تاۋەلسىزدىك تۇعىرلارى
نەمەسە ەلدىك، تاربيەلىك-تاعىلىمدىق ماسەلەلەر حاقىندا
***
...جەرىمنىڭ قويناۋىنداعى قولات-قولات كەن-بايلىقتاردى تولىققاندى يگەرۋگە كۇش-جىگەر قوسىپ، تاتۋ-تاتتىلىك، ىنتىماقتاستىق تانىتقان باۋىرلاس بارشا ۇلتقا دا اق جۇرەگىن، اق پەيىلىن جايىپ سالاتىن، كەزى كەلگەندە ولار ءۇشىن دە جان قيار دوستىقتان تايىنبايتىن حالقىم بارىنا ماقتانامىن ءارى ءوزىمدى باقىتتى سانايمىن. دوستى ساتپايتىن، وعان جاماندىق ويلاۋ ويىندا جوق، قايتا ءارقاشان اقجارقىن كوڭىلى، ايقارا اشىق قۇشاعى، قوناقجايلىق شىرايىمەن قارسى الار قازاقى قاسيەتتى، ءسىرا، كىم جوققا شىعارا الماق؟!
سونىمەن قاتار مەنىڭ حالقىمنىڭ اتا-بابا قانى تامعان تۋعان جەر، كونە زامانداردان بەرى قاراي قالىپتاسقان حالىقتىق يگى ءسالت-داستۇر، راسىمدەرگە اسقان سەرگەك سەزىمتالدىقپەن قارايتىنى زاڭدى قۇبىلىس.تۋىپ-وسكەن، كىندىك كەسكەن توپىراعىن سۇيمەيتىن ادام بولمايدى. ونىڭ ءاربىر تاۋ-تاسى، وي-قىرى، بابالاردىڭ جەر-سۋلارعا تاۋىپ قويعان سان عاسىرلاردان بەرى كەلە جاتىرعان اتاۋلارى سول ولكەنىڭ، سول حالىقتىڭ پەرزەنتتەرىنىڭ جۇرەگىنە وتتاي ىستىق....
28.11.1988 جىل
***
...ءاربىر ادامنىڭ، ءاربىر ۇلت وكىلىنىڭ انا ءتىلى - ءوزى العاش ەمىپ، ءنار العان، دۇنيەدەگى ەڭ ءبىر اسىل سانايتىن اناسىنىڭ ەمشەك سۇتىندەي. ومىرگە ىنتىققان بال بوبەك، مىنە، وسى انا سۇتىنە قالاي ىڭكار بولسا، قالعان بۇكىل سانالى عۇمىرىندا وزىنە ار-نامىس، باقىت-بازار، ازىق-قورەك بولار انا تىلىنە دە ەشقاشان تويىنباي، سۋساپ وتەرى، قانىمەن تارتارى داۋسىز ءارى زاڭدى قۇبىلىس. سوناۋ جاپپاي قۋدالاۋ، لەنيندىك ۇلت ساياساتىنىڭ ورەسكەل بۇرمالانۋى، ودان بەرگى توقىراۋ زامانىندا حالقىمىزدىڭ باسىنا تۇسكەن قارا بۇلتتىڭ زۇلمات كولەڭكەسىمەن بىرگە تىلىمىزگە تيگەن قاسىرەتتى جاعدايلاردى دا اينالىپ وتە المايمىز بۇگىندە. وسىناۋ مەرزىم ىشىندە رەسپۋبليكامىزدا 700-دەن استام قازاق مەكتەبىنىڭ مۇلدە جابىلىپ قالۋى، قانشا عاسىرلىق تاريحى، اۋىز ادەبيەتى، مادەنيەتى، ءتىلى، كەڭ-بايتاق تەرريتورياسى بار قازاق حالقىنىڭ رۋحاني دامۋىنا، كەمەل كوكجيەكتەرگە قادام باسۋىنا ايتارلىقتاي تەجەۋ سالدى ەمەس پە؟!.
