڭىستىككە شىقتى...
ەل تىزگىنىن ۇستاعان ەڭسەگەي ازاماتتار ەل ىشىندە تىنىشتىق پەن تاتۋلىق ىنتىماق پەن جاراسىم بولسا عانا، ىرىس جۇعىستى بولارىنا تولىق كوز جەتكىزىپ وتىر. ءبىز ءۇشىن جەرىمىزدى مەكەندەگەن بارلىق ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ تاتۋ-تاتتىلىگى قانداي قىمبات بولسا، قازاقتىڭ بىرلىگى ودان دا قىمبات. جۇزگە ءبولىنىپ، ءجۇزىمىز كۇيىپ جۇرمەگەي. رۋعا ءبولىنىپ، ىرگەمىز سەتىنەپ جۇرمەگەي. جەتى اتامىزدى دا، ءبۇتىن قازاعىمىزدى دا جىلىكتەي شاعىپ، اتا تاريح -التىن تامىرىمىزدى تۇپ-تەرەڭنەن تاني، تاراتا بىلسەك، ۇلتتىق قالىپتاسۋعا، ءبىر تۇتاستىققا جەتىسە الاتىن بولارمىز.
ماڭگىلىك ماڭىزىن جوعالتپاس وسىناۋ ىنتىماق پەن بىرلىك، حالىقتىق قاسيەتتەردى ەرتەڭگە جالعايتىن بۇگىنگى جاس ۇرپاق ەكەنىن بارشامىز بىلەمىز. مەن سول ۇرپاقتىڭ تاعدىرىنا الاڭمىن! شۇكىر، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دارىندى جاستارعا دەگەن مەملەكەتتىك قامقورلىق پەن قولداۋ-كومەك كۇشەيدى. ولاردىڭ تەرەڭ ءبىلىمدى بولۋى، وسى زامانعى تەحنيكانى يگەرىپ، شەتەل تىلدەرىن مەڭگەرۋى، جالپى ادامزاتتىق دامۋ كوشىنە ۇمتىلۋىنا داڭعىل جول اشىلىپ وتىر. ءبىلىم بەرۋ وشاقتارىنىڭ تولىق كومپيۋتەرلەندىرىلۋى، گيمنازيا، كوللەدج، ليسەي، اكادەميا، ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ، جەتىلدىرىلىپ وقىتىلاتىن مەكتەپتەردىڭ كوبەيۋى قۋانتادى.
ۇلتتىق پەداگوگيكا، ادەپ پاندەرىنىڭ ومىرگە كەلۋى دە وڭدى نىشان. پرەزيدەنتتىك «بولاشاق» باعدارلاماسىنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى؟! مەكتەپ وقۋلىقتارى قايتا جاساقتالدى، «قازاقستان تاريحى» ورتا مەكتەپتى بىتىرەردەگى جانە جوعارى وقۋ ورنىنا تۇسەردەگى نەگىزگى پانگە اينالدى. قىسقاسى، ءبىلىم بەرۋ - اعارتۋ ءىسى سالاسىندا ىرگەلى رەفورمالار ءجۇرىپ جاتىر. ەندى ءار قازاقتىڭ وتباسىندا قازاقشا سويلەسىپ، بالالارىن، نەمەرەلەرىن قازاق مەكتەپتەرىندە عانا وقىتۋى كۇن تارتىبىنە كوكەيتەستى ماسەلەلەر رەتىندە شىعىپ وتىر.
ويتكەنى، وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ بويىنا ارعى-بەرگى اتا-بابالاردان كەلە جاتقان ۇلتتىق مەنتاليتەتىمىزگە ءتان قادىر-قاسيەتتەردى - كەستەلى قازاقى ءتىل، «قانىنا تارتپاي تۇرمايتىن» قازاقى ءدىل، جۇرەكتەرگە يماندىلىق پەن ىزگىلىك ۇيالاتاتىن مۇسىلماندىق ءدىن ۇرىعىن ابدەن سەۋىپ، سىڭىرمەيىنشە، قىسقاسى، قازاق اتتى ۇلى حالىقتىڭ و باستاعى ۇلتتىق كەسكىن-كەلبەت، ءبىتىم-بولمىسىن قايتا جاڭعىرتپايىنشا، ءبىز ەشكىمنەن دە وزا الماس ەدىك.
ويتكەنى، وزگەگە ۇقسامايتىن ءوز تۇلعاسى بار (سۇلباسى ەمەس)، سالت-سانا، ءداستۇرى بار حالىق ماڭگىلىك! بۇرىنعىنىڭ كوزى دەسەڭ كوزى، ءسوزى دەسەڭ ءسوزى - ابىز اقساقالدارىمىز بەن اق جاۋلىقتى اجەلەرىمىزدىڭ ازايىپ بارا جاتقانىنا قينالاتىنىمىز دا سوندىقتان.
ەرتەڭ كونەكوز سول بۋىندار اناۋ جاققا اۋلاقتاسا، نە بولارمىز ەكەن دەپ تە ويلايسىڭ. دارىندى دەگەن جاستارىمىز وسى جاعىنان دا قامشى سالدىرماسا ەكەن، قاي سالادا جۇرمەسىن رۋحاني مۇرالارعا كوبىرەك ۇڭىلسە ەكەن دەپ تىلەيتىنىمىز سوندىقتان. رۋحاني باي بولمايىنشا، رۋحىڭ بيىك بولا الماس. مول بىلىممەن قارۋلانۋ ارقىلى عانا زيالىلىققا جەتە الاسىڭ. ەندەشە، ەلىمىزدە كىتاپ وقۋدى ناسيحاتتاۋ، كىتاپحانالار جۇمىسىن جانداندىرۋ بەل الۋعا ءتيىس.
جاس ۇرپاق تۋرالى ايتىپ جاتىرمىز. ەلباسىمىز بەن ۇكىمەتىمىز سالاۋاتتى ۇلت، سالاۋاتتى ۇرپاق تاربيەلەۋگە شىنداپ كىرىستى. مۇنى دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنداعى تىڭ وزگەرىستەردەن، انا مەن بالانىڭ دەنساۋلىعىنا بارىنشا كوڭىل ءبولۋ، مەديسينا سالاسىن وسى زامانعى شەتەلدىك وزىق اپپاراتۋرالارمەن جابدىقتاۋ، ءتۇرلى جۇقپالى جانە قاتەرلى اۋرۋلارعا قارسى كۇرەسكە باعىتتالعان مەملەكەتتىك باعدارلامالاردان انىق اڭعارامىز. قازىردە اۋرۋحانالاردا دارى-دارمەك، تاماق جاعى جەتكىلىكتى، ءتىپتى ەندى سىرقاتتارعا ورىن بولماي، شەشىمىن كۇتكەن باسقا پروبلەما تۋىنداۋدا. ونى دا شەشۋ كەرەك.