جەلتوقسان، 1988 جىل.
***
...بىزدىڭشە، توي باسقارۋ - ۇلكەن ونەر. ءسوز ونەرىن، ءسوز قۇدىرەتىن، ونەرپازىن، اقىنى مەن جىرشىسىن قاتتى قۇرمەت تۇتىپ قادىرلەيتىن قازاق حالقىنىڭ توي-دۋمانىن، توي سالتاناتىن وتكىزۋگە زور كاسىبي دايىندىق كەرەك. ول ءۇشىن شەشەن سويلەۋ، ونەرلى بولۋ ءوز الدىنا، بۇكىل حالىقتىق ءسالت-داستۇردى اينا-قاتەسىز ءبىلۋ، ونى قاجەتىندە زامانعا لايىق جاڭعىرتا پايدالانۋ مىندەت. حالقىمىزدىڭ وتكەنى مەن بۇگىنگىسىنەن دە كەڭىنەن حاباردار بولۋ قاجەت. ۇلكەن ومىرگە قادام باسىپ جاتقان جاس جۇبايلارعا اق تىلەكتى، اق جولدى تىلەي وتىرىپ، ولاردى ۇلتتىق رۋحپەن قاناتتاندىرۋدىڭ دا ماڭىزى ەرەكشە. تويباستار، بەتاشار، جار-جار، سىڭسۋ، تاعى باسقالارىن ءار تويعا لايىقتاپ ارنايى جازىپ، ءبىر ءىزدى شيىرلاماي، توي وتكىزۋدىڭ ۇلتتىق-تاربيەلىك-تاعىلىمدىق مازمۇنىن ايشىقتاۋ اسا ماڭىزدى ءىس.
(«توي وتكىزۋ وڭاي ما؟»، 1990 جىل)
***
...قازاق ان-كۇيىنىڭ جاندى تەربەر اۋەزى مەن قوڭىر سازىن، ونىڭ مۇڭلىلىعى مەن شىن جۇرەكتەن توگىلىپ شىعاتىن تاڭعى اۋاداي كاۋسارلىعىن، ويناقىلىعىن دا ۇناتادى. بالكىم، وسىنداي كەڭ پەيىلدى ەلدىڭ ىشىندە وسكەندىكتەن شىعار، قازاق قۋانسا قۋانىپ، جۇبانسا جۇباناتىن، قايعىرسا قابىرعاسى قايىساتىن جاعدايلارى دا از ەمەس. ەڭ اۋەلى، وسى حالىقتىڭ ءسالت-داستۇرى مەن تالىم-تاربيەسىنە كوڭىلىنىڭ حوشى كەلەدى. ۇلكەندەردى سىيلاۋى، كىشىگە قامقور بولۋى كەرەمەت قاسيەت قوي... كەيدە بۇگىنگى جاستاردىڭ وسىنداي داعدىلار مەن كونە حالىقتىق رۋحاني قازىنالارعا نەمكەتتى، سالعىرت قاراپ بارا جاتقاندىعى الاڭداتادى ونى. روك، دجاز قۋىپ، باتىستىڭ ەلىرمە اۋەنىنە ەرىپ جۇلقىنىپ، ءوز حالقىنىڭ ونەرىنە مەنسىنبەي قارايتىن رۋحاني الەمى جۇتاڭ جاستاردى، شىركىن، جاڭاشا ۇلتتىق كلۋبتار ۇيىمداستىرىپ، پارمەندى شارالارمەن باۋلىسا دەپ ىشتەي ويلايدى. بۇل بايقاپ ءجۇر عوي، كىمنىڭ ۇيىڭدە اقساقالدارى بولسا، تاربيە حالىقتىق تۇرعىدا جۇرەتىنىن.ۇلكەندەرگە قۇرمەت، قاراپايىمدىلىق، ادامدى ءسۇيۋ دەگەن سياقتى اسا قاجەتتى قاسيەتتەردىڭ ساقتالاتىنىن. ال دومبىراعا نەمقۇرايلى قارايتىن دا قازاقتار بار ەمەس پە؟!.
15.02.1990 جىل
***
...حالىقتىق مۇرا، رۋحاني قازىنا اتاۋلىنى قاستەرلەۋگە، حالىق ونەرىن، مادەنيەتىن كوتەرۋگە دەگەن قۇلشىنىس، ۇلتتىق سانا-سەزىمنىڭ ويانۋى مۇنىڭ ونەرگە دەگەن ىڭكارلىعىن سان مارتە ءوسىرىپ، ارتتىرا ءتۇستى. العاشقىدا قازاق اۋىز ادەبيەتىنىڭ ەڭ بايىرعى، ەڭ قاستەرلى جانرى - ايتىس جاڭعىرا باستاعانىندا ءبىر قوزعالىپ، كوڭىلى كوتەرىلىپ، مەرەيلەنىپ قالعان قازاق از با؟ الايدا، ۇزاق جىلدار بويى كوزى ارشىلماعان بال بۇلاق ونەر بىردەن باستاۋ الىپ ارناسىن تابا قويماپ ەدى-اۋ. ايتىسكەر اقىندارىمىز العاشقىدا ولەڭ سوزدەرىن جازىپ، جاتتاپ الىپ كەلىپ ايتىسۋعا بەيىم ەدى. نەمەسە سوزبەن ۇزەڭگى قاعىسقاندارىندا جەڭىل ۇيقاستارعا نەمەسە ارزان وي-پىكىرلەرگە، تاتىمسىز تاقىرىپتارعا بوي ۇراتىنى جاسىرىن ەمەس-تۇعىن. بىرتە-بىرتە تالاپ كۇشەيدى، ايتىسكەر اقىندار ىرىكتەلە باستادى. ونەر ايدىنى وزىنە كەرەكتىلەرىن ءوزى ءسۇزىپ الدى.
(«قياعا قانات سەرمەگەن»، 1990 جىل)
***
...ەلى ءۇشىن ەسەلەپ ەڭبەك ەتەتىن، تىنىمسىز تەر توگەتىن، ەل نامىسىن قورعايتىن شىنايى ازاماتتار ءاردايىم دا ءوز ەڭبەگىن بۇلدامايتىن ءارى قاراپايىم، يناباتتى بولىپ كەلەدى. ونداي مارعاسقالار جالعان ماراپاتتى، وزدەرىن جۇرتىنا تىم ءىرى ەتىپ كورسەتۋدى جاراتپايدى. ال ومىردە ءوزىن-وزى «ۇلى»، ءھام «ءنان» ەتىپ كورسەتۋگە تالپىنىپ، بۇل جولدا ار مەن ابىرويدىڭ شەگىنەن تىم الشاقتاپ شىعىپ كەتەتىندەر دە بار عوي. ...ول قانشا اتاعى دارداي بولعانىمەن دە، ەل قاتارىمەن جۇرگەندى، جۇرتتان اسىپ كەتپەك تۇگىلى بارىنا قاناعات ەتۋدى ءجون كورەتىن، ىنتى-شىنتىن ەڭبەك پەن سپورتقا ارناعان ازامات ەكەندىگىن ايتار ەدىك. ەرلىك پەن وجەتتىككە، ۇلتتىق نامىس پەن جىگەرگە جانىلعان وسىنداي ۇلاندارىمىز عانا تاۋەلسىز ەلدىڭ سەنىمدى تۇتقالارى بولا الاتىندىعىن دا قاپەرگە ۇستاۋىمىز كەرەك.