مەن ءوزىم ۇستازدار قاۋىمى مەن دارىگەرلەر قاۋىمىنىڭ جانكەشتى دە تىنىمسىز ەڭبەگىن اسا جوعارى باعالايمىن. شىنىمەن دە ۇرپاق بولاشاعىن ويلايتىن بولساق، وندا ءبىرىنشى كەزەكتە وسى ەكى سالا قىزمەتكەرلەرىنىڭ جالاقىسىن ءبىراز كوتەرىڭكىرەۋ كەرەك. بۇل رەتتە وسىلار ءتارىزدى گۋمانيتارلىق سالالاردى ەكىنشى كەزەككە ىسىرىپ قوياتىن سەكىلدى بۇرىنعىداي قاساڭ كوزقاراستار مەن قاعيدالاردان ارىلعان ءجون بولادى. ءتارتىپ قورعاۋ، زاڭ ورگاندارى سالاسىندا دا سولاي، پروكۋرور، سوت، پوليسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ ەڭبەكاقىسىن ءبىرشاما كوتەرۋگە جەتىسۋ مىندەت. ونسىز گيپپوكرات ءارۋاعى الدىندا انت ىشكەن مەديكتەرىمىز دە، شاكىرتىمەن ابىرويى وسەتىن پەداگوگتار دا، قىلمىستى قۇرىقتاۋشى ءتارتىپ ساقشىلارى دا بۇكىل كۇش-جىگەرىن جاۋاپتى ىستەرى جولىندا ايامايدى دەپ ايتۋ وتە قيىن.
سوڭعى مەزگىلدە جۇمىس جايىمەن، بالكىم، جان تىنىشتىعىن ويلاپ ءجۇرمىز بە، اۋىل تۇرعىندارى جاپپاي قالاعا جوڭكىلۋدە. بۇل اعىمدى دۇرىس نەمەسە بۇرىس دەپ باعالاۋ ورىندى بولماس. الايدا، اۋىل بارلىق ۇلتتىق قاسيەتتىڭ قايماعى ەكەندىگىن، اعاش ءۇي مەن مال-جاندىقسىز قازاق دەگەن حالىقتى مۇلدە ەلەستەتۋگە دە بولمايتىنىن ەشقاشان ەسىمىزدەن شىعارمايىق. 2030 جىلعى اۋىل جان-جاقتى وركەندەگەن، بايىرعى قازاقى قالپى مەن زامانعا لايىق مادەني دەڭگەيى ۇندەسكەن بولۋى ءۇشىن اۋىلداعى رەفورمالاردى نىسانالايتىن «اۋىل» مەملەكەتتىك باعدارلاماسى قولعا الىنىپ جاتسا، قۇبا-قۇپ. شەتەلدىك دەمەۋشىلەردىڭ الەۋمەتتىك باعدارلامالارى الىس كەلەشەكتى كوزدەيتىن ماقساتتارعا دا باعىشتالۋى اسا ماڭىزدى دەپ تۇسىنەمىز. بالكىم، ءىرى كاسىپورىنداردى، شارۋاشىلىقتاردى ءاربىر اۋىل-سەلوعا دەمەۋشى - شەف ەتۋ ماسەلەسىن تاۋەكەلمەن قولعا الۋ كەرەك شىعار.
ەلدەگى ون جىل ىشىندە ورنىققان ساياسي جانە ەكونوميكالىق تۇراقتىلىق، ازاماتتىق كەلىسىم ەلدىڭ الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق جاعدايىنىڭ دا بىرتىندەپ تۇزەلۋىنە بەتبۇرىس جاسادى. ءوز قالتامىز تىم تايىز بولعاندىقتان الپاۋىت شەتەلدىك كومپانيالاردىڭ قارجىسىن پايدالانا وتىرىپ قىسقا مەرزىم ىشىندە ەس جيىپ الۋ، ينۆەستورلاردى يگىلىگىمىزگە جاراتۋ قۇپتارلىقتاي. تەك ونىڭ پايداسى مەن زيانىن «جەتى ولشەپ، ءبىر كەسە» بىلەيىك! ولار دا تەكتەن-تەككە كەلمەسى بەلگىلى. مەيلى، السىن. ءبىراق، «الماعىنىڭ سالماعى» باسىم بولعانى دۇرىس. وسى ارادا ەسكەرەرلىكتەي ەكى ۇلكەن ماسەلە: بىرىنشىدەن، قورشاعان ورتا، تابيعاتتىڭ، جەر-انانىڭ جۇرەگىنە زاقىم كەلتىرمەۋ. جەر مەن كوكتى ۋلاساق (بىلعاساق)، جەتىسە الماسپىز. ەكىنشىدەن، الگىندەي باي كومپانيالار جەكە تۇلعالارعا ەمەس، ەلگە، جەرگە قىزمەت ىستەسە. جەر بايلىعى شىن مانىندە حالىق يگىلىگىنە، قارانىڭ دا قادەسىنە جاراسا، مىنە، جەتىستىك سوندا عانا بولادى.
مەملەكەت مۇلكىن (قارجىسىن، بايلىعىن) مەنشىك ەتكەن ات توبەلىندەي ادامداردىڭ مەيماناسى تاسۋى توقتالاتىن كەز دە كەلەر، ويتكەنى ءار نارسەنىڭ شەگى بار ەمەس پە؟!
جالپى ەل ەرتەڭىن قالاي ەلەستەتەمىن دەگەندە مەنىڭ ويىما ءارۋاقتى اتا-بابالارىم، اۋليە-انبيەلەرىم كەلەدى. ەگەردە ءبىزدىڭ بارلىعىمىزدىڭ ەلدىككە دەگەن نيەتىمىز ءتۇزۋ، وسى ۇلى ماقسات جولىندا ءبىر جۇدىرىق بولىپ جۇمىلا الساق، كيەلى بابالارىمىز (ءپىر بەكەت اتامىز) قولدارى انىق. وندا ەشقاشان ەندى تۋىمىز جىعىلمايدى، قايتا جوعارى كوتەرىلگەن سايىن بيىكتەي تۇسەدى. مەنىڭ قورقاتىنىم - كوبىنە-كوپ ءوز ارامىزدا بولىپ جاتاتىن الاۋىزدىق، جىكشىلدىك، اياقتان شالۋشىلىق، ورەسىزدىك پەن پارىقسىزدىق، اسىرە اۋەيىلىك پەن دۇنيەقوڭىزدىق، رۋحاني جۇتاڭدىق پەن توڭمويىندىق، جاستار اراسىنداعى ماسكۇنەمدىك پەن ەسىرتكى قۇمارلىق (ياعني، سانا-سەزىمدى توپاستاندىرۋ مەن ماڭگۇرتتەنۋ)، ىشتەي باقاستىق پەن كۇنشىلدىك، جەمقورلىق پەن جەبىرلىك، تويىمسىزدىق پەن اشكوزدىك، ارسىزدىق پەن استامشىلدىق، داڭعويلىق پەن دۇمشە-دۇبارالىق، شولاق بەلسەندىلىك پەن ەكىجۇزدىلىك، ارامتاماقتىق پەن ماسىلدىق، ۇستامسىزدىق پەن ۇياتسىزدىق، كورگەنسىزدىك پەن بوس كولگىرسۋشىلىك، تالعامسىزدىق پەن مادەنيەتسىزدىك، جاسىقتىق پەن پاسىقتىق، تابانسىزدىق پەن تۇراقسىزدىق، ولاقتىق پەن سالاقتىق، بىلىمسىزدىك پەن بىلىكسىزدىك، كورگەنسىزدىك پەن كور سوقىرلىق ءتارىزدى كەر «قاسيەتتەر». وسىنداي جاعىمسىز قىلىقتار بەلگىلەرى كىمدە جوق دەيسىڭ، سولاردان ارىلايىق.