***
...سارى بەلدە ساعىم جۇزەدى. ويناقى، ەركە ساعىم، ويلى دا مۇڭلى ساعىم. ساعىم الداۋشى دەۋشىلەردە سەزىم بار ما ەكەن ءوزى؟ ساعىم دەگەن - ساعىنىش. مۇنىڭ كوڭىلى قايدا جۇرسە دە سول ءبىر اياۋلى ساعىمعا، تابانىنا تيگەندە جۇرەگىن وت قىپ قىزدىرارداي ىستىق شاعىلعا، كۇندىز-تۇنى دامىل تاپپاي ازىناپ تۇراتىن دولى داۋىلعا ىنتىق. كوكتەم شىعا قىلت ەتىپ كورىنىپ، قىزعىلت تارتىپ جەر-دۇنيەگە قاپتاپ كەتەتىن بايشەشەك قانداي؟ ۇشتاعاننىڭ ماي توپىراعىنىڭ قاي تۇسىنان دا ءتۇرتىپ قالساڭ، بۇلت ەتىپ شىعا كەلەتىن كوسىكتەر قانداي؟!
***
...دالا تىنىسىن كەڭىنەن الىپ جاتىر. بۇرقىراعان جۋسان ءيىسى جان سارايىڭدى جادىراتادى. تۋعان توپىراقتىڭ وزىنە عانا ءتان جۇپارى، ساعىمدى بەلى، اشقىلتىم كەرمەك ءدامدى ءشوبى ءبارى دە وسى ءبىر شاقتا وزىڭە، جان-دۇنيەڭە ەتەنە ىستىق. كوك مايسالى وسىناۋ القاپقا قاز-قاتار قونا قالعان اقبوز ۇيلەردىڭ ءسان-سالتاناتىن ايتساڭىزشى!..
(«قاشاعان جۇيرىك جىراۋ، ەلدىڭ ءتىلى»، قىركۇيەك 1991 جىل)
***
...بۇرىن حالىقتاردىڭ جاۋگەرشىلىگى، جەر، جەسىر داۋى جاعدايىنداعى شاپقىنشىلىق، اتىس-شابىستان قارا جەر تىتىرەپ، حالىقتاردىڭ قاتارى تەز ارادا سەتىنەپ قالىپ وتىردى. تۋعان ەل، تۋعان جەردى قورعاپ قالۋ ءۇشىن كۇش-قۋاتىڭنىڭ مول، قاتارىڭنىڭ كوپ بولۋى دا ايتارلىقتاي رول اتقاردى. سوندىقتان دا اتالارىمىز ناقتى تاريحي جاعدايلاردى ەسكەرە وتىرىپ، ۇرپاق سانىن قالاي بولعاندا دا ءوسىرۋ كەرەكتىگىنە ايرىقشا ءمان بەرگەن. بۇعان ءبىزدىڭ ارعى-بەرگى زاماندارداعى ونەگەلى اسىل اجەلەرىمىز دە تۇسىنىستىكپەن قاراپ، ەل قامىن، جەر قامىن، حالىق پەن ۇرپاق تاعدىرىن ويلاعان، بارىنە دە شىداعان، كونگەن...
(«پارىز»، 1991 جىل).
***
«قازاق»، «قازاق ەلى» دەگەن سوزدەردى ەستىسەم بولدى، جۇرەكتەن قان شاپشىپ، جاناردان جاس ىرشيدى. ەلدىڭ ەرتەڭىنە، ەگەمەندىگىنە سەنبەۋ ەزدىكتىڭ بەلگىسى دەپ بىلەمىن. قات-قابات پروبلەمالارعا، سان الۋان قايشىلىقتارعا تولى وسىناۋ عاسىردا قازاق سىندى باسىنان قايعى بۇلتى ارىلماعان اياۋلى حالىقتىڭ ەڭسەلى دە تاۋەلسىز ەل بولىپ كەتۋى وڭاي شارۋا ەمەس.
ويتكەنى، عاسىرلار بويى وتارشىلدىق ەزگىنى، نەشەبىر الاساپىران ناۋبەتتى باستان كەشكەن حالقىمىز سول باياعى قالىڭ تۇمان ىشىندە اداسىپ، باسى اينالىپ، سانا-سەزىمىنە سەلكەۋ ءتۇسىرىپ العان اڭعىرت تا ماڭگۇرت سەكىلدى.
دەگەنمەن، ادامزات قوعامىنىڭ بۇگىنگى دامۋ كوشى ەرتەڭگە دەگەن سەنىمدى ۇستەي تۇسەدى. الدىڭعى قاتارلى دامىعان ەلدەردەن ارتتا قالساق تا، تولىق ەگەمەندىككە قول جەتسە، دامىعان دالامىز، قاسيەتتى جەر-انامىز امان تۇرسا، بىرلىك بولسا، تىرلىك تە بولادى دەپ ۇمىتتەنەمىن. قايتا قۇرۋدىڭ لەبى ەلدىڭ كوزىن اشتى. الايدا، ءبىزدىڭ داۋىسىمىز ءالى دە باسەڭ، قيمىلىمىز دا قويدىكىندەي ميمىرت، جالتاقتاۋىمىز باسىم. ايتكەنمەن، ازىرشە ءالىپتىڭ ارتىن اڭدىستاپ، اقىلمەن، «مىڭ ولشەپ، ءبىر كەسىپ» ءىس قىلعان ءجون بولۋى دا مۇمكىن...
(«قازاق ادەبيەتى»، 18.10.1991)
***
ءومىردىڭ مىنا ءبىر قايشىلىعى ەرىكسىز ويعا قالدىرادى: ەلى ءۇشىن جان ۇشىرىپ قىزمەت ەتىپ، بارلىق ماقسات-مۇراتى حالىق يگىلىگى جولىندا ايانباي ەڭبەك ەتۋ بولعان ادامداردىڭ دۇنيەدەن تىم ەرتە كەتەتىنى نەسى ەكەن؟ الدە، بۇل ولاردىڭ جۇرتىنا قايتسەم پايدامدى تيگىزەم دەپ قيىندىقتاردىڭ قاندايىنان دا تايسالماي، كوپكە جۇك بولارلىق اۋىرتپالىقتاردى كوتەرىپ وتەتىندىگىنەن بە ەكەن؟ ونداي جانداردان ايرىلۋ كوپشىلىكتىڭ جانىنا قاتتى باتادى، ولاردىڭ ءوزى ولسە دە، جارقىن بەينەسى ەل ەسىنەن كەتپەيدى. ويتكەنى، از عۇمىرىنىڭ ىشىندە-اق ەل-جۇرتى ءۇشىن ەلەۋلى ەڭبەك سىڭىرگەن، تالاي ادامعا شاپاعاتى ءتيىپ، قولىنان كەلگەن كومەگىن اياماعان، قاشاندا ادامگەرشىلىك، كىسىلىك قاسيەتىنەن تايماعان. سوندىقتان ولاردىڭ جارقىن بەينەسى، ونەگەلى ءىسى حالىق زەردەسىندە ۇدايى جاڭعىرىپ، كەلەشەك ۇرپاققا ۇلگى، ۇلاعات ەتىپ وتىرىلادى.