جاقسى قاسيەتتەرىمىز دە كوپ قوي، سولارعا قاراي بۇرىلايىق. ول قايسىسى ەكەنىن وزدەرىڭ دە بىلەسىزدەر: دالادايىن دارحاندىق پەن تۇلپاردايىن تارپاڭدىق، ارعىماقتاي الىمدىلىق پەن قياداعىنى قاعاس جىبەرمەيتىن قىراندايىن شالىمدىلىق، ورىپ تۇسەر وراق اۋىز وت تىلدىلىك پەن ورتاق ءپاتۋاعا ۇيىر پاراسات-پايىمدىلىق، حالقى حانىن حاق تۇتىپ، حانى حالقىن جاق تۇتىپ، ەلدىڭ قامىن ويلاعان، اكىمدەرى سايلانعان، باتىر، بي مەن بايلارى -حالقىنىڭ بولعان ايبارى، قايىرىم مەن قاناعات، ىزگىلىك پەن شاراپات، قوناقجايلىق كەڭدىگى، تەكتىلىگى، ەرلىگى، ىزەت پەنەن ءىلتيپات - قازاعىما ءتان سيپات.
ودان كەيىنگى كەرەگى - ونەر، ءبىلىم، عىلىم، تەحنيكالىق پروگرەسس، سپورت، ەڭ باستىسى مەملەكەتتىك ساياساتكەرلىكتە وزۋ. تاۋەلسىز قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى، قوعامدىق قۇرىلىسىمىزدىڭ كوشباسشىسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ «قازاقستان-2030» ستراتەگيالىق باعدارلاماسىندا ەگەمەن ەلىمىزدىڭ الىس بولاشاعىنىڭ كۇنگەيلى كەلەشەگىن كورە، بۇگىنگى جانە كەلەشەك سۇرلەۋلەر جەتە سارالانعاندىعى سەنىمدى نىقتاي تۇسەدى.
وسىدان وتىز جىل وتكەندە نە بولارىن بولجاۋ كورەگەندىك ەمەي نەمەنە؟! ەلىمىزدە، ولكەمىزدە وسى باعىتتا قارقىندى جۇمىستار جاسالىپ جاتىر. قول قىسقالىعىنا قاراماستان قوماقتى شارۋالار تىندىرىلۋدا. تەك قانا ەل ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋعا ءتيىستى جوعارى تومەنگى باسشىلار تامىر-تانىستىق ارقىلى شەن-شەكپەن كيىپ، لاۋازىم يەلەنگەندەر ەمەس، شىن مانىندە قابىلەت-قارىمدى، كورەگەن دە دارىندى، ەل مۇددەسى دەگەندە شىبىن جانىن تىگۋگە بار ناعىز مارعاسقالاردان تاڭدالسا دەگەن تىلەك بار. باسشى كادرلاردىڭ جان-جاقتى مىقتىلىعى ەل، جەر، حالىق ەڭسەسىن كوتەرە بەرمەك.
وتكەنىمىزگە، سوڭعى ون جىلىمىزعا تاعى دا ءبىر كوز سالىپ كورەيىكشى. قول جەتكىزگەن مەجە شۇكىر ەتەرلىكتەي. حالىقتار دوستىعى مەن ۇرپاقتار ساباقتاستىعى، تاريحي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الا وتىرىپ، جادىمىزدى جاڭعىرتۋ، مادەنيەتىمىزدى كوتەرۋ ايتۋلى شارالار بولدى. ەلباسىمىز ن.نازاربايەۆ پەن توبە ءبيىمىز ءا.كەكىلبايەۆتىڭ كوسەمدىك-كورەگەندىك قاسيەتتەرى قازاق ەلىن ساعىمدى بەلەستەردەن شۇعىلالى كوكجيەكتەرگە باستاپ بارا جاتقانىنا تانتىلىك قۇلاتامىز. شارپىسقاندا شالدىرمايتىن، شامالىعا الدىرمايتىن تەكتى بارىسقا تەل سەكىلدىمىز. كوككە قاراپ ۇلىپ، كوزدەگەنىنە جەتكەنشە كوڭىلى كونشىمەيتىن كوكبورى ءتارىزدى ەر سەكىلدىمىز. تاڭىرىدەن تىلەگەنى كەلىپ، اللا تاعالا، اتا-بابا ايان بەرىپ، ورتاسىنان وزىق تۋعان، قاتارلارىنان اسىپ تۋعان، ون جاستا بولسا دا ويشىل، ءھام كەمەڭگەر، قۇداي قالاسا، كوسەگەسى كوگەرەر ەل سەكىلدىمىز! ەندىگى جەردە اينالا ماڭىنا مارعاۋلاۋ كوز تاستاپ، ماڭعاز قوزعالاتىن كەرەناۋ نارلىقتان گورى، جۋساي ءجۇرىپ كوز شىرىمىن الدىرىپ، كوسىلە شاۋىپ ايىزىن قاندىراتىن جىلقى مىنەزدى سەرگەكتىك كەرەك-اۋ قازاققا!
25.05.2001 جىل.