(«جاقسىنىڭ شاپاعاتى»، 31.03.1992 جىل)
***
...بىرەۋلەر ءومىر العا تارتقان سان-ساپات قيىندىقتار مەن كەدەرگىلەردەن، داۋىلدار مەن بۇرقاسىنداردان بۇعىنىپ، يمەنىپ، جاسقانادى، تومەنشىكتەيدى. وزىنە جالعىز رەت قانا سىيعا تارتىلعان تىرشىلىكتىڭ، ۇلى ۋاقىتتىڭ، ءوز بويىندا بار قابىلەت-قارىمنىڭ قادىر-قاسيەتىن باعامداي بىلمەيدى. ءومىردىڭ جويقىن تولقىندارىمەن ءجۇز شايىسىپ، بەتپە-بەت كەلۋدەن ۇركەكتەيدى. ونىڭ الدىندا ايىلىن جيىپ، شەگىنىپ، دارمەنسىزدىككە بوي ۇرادى. سوندىقتان دا ءومىر-داريا وزىنە-وزى سەنبەيتىن، زامانا تارتقان ءزىل جۇكتى نامىسقا تولى جۇرەگى، لاۋلاعان جاستىق جىگەرىمەن جەڭبەيتىن جاسىق جانداردى جاڭعاقشا شاعىپ، جاعاعا لاقتىرىپ تاستاپ وتىرادى. ال جۇرەگىندە تۇرلاۋلى بايلامى بار، جىگەر وتىن جانىرداي وت-نامىستى قايراعى بار، العا قويعان ماقساتىنان تايمايتىن، ويلاعانى، دەگەنىنە جەتپەي تەگى قويمايتىن، مۇراتى بار دىتتەگەن، ءوز ىسىنە نىق، بەكەم، سوقسا-داعى جەل-داۋىل، شايقالمايتىن مىقتى ەمەن سەكىلدەنگەن سايىپقىران ەرلەر زامانا مەن ۋاقىت امىرىنە بۇگەجەكتەپ، قۇلدىق ۇرا قويمايدى. ولار قانداي ءىستى قولعا الماسىن، بەل شەشىپ، شىنداپ كىرىسەدى دە، كۇردەلى كۇرمەۋلەرىن اجىراتىپ، جاڭاشا جول تابۋدى بارىنشا ىنتى-شىنتىمەن ىجداھاتتايدى.
1.01.1997 جىل.
***
قاشاندا باۋىرىنان ونگەن بالاسى ءۇشىن شىبىن جانى شىرىلداپ بايەك بولاتىن اسىل انا عوي. وزىنەن وربىگەن بالاسىنىڭ جامان بولعانى، اۋرۋ بولعانى، نەمەسە ىشكىش-القاش بولعانى، ءسويتىپ جارىق دۇنيەدەن قور بولىپ، ءپاتۋاسىز ءپاني كەشكەنى انا اتاۋلىنىڭ جانىن جەگى قۇرتتاي كەمىرىپ، وزەگىنە وت سالاتىنى كىم-كىمگە بولسا دا تۇسىنىكتى. مەنىڭ اڭگىمەنى تەرەڭنەن قازبالاپ بارىپ قوزعاۋىمدا دا ءبىر گاپ بار. ويتكەنى، ادام بالاسىنىڭ بارلىعى بىردەي ۇلى انادان جاراتىلعان. بارلىق بالا اناسىن سۇيەدى. ال وزىنە وسىناۋ ءومىردى سىيلاعان اناڭدى قادىر-قۇرمەت تۇتساڭ، ونىڭ ويلاعانىنداي بول، سەنىمىن، ءۇمىتىن اقتا. تەك قانا جاقسى قىرىڭنان كورىنىپ، ابىرويلى ازامات بولۋعا تالپىنا ءبىل...
11.05.1999 جىل.
***
...ويتكەنى، ماڭعىستاۋدى اسپان استىنداعى تابيعات-انا ءوزى قۇيا سالعانداي كورمە دەپ كوككە كوتەرگەندە ەڭ ءبىرىنشى وسى باعزى قاۋىمدار، وبالار مەن قورىمدار، اپاندار مەن ۇڭگىرلەر، تاعى باسقالارى ءبىرىنشى كەزەكتە ويعا ورالاتىنى بەلگىلى. ال الگى اتالعانداي تىلسىمى مول كونە ورىنداردى جوعالتىپ الماساق ەكەن، ولاردىڭ اربىرەۋىن كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ، كۇتە بىلسەك، زەرتتەي بىلسەك، بۇگىنگى ءزاۋزاتىن اتا-بابالار قولداي بەرمەك دەگەن تۇيىندەمىن.