كوكبايراق كوتەرگەن ون جىل
سان عاسىر سانسىراپ، ءولدىم-تالدىم دەگەندە، تاۋەلسىزدىك تىزگىنىنەن ۇستاعان قايران ەلىم! قاز-قادامىڭدا حالقىڭ تۇسىنەردەي كەم-كەتىك، قاتەلىكتەرىڭ از كەزدەسپەسە دە، بارار جولىڭدى، وزىندىك سونى سۇرلەۋىڭدى، ايقىن نىساناڭدى ۇستانا ءبىلدىڭ. زامانىندا سان سوققىنى كورىپ، ەسەڭگىرەپ، رۋحاني كۇيزەلىسكە ۇشىراعان قايران جۇرتىمىز اتا سالت، تەكتى ساناسىنان تايماپتى. سودان دا بولار، تاۋەلسىزدىك كوگەرشىنى قالىقتاي ۇشىپ، كۇلىمدەي جەتكەندە، بۇكىل ەلدىڭ كوپ بولىپ تاڭداۋىمەن كوسەمى سانالعان تۇعىرلى تۇلعالار بايىرعى بابا دالاسىنىڭ باعىن جاندىرۋعا بار قاجىر-قايراتىن اياماي جۇمساي ءبىلدى. سودان دا بولار، ارعىماق اتىن ويناقتاتقان تۇڭعىش ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازاربايەۆ پەن ءابىش كەكىلبايەۆتاي ايگىلى اقىلمان-ابىز توبە ءبيىمىز باستاعان ەل باسشىلارى مەن قازاق زيالىلارى تاريحتىڭ وسىناۋ كۇردەلى كەزەڭىندە تاباندىلىق پەن كورەگەندىلىكتىڭ سان ۇلگىسىن تانىتتى. ەندى-ەندى ءارپىل-تارپىل ءتاي-تايلاعان كەزەڭدەردىڭ وزىنەن ەلدىك سيپاتىنىڭ اردا جاتقان ايرىقشا ءبىتىم-بولمىسىن اڭعارتقان ات ۇستىندەگى اتپال ازاماتتار بىرتىندەپ مەملەكەت شاڭىراعىن تىكتەپ، كەلىپ قونعان باقىت قۇسىن قايتىپ ۇشىرىپ الماسقا بەكەم بەل بۋعان اسىل اعالار، اتا-بابالار ارمانداپ وتكەن ەگەمەندىك ەڭسەسىن اسقاقتاتىپ، ەلدىك كوشىن وركەنيەت دۇنيەسىنە قاراي تۇزەۋگە مىقتاپ كۇش سالعانداي.
بۇگىندە ارتىمىزعا ءسال عانا مويىن بۇرىپ قايىرىلىپ قاراساق، ەجەلگى ەنشىمىزدى قايتا ورالتقانىمىزعا تابانى كۇرەكتەي ون جىل ءوتىپتى. «اپىراي، ءا»، - دەپ ويلانباي تۇرا المايسىڭ. الگىندە بوداندىق تۇنەگىنەن ازاتتىق شۇعىلاسىنا جانارىن جالت ەتە اشىپ شىققان باعزى ەلىمدى شىرىلداپ جارىق دۇنيەگە قايتا كەلگەن بەيكۇنا شارانانىڭ قالت-قۇلت ەتكەن كەيپىنە ۇقساتىپ اڭگىمەمدى باستاپ ەدىم، سول ءسابي ەندى ونعا كەلىپتى. جىلعا جەتپەي-اق جۇلىنى بەكىپ، شىر اينالا شاۋىپ كەتەتىن شيراق تۋعان دارىندى بالاداي ءبىزدىڭ ەل تەز ارادا-اق ءجۇرىس-تۇرىسىنىڭ سەنىمدى ەكەنىن اينالا جۇرتقا، جالپاق الەمگە اڭعارتىپ ۇلگەردى. قۇداي ءساتىن سالىپ، ەلىنىڭ باسىنا ەرەك تۋعان ەرلەر كەلگەن الىپ كەمە - قازاقستان ادامزاتتىڭ دۋلى دا شۋلى ساپىرىلىسقان مۇحيتىنان وزىندىك دارا دا سارا جول تابۋعا بەت تۇزەپ كەلەدى.
ءوزالدا كوكتاڭىردىڭ اۋىزىن ايعا بىلەگەن ايىلىن جيماس ارلاندىق پەن باھادۇرلەر تاقىمىندا تۋلاعان تايبۋرىلداي تارپاڭدىق قان قاسيەتتى جەتە سىڭىرگەن تۇيناعى بولەك تەكتىلەر تۇقىمدارى كوزدى ارباعان قالىڭ تۇماننىڭ ىشىنەن دە تايسالماي الىپ شىعار قامشى سالدىرماس قانىگىلىگىمەن ءتانتى ەتپەي قويمايدى. تەگىندە ازۋى التى قارىس ارىستان مەن جان-جاعىن جالماپ كەتەردەي ايداھاردىڭ جۋان ورتاسىنان ويىپ وردالى ورىن الىپ، اسىعى الشى ءتۇسىپ، تەڭ تەرەزەلى، ءمارت مىنەزدى كەيىپپەن ارقايىن تىرلىك كەشىپ جاتقان ءبىزدىڭ دالا ءتىپتى دە وسال بولا قويماس. ءبۇتىن قازاق بولىپ بىرىگىپ، ءبىر جۇدىرىق بولىپ جۇمىلىپ، ولتىرمەلىك رۋحتى، وشىرمەي ەرلىك عۇرىپتى، ماڭگىلىك بولىپ عۇمىرلى، ساقتايمىز سوندا تۇعىردى، دەمەكپىز.
«التىننىڭ قولدا باردا ءقادىرى جوق»، دەيدى اتام قازاق. بۇگىنگى تانداعى ءبىزدىڭ قولىمىزداعى التىنىمىز دا، جاقۇت-جاۋھارىمىز دا، اسىل اقىق-المازىمىز دا، باعا جەتپەس بايلىق، ماقسات-مۇرات، سارقىلماس قازىنامىز دا - وسى تاۋەلسىزدىك. تاۋەلسىزدىك -ەلدىڭ لاعىل-ارمانى، تاۋەلسىز ەلدىڭ باعى جانعانى، تاۋەلسىز ەلدىڭ باعى جانباعى – كورەگەن كوسەمدەرىنىڭ سارا جولدى تاڭداۋى. حالىق دانالىعىن وسى رەتتە:
جاق بولمايدى جاڭىلماس،
تۇياق تا بولماس سۇرىنبەس،
اقىرىن ءجۇرىپ، انىق باس،
دالدىكپەن جىمى بىلىنبەس، -
دەپ ءسال-پال تۇرلەندىرىپ جاتساق، ونشالىقتى ابەستىگى بولا قويماس.
وسىناۋ وتكەن ون جىل ىشىندە قازاقستان كوكبايراعىن بۇكىل جەر-جاھان تانىدى، مويىندادى. قازاقستان - نۇرسۇلتان بۇگىندە الەم نازارىن وزىنە اۋدارىپ تۇر! ارينە، كوبىسىنىڭ ويلايتىنى - جاس مەملەكەتتىڭ ەلەڭ-الاڭ شاعىندا بارى بايلىعىنان قارپىپ قالۋ، ازدى-كوپتى ۇلەس يەلەنىپ قالۋ. ءبىرقاتارىنىڭ ويلايتىنى ءسىرا دا مىسىق تىلەۋ، بىرقاتارىنىكى - ىشتەي قىزعانىش، الدەبىرەۋلەردىڭ ويى - ارانداتۋ، ايداپ سالۋ، ءيتىرقىلجىڭ قىلۋ. مىنەكي، وسىنداي الاساپىران دۇنيەدە تۇپكى ەسەبىڭنەن ۇتىلماي-جاڭىلماي، قۇرىعاندا ەڭ بولماسا يتجىعىس ءتۇسىپ، شاما كەلسە، ەكى جەپ، ءۇش جەپ بيگە شىعىپ كەتەتىندەي اقىل مەن ايلا، ەڭ باستىسى ءاربىر قادام، ءاربىر ءىس، ءاربىر شەشىمدى تەرەڭ وي، مەن پاراسات پايىم ەلەگىنەن ءسۇزىپ وتكىزىپ بارىپ قانا ارەكەت جاساۋ ءتۇپتىڭ تۇبىندە بەرەكە مەن مەرەكەگە جەتەلەمەك تە، جەتكىزبەك.
ونعا كەلىپ، وڭ-سولىن تولىق دەرلىك تانىپ، تاۋەلسىز ەلدىكتىڭ ساياسات قىر-سىرلارىنا بارىنشا قانىعىپ، باسىندا ب ا ق تۇراقتارى بەلگىلى بولا باستاعان ءبىزدىڭ ەل ەندى-ەندى ەتەك-جەڭىن جيىپ، بەلىن شارتپا ءتۇيىپ، تىندىرعانى دا، تىندىرماعى دا جوندانىپ، ءسال-پال بويىن تۇزەپ قوڭدانىپ، ميىعىنان كۇلە باستاعان، كوزىنىڭ قيىعىمەن اينالا الەمدى زەرتتەپ شولا باستاعان ءوزىمىزدىڭ ءتۇز قىرانىنا كەلىڭكىرەيدى.
مارعاۋلىقتىڭ زامانى ءوتىپ، اڭعالدىقتىڭ زاردابى جەتىپ، دىمىن ىشىنە ساقتاعان، تويىنىپ، توياتتار ءۇشىن شىنجىرداي شەڭگەلى مەن قىران-قاناتتارىن باپتاعان قازاق ەلى ءبىر سەكىرسە، ون ءۇش، ون بەسكە كەلەر، ون بەستى قازاق ەر جاسقا تەڭەر. ءبىز ءقازىر كەلەشەك جانارتاۋ مەن جاسىندار الدىندامىز. كوپ ۇزاماي وتكەرەر جالىندى اساۋ شاعىن حالقىم ناعىز!
ءيا، ينشاللا، ءبىسسىمىللا! جات پەيىل، سۇعاناق سۋىق قول، سۇق كوزدەر جوق دەمەسەك تە، ەلىمىز امان، جەرىمىز تىنىش. شۇكىر، حالقىمىزدىڭ باسىم بولىگى بايلىققا بەلشەسىنەن باتپاسا دا، الدەنىپ، قوڭ جيا باستاپتى، وزگە جۇرتتارداي تىربانا تىرلىك جاساپ، ءوز كۇنىن ءوزى كورۋدىڭ قام-قارەكەتىندە. شىنى كەرەك، قازىردە قاراساڭىز، ونعا كەلگەن بالانىڭ ءوزى تىرمىسىپ تەر توككەنىندە اش قالمايتىنىن، اق ادال نان تاۋىپ جەي الاتىنىن ابدەن باعامداپ ۇلگەرگەندەي. ەندەشە، ونعا كەلگەنشە جاتپاي-تۇرماي ەرتەڭىن ويلاپ جاعالاسىپ وسكەن بالا استە دالادا قالماسا، سول ون جاستىڭ وزىندەگى قازاقستان سەكىلدى ەڭگەزەردەي ەركىن ەل توقسان تاراۋ جولدىڭ ىشىنەن تانداپ العان ءوز سۇرلەۋى، ءوز داڭعىلىنان جاڭىلا قويماس! جەرىمىزدى مەكەندەگەن جۇزدەگەن ۇلتتار مەن جۇرتتاردىڭ تامىرىن ءدوپ باسىپ، تاتۋ-تاتتىلىككە ۇيىتىپ، اۋىز-لامدەرىن، جۇرەك-دەمدەرىن ءبىر ەتىپ وتىرعان، سولاردىڭ بىرلەسكەن بىلەك كۇشىمەن ۇلى وتانىن تۇلەتىپ وتىرعان ناركەسكەن تۇلعالاردى پايعامبارلار دەمەسكە لاجىم جوق-اۋ!
وۋ، تۋعان ەل! بارشا عالامعا باۋىرمالدىق قۇشاق جاياتىن بابا قاسيەتىڭ ەدى، قوناقجايلىلىق مەيماندوستىعىڭ وشپەس ونەگە، وسيەتىڭ ەدى. نيەتىن بۇرىپ، قولىن سوزعانعا وڭ قارادىڭ، سودان دا بولار، كەزىپ كەتكەندەي اتاعىڭ الەم شارتارابىن. وڭعارا بەرگەي جولىڭدى اللا، وزگەنى مويىنسۇندىرىپ، ءوز قامىڭدى قامدا! ون جىلدا وزا شاپپاساڭ دا، كوش سوڭىندا قالمادىڭ، جيىرما، وتىز، قىرقىڭدى كورىپ، قيقۋلاي، قۇيعىتىپ شاپقان شاعىڭدا،-2030-دى كورسەك بىرگە تارپاڭىم!!!
4.09.2001 جىل.
بوس ماقتاننان نە ۇتامىز؟
سوڭعى مەزگىلدە ەلدىك، ەرلىك، بىرلىك تۋرالى ءجيى ايتىلىپ تا، جازىلىپ تا ءجۇر. بۇل، ءسوز جوق، زامان رۋحىنداعى ماسەلە. ەز بولماساق، ەتەك-جەڭىمىزدى جيناقتاپ، ەل بولۋعا ۇمتىلساق دەگەندە ەتەكتەن تارتىپ، ەڭسەنى ەزىپ تۇرعان كەدەرگىلەر دە از ەمەس. ەلدىڭ ەرتەڭىنە سەنىممەن قاراۋعا كۇدىك كەلتىرۋگە سەبەپشى كەلەڭسىز ءجايتتاردىڭ قاتارىندا حالقىمىزدىڭ رۋعا، جىككە بولىنگىشتىگى، ءسويتىپ، ءوزارا قىرقىسىپ، ايتىسىپ-تارتىسىپ، كەرىلدەسىپ، ءبىر-بىرىن كۇندەپ، كورە الماۋى، ىشىمدىك دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قويۋعا بەيىمدىگى، وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ اتا داستۇردەن، مادەنيەتتىلىكتەن جۇتاپ بارا جاتقاندىعى سىقىلدى باستى-باستىلارىن كەيىنگى كەزدە اشىنا ايتىپ تا جاتىرمىز. بۇل دەرتتەردىڭ ىشىندەگى ەڭ ءبىر وسالدىعىمىزدى تانىتاتىن تاعى ءبىر كورىنىس، قۇر، بوس ماقتان قۇمارلىعىمىز. توقىراۋ اتالعان كەزەڭدە بارىنەن بۇرىن الگى ايتقان ىشكىلىك ادام بولجاپ بولمايتىن دارەجەدە ءورىس الدى. اششى سۋعا سول كەزەڭدە باتىپ ىشكەن كەيبىر اعايىندار «اتتەڭ، كوممۋنيزم ءوتىپ كەتىپتى» دەپ سان سوعادى. ويتكەنى، ول كەزدە دۇنيە كۇل بولماق تۇگىلى، بۇل بولسا دا، باسى اۋىراتىن ەشكىم جوق ەدى. اركىم ءوزىنىڭ نان تاپقانىنا، ءسويتىپ، ءۇي-ىشىن اسىراعانىنا شۇكىرشىلىك ەتەتىن. سول ءبىر كەزەڭدە قاي قازاق تا قولدان كەلسە باستىق بولۋعا تالپىندى. ول ءۇشىن جارامساقتىقتىڭ بارلىق ساتىسىنان ءوتىپ، «دوكەيلەردىڭ» الدىندا قۇرداي جورعالاپ، ءوزىنىڭ نەگىزگى ماقساتى پورتفەل مەن كرەسلوعا يە بولۋ ءۇشىن ەشتەڭەدەن دە ايانىپ قالمادى. ال بيلىك قولعا تيگەن سوڭ اكىمشىلدىك، امىرشىلدىككە ءبىرجولاتا يەك ارتۋ ەتەك الدى. ءسويتىپ، باستىقتى ورىندى-ورىنسىز ماقتاۋ، ماداقتاۋ، وعان ءجون-جوسىقسىز سىيلىقتار ۇسىنۋ داستۇرگە ەنە باستادى. وسىناۋ كەزەڭگە ءتان اسا ءقاۋىپتى قوعامدىق كەسەلدەر ساناتىندا الاياقتىق، اشكوزدىك، جاعىمپازدىق، جالپاقشەشەيلىك، ەكىجۇزدىلىك، ايداپ سالۋشىلىق، ارامتاماقتىق ماسىلدىق تاعى باسقالارىن دا ايتۋعا بولادى.
بۇلاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ءبىر سوراقىسى، كورەر كوزگە سونداي كۇلكىلى ءارى ءتۇرپىلى كورىنەتىن جاي -بىر-بىرىنە كوپشىك قويا سويلەۋ نەمەسە بوس داڭعازالىق، كولگىرسۋ، تاعىسىن-تاعىلار. بىتپەگەن ءىستى ءبىتتى دەپ، قابىرعاعا ەكى شەگە قاققانعا ءماز بولىپ، نەمەسە ەكى اۋىز ءسوز ورىسشا سويلەگەنگە بارىنشا ماساتتانىپ كەلىپپىز. وسىلايشا قۇر دالباسالاپ جوسپار قۋعانسىپ، ونى ورىنداعانسىپ، كىمنىڭ شاشباۋىن كوتەرگەنىمىزدى بىلمەي ءوز بۋىمىزعا ءوزىمىز ءپىسىپ، دارىلداپ جۇرگەنىمىزدە ەل دە، جەر دە توزۋعا اينالعان ەكەن. باسقانى بىلاي قويعاندا ماڭعىستاۋدىڭ ءوزىن الايىقشى. اينالا تولعان حيميالىق زاۆودتار، ولاردىڭ قالدىقتارى، اۋا بىلعانعان، باسى اۋىرىپ، بالتىرى سىزدامايتىن پەندە جوق. مۇناي وندىرەمىز، شابىندىق شابامىز، تاس كەسەمىز، جەر قويناۋىن اتقىلاپ، قازىپ زەرتتەيمىز دەپ جۇرگەندە جەر دە توزعان.
وسىنداي داڭعازاشىلدىق، ناۋقانشىلدىقپەن الا شاپقىن بولىپ الاڭعاسارلانىپ جۇرگەندە كوپ نارسەنى جوعالتىپ الىپپىز. بارىنەن بۇرىن كەۋدە كەرىپ بوسقا تاسىنىپ جۇرگەندە قوعامنىڭ دامۋ كوشىنەن قالىپ قويىپپىز. كەيىن تاۋەلسىزدىك الىپ قاتارعا قوسىلعان دامۋشى ەلدەردىڭ ءوزى بىزدەن كوش ىلگەرى ۇزاپ كەتكەن. ەڭ وكىنىشتىسى، بىزدە ءسوز كوپ، ءىس ماردىمسىز.
قاشەكەڭ تويىنا تۇركيادان ارنايى ساپارمەن كەلگەن اتاقتى مۇستافا وزتۇرىك الماتى تەلەديدارىنا بەرگەن سۇحباتىندا «مىناۋ توي ءبىزدىڭ حالىق بولا الاتىندىعىمىزدى، باسىمىزدىڭ كەرەك كەزىندە بىرىگە الاتىندىعىن كورسەتتى. الايدا، ەلدىككە تۇساۋ بولاتىن ىشىمدىك دەگەن ءبىر پالە بار ەكەن. سونى بىر-بىرىنە قالايدا ىشكىزىپ، وزدى-وزدەرىن كەزەكپە-كەزەك وسىرە ماقتاي، بوسە بەرۋدى داعدىعا اينالدىرعان ەكەن»، دەگەندى ايتتى. «ماقتاعاندى كىم سۇيمەيدى، قۇل-قۇتان دا سۇيەدى» دەگەن دە ءسوز بار ارامىزدا. بۇل دا ءبىزدىڭ ماقتان قۇمارلىعىمىزدى كورسەتەدى. «ماقتان، ماقتان، ماقتانۋعا تۇرارلىق ۇلىڭ، قىزىڭ بولسا»، دەيمىز. ارينە، ۇلتتىق ماقتانىش ەتىپ ۇلگى تۇتارلىق مۇستافاداي ەرلەرىمىز بولسا، كەۋدەنى قۋانىش كەرنەسە نەسى بار! ايتكەنمەن وسى قاشەكەڭ تويىنا الماتىدان 1991 جىلدىڭ 3 قازانى كۇنى مۇستافامەن بىرگە ۇشۋعا ءساتى ءتۇسىپ، ساپارلاس بولعان وسى جولداردىڭ اۆتورى شىعىس جەكپە-جەگىنەن بىرنەشە دۇركىن الەم چەمپيونى مۇستافا وزتۇرىكتىڭ اۋىلدىڭ قاراپايىم قازاعىنداي كىشىپەيىلدىلىگىنە، ماقتان سۇيمەيتىنىنە، ءبىراق وزىنە سونشالىق سەنىمدى ەكەندىگىنە ءتانتى بولعان ەدى. تەگىندە بۇگىنگى كۇردەلى دۇنيەدە اتتىڭ باسىن تىزگىندەپ، سابىرلى، سالقىنقاندى بولا بىلگەنگە نە جەتسىن. ادام بالاسى نەعۇرلىم دانا، نەعۇرلىم پاراساتتى، ءتىپتى بىلايىنشا العاندا نەعۇرلىم سالاۋاتتى ءومىر سۇرەتىن بولعان سايىن اق-قارانىڭ جىگىن ايقىن اجىراتىپ، كەز كەلگەننىڭ قۇرىعىندا، شىلاۋىندا كەتپەيدى. كولگىرسىگەن ماقتاۋ سوزگە ەرە دە قويمايدى ول. ال ءبىزدىڭ جەردە قالاي؟ ماسەلەن، قازاقستاندى تۇتاس الساق، ونى «تۋىسقان ۇلتتاردىڭ دوستىعىنىڭ لابوراتورياسى»، «قوناقجاي، دالاسىنداي دارحان ەل» دەپ بوستان-بوسقا جەل بەرىپ، قۇرعاق ماراپاتتاۋدى نەگىزگە الىپ ورىندى-ورىنسىز ماداقتاپ كەلەدى دە، ەندى دىم بىلمەگەندەي، «جەرگىلىكتى حالىق ءوز جەرىندە جارتىسىنا دا تولمايدى»، «قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك ءتىل ەتىپ نە كەرەگى بار ەدى؟» دەپ جاعاعا جارماسىپ جۇرگەن جوق پا؟ شەت ەلدە ءجۇرىپ ىسىلعان مۇستافا، نەمەسە وتكەن جىلى يراننان كەلگەن ىسكەر باۋىرىمىز ءجۇسىپ كورپە الگىندەي سىن-ەسكەرتپەلەردى بەكەردەن-بەكەر ايتپايدى عوي. ءسىرا، كەز كەلگەنگە اق كوڭىلدىلىكپەن اشىلىپ، شاشىلىپ، اقىرىندا ايدالادا قاڭعىرىپ، بوس قالماۋدىڭ ءجايىن ويلايتىن مەزگىل جەتتى.
اسىلى، قۇر ماقتاننىڭ كەرەگى نە؟ شۇكىر، ەل پرەزيدەنتى ن.نازاربايەۆ رەسپۋبليكانى جاڭا دەڭگەيگە كوتەرسەم، بارشا الەمگە تانىتسام دەپ تىنىم تاپپاي، جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي شاپقىلاپ ءجۇر. الايدا، ءالى قالىڭ ۇيقى قۇشاعىندا جاتقان قالىڭ ەلى دامىعان وركەنيەتتى الەمنىڭ كەرۋەن-كوشىنە ىلەسۋگە دايىن با؟! بىزدىڭشە، كەنجەلىگىمىز ءالى كوپ. ولاي بولسا، ەڭ اۋەلى داڭعازا، ءاۋپىرىم، بوس ماقتان سۇيگىشتىكتەن ارىلىپ، الدىڭعى ەلدەر قاتارلى ءىس قىلۋدى ۇيرەنەيىك، بەلدى بەكەم بۋىپ، تاس ءتۇيىن بولىپ تاباندى تىرلىك ەتەيىك! سوندا عانا تۇعىرىمىزدا تايقىماي تۇرا الماقپىز.
1991 جىل.
امال
وسىندايدا بالالىق شاقتىڭ بال اسەرلەرىن قالاي ەسكە المايسىڭ؟! شۇكىر، سوڭعى جىلدارى قازاق ەلىنىڭ قاناتى قاتايىپ، جوعالتقان اسىل مۇرالارىمىز بەن ۇلتتىق سالت-داستۇرلەرىمىزدى جاڭعىرتۋعا قۇلشىنۋ ۇستىندەمىز. سونىڭ ءبىر ايقىن كورىنىسىندەي كوكتەم مەرەكەسى - ناۋرىز تويىن بۇكىلحالىقتىق اۋقىمدا كەڭىنەن تويلاۋدى قولعا الىپ جاتىرمىز. كوڭىل، شىركىن، جاڭارعان دۇنيەگە، زامان رۋحىنا ءتاۋبا ەتىپ، قۋانىش ۇزاعىنان سۇيىندىرسە ەكەن دەگەن اق تىلەك اقتارىلادى. ەڭ باستىسى، بۇل ۇلان-اسىر مەيرام حالقىمىزدىڭ ءبولمىس-بىتىمىن نىعايتا تۇسەدى عوي دەگەن وي قۋاتتاندىرادى. ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدى، ۇلتىمىزدى كۇللى الەم تانىپ وتىرعانىن ايتساڭىزشى!
ال وسىلايشا مەرەيىمىز تاسىپ، دۇربەلەڭدى-دۇبىرلى داۋىرگە تاپ بولىپ جاتىرعان كەزىمىزدە مەنىڭ ويىما سوناۋ ءبىر بالالىق شاعىم ورالا بەرەدى. ول كەزدە ءبىز وسىناۋ ۇلانعايىر ماڭعىستاۋ ولكەسىندەگى ەڭ ءبىر كورىكتى، ەڭ ءبىر اسەرلى شايىر اۋىلىندا تۇرۋشى ەدىك. بۇل اۋىلدىڭ كوكتەمگى كورىك-كەلبەتىنە كوز سۇيسىنەر ەدى. بۇكىل جەر-دۇنيە، تىرشىلىككە جان كىرىپ، قاسيەتتى قاراتاۋ باۋرايىنداعى كۇلىمدەگەن قاينار بۇلاقتار بۇلقىنا اعىپ، اينالاڭ كوك جاسىل تەپسەڭ، ورىسكە مال جامىراي جايىلىپ، تابيعاتتىڭ وسىناۋ اۋەن سازى، جاراسىمىنا ساي ادامدار دا جادىراپ، جاعالارى جايلاۋ، كوڭىلدى داۋرەن ءسۇرۋشى ەدى.
ماڭعىستاۋ تۇرعىندارىنىڭ سول تابيعاتپەن ەتەنە ۇعىم-تۇسىنىگى بويىنشا كوكتەمنىڭ العاشقى ايىنىڭ 14ء-ى كۇنى مەرەكە باستالادى. بۇل - امال. بۇل ولكەدە سوندىقتان امال ەسىمدى ادامدار دا از كەزدەسپەيدى. ناۋرىز ايىنىڭ 14ء-ى - امال - ماڭعىستاۋلىقتاردىڭ تىلىمەن ايتقاندا، ۇلى توي، ادامداردىڭ بىر-بىرىمەن شۇرقىراسىپ، ءتوس ءتۇيىستىرىپ كورىسەر كۇنى. ويداعى-قىرداعى اعايىننىڭ ءبىر-بىرىن ەمىرەنە ىزدەپ، قىس كورپەسىن سىلكىپ، تىرشىلىكتىڭ تۇلەيتىن شاعى. ناۋرىز مەرەكەسىن بۇكىل ەل بولىپ تويلاي باستاعانىمىز ەندى عانا بولعانىمەن، ماڭعىستاۋلىقتار امالدى ايرىقشا توي ەتىپ ەل ىشىندە اتاپ ءوتۋدى قاي كەزدە دە، قانداي زاماندا دا ءداستۇرلى تۇردە جالعاستىرىپ كەلە جاتىر.
ءبىر تاڭ قالاتىنىم، شىن باۋىر، جاقىن اعايىن ادامداردىڭ وسى كۇنى ءبىرىن-بىرى ىزدەۋى، ءبىر شاڭىراقتىڭ استىنا جينالىپ، مەرەيلەنىپ، شاتتانۋى شارت سەكىلدى. ءدال وسى ناعىز حالىقتىق مەرەكە كۇنى بارماساڭ، ۇلكەندەر جاعى كوڭىلگە الىپ، رەنجىپ قالۋى دا ابدەن مۇمكىن. ارينە، «يگىلىكتىڭ ەرتە-كەشى جوق»، «ەشتەن كەش جاقسى» دەپ كەيىن دە كورىسىپ، قول ۇشىن بەرىپ شىعۋعا بولاتىن شىعار... ءبىراق، «ساباقتى ينە ساتىمەن» دەمەكشى، ءبىز ءتىپتى سول بالا كەزىمىزدە تاۋ باۋرايىن الا شاشىراي ورنالاسقان، شاعىن دەگەنمەن اجەپتاۋىر حالىق تۇراتىن اۋىلدىڭ انا شەتى مەن مىنا شەتىنە تۇگەل بارىپ، كورىسىپ شىعۋدى ماقسات-مىندەت سانايتىنبىز. الىسىراقتا ورنالاسقان ءبىر ءۇي قالىپ قويسا دا، كوڭىلىمىز ورتايىپ قالاتىنداي سەزىنەتىندەيمىز. شىركىن، نەتكەن دالا كوڭىل، نەتكەن بالا كوڭىل! ويتكەنى، اتا-انامىز، تۋعان اۋىلىمىز بىزدەردى بۇكىل ەلگە دەگەن وسىنداي شىنايى سۇيىسپەنشىلىكپەن،تۋعان توپىراققا دەگەن ماحابباتپەن ءوسىردى عوي. ەندى ءبىر قىزىعى، وسى امال كۇنى ۇيدى-ۇيگە كورىسەردە تاڭ قۇلانيەكتەنە توپ بالا بىرىگىپ الىپ شاپقىلاپ، اۋىلدى ارالاپ شىعاتىنبىز. ارينە، ادەتتە ەرتەمەن تۇراتىن اۋىل ادامدارى ۇلى مەيرام كۇنى ءسىرا دا تىنىش جاتا السىن با! ەڭ باستىسى، اۋىل ادامىنىڭ اقجارقىن كوڭىلى مەن اق داستارحانىن ايتساڭىزشى! امال كۇنگى اۋىل ادامدارىنىڭ ءۇيدى-ۇيدى ارالاپ قىدىرۋى، تويدان پەيىلىن دە، شاشۋىن دا، بارىن دا اياماۋى ءبىر عانيبەت! بەس كۇن تىرشىلىكتە ادامداردىڭ وسىنداي كوڭىل جاراسىمىنا نە جەتسىن!
سوڭعى مەزگىلدە قالات ىرىشىلىگىمەن الدانىپ كەتىپ، اۋىلدىڭ بۇگىنگى ومىرىنەن الشاقتاپ بارامىز با دەپ تە الاڭدايمىن...
نە بولسا دا، امال - ەلدىك، حالىقتىق مەيرام. بۇل كۇنى ماڭعىستاۋ وڭىرىندە كىم-كىم دە بولسا كۇن شىققانشا بۇيىعىپ جاتا المايدى. كىم-كىمنىڭ دە كوڭىلىنە جەلپىنىس كىرەدى، جۇزدەرىنە ومىرگە دەگەن قۇلشىنىس ەنەدى، بىرلىك كۇشەيەدى، بەرەكە مولايادى. حالقىمىزدىڭ بۇرىنعىدان دا ىنتىماعى ارتا تۇسەرىنە ءشۇبامىز جوق.
مەنىڭ ەسىمە جوعارى وقۋ ورنىن بىتىرگەننەن كەيىن الماتىدا تۇرعان جىلدارىم تۇسەدى. ماڭعىستاۋدان استاناعا جينالعان اعايىننىڭ بارلىعى اتىشۋلى جازۋشى ءابىش كەكىلبايەۆ اعامىزدىڭ ۇيىندە امال كۇنى مىندەتتى تۇردە باس قوساتىن. ويتكەنى، بۇل ۇيدە وسىناۋ قالاداعى ماڭعىستاۋلىقتار ىشىندە بارىنەن دە جاسى ۇلكەن قارت انا بار! امالدىڭ ءمانى دە سول: جاسى ۇلكەنگە جاسى كىشىنىڭ ينابات ءبىلدىرۋى، سالەمدەسۋى. سىيلاستىق، حالىقتىق تەرەڭ تامىرلى ءداستۇر دەگەن دە وسىدان باستالماي ما؟! ال سىيلاستىق بولسا، قۇت-بەرەكە دە، توي مەرەكە دە كوپ، ءارى سالتاناتتى دا دۋماندى بولماق.
ەندەشە، امال كۇنى كوڭىلدەرىڭ كوتەرىڭكى بولسىن، جاماعات!
ناۋرىز، 1991 جىل.
You Might Also Like
-
قىرعىز بەن قازاقتان شىققان جان دوستاردىڭ سىرلاسۋى نەگىزىندە دۇنيەگە كەلگەن رۋحاني-فيلوسوفيالىق كىتاپ. توعىز ءتۇرلى شىعارماعا وزىندىك پىكىرلەرىن بىلدىرە وتىرىپ قانشاما ماسەلەلەرمەن،ادامزات بالاسىن ما...
-
جەلتوقسان! ۇسكىرىك جەل جۇلقىنا، ۇدەي سوعادى. اسپاننىڭ ءجۇزى قابارتىپ، ءزىلماۋىر قارا بۇلتتار تۇنەرە تونەدى. سول قارا بۇلتتاردىڭ كوبەسىن سوگىپ، كۇن نۇرىنا جول اشقىسى كەلگەندەي جارق-جۇرق ەتكەن ناجاعاي ...