تەگىندە ماڭعىستاۋدىڭ ساۋلەت ونەرى ۇرپاقتار ساباقتاستىعىنان تامىر تارتا بەرەدى دەۋگە تولىقتاي نەگىز بار. كۇنى بۇگىندە قازاقستاننىڭ بۇكىل شارتارابىندا ماڭعىستاۋ ساۋلەتشىلەرىنىڭ قولتاڭبالارى سايراپ جاتىر...
***
...ۇزاق جىلداردان بەرى تاعدىرى تاجىكەگە ءتۇسىپ كەلە جاتقان ءبىر رۋحاني قاجەتىمىز - اقتاۋدا مەشىت سالۋ. ەگەر ءساندى-سالتاناتتى مەشىت عيماراتى بوي كوتەرەر بولسا، وندا دا ۇلتتى، ۇرپاقتى قالىپتاستىرۋعا باعىشتالعان نەشە الۋان يماندىلىق ىستەردى قولعا الۋعا بولادى ەمەس پە؟ ورازا ايت، قۇربان ايت سياقتى دىني-كوپشىلىك مەيرامداردى ءدۇيىم جۇرت بولىپ مەشىت ماڭىندا تويلاۋ دا ورىندى. اللا تاعالاعا تاعزىم رەتىندە، ءولى ءارۋاقتاردىڭ قۇرمەتىنە اس ۇيىمداستىرۋدىڭ قاي كەزدە دە ايىبى جوق.
***
...ەندىگى ءبىر جەتپەس جۇقالتاڭ تۇسىمىز - كاسىبي دراما تەاترىنىڭ جوقتىعى. ال مۇنداي ۇجىمدار قازاقستاننىڭ بارلىق ايماقتارىندا بار. مەنىڭ وسى تاقىرىپتى قوزعاپ، پروبلەما، ءزارۋ ماسەلە ەتىپ كوتەرگەنىمە تابانى كۇرەكتەي ون جىل ءوتىپتى...
***
...ۇلتتىق مەنتاليتەتتىڭ، ۇلتتىق ءداستۇردىڭ، اتا سالت پەن مادەني ۇلگىنىڭ ومىرگە ورالۋىنا ناۋرىز مەرەكەسى دە داڭعىل جول اشا الماق. بار اڭگىمە –ونىڭ ۇيىمداستىرۋشىلارى مەن سەنارييىن تۇزۋشىدە. سول سەنارييگە كونكۋرس-بايگە جاريالاپ جىبەرسە دە ارتىق ەمەس. نە بولعاندا دا مۇندا دا جاڭا جىلداعىداي (1 قاڭتار) جاڭالىقتار، سىلكىنىستەر كەرەك-اق.ونى ويلاستىرۋ مادەنيەت تۇتقاسىن ۇستاۋشىلار مەن وسى سالا ەنتۋزياستارىنىڭ قيال مەن قابىلەت-قارىم، جاڭالىققا قۇشتارلىعى مەن قوعامدىق بەلسەندىلىگىنە بايلانىستى...
(«مادەنيەت دەگەندە ءمان بەرەتىن ماسەلەلەر»،
15.02.2000 جىل)
***
...ب ا ق دەگەنىڭ كۇتە قالعاندا الاقانىڭا قالىقتاپ كەلىپ قونا قويار بەينە ءبىر اققۋ قۇس دەيمىسىڭ؟ ونداي عايىپتان تايىپ كورىنگەن ب ا ق قۇسى قايدان تۇرلاۋلى بولا قويسىن. شىنتۋايتىنا كەلگەندە ب ا ق دەگەنىڭ كەز كەلگەننىڭ باسىنا قونا بەرمەيتىن، ماڭدايىنا تاڭ نۇرىنداي التىن شۇعىلا شاپاقپەن، التىن ارىپتەرمەن جازىلا بەرمەيتىن تابيعاتتىڭ تارتۋى بولار. ب ا ق دەگەنىڭ - بويىڭا بىتكەن ەرەكشە قاسيەت، ەرەكشە كۇش، ەرەكشە جىگەر. ول ساناڭا ساۋلە، قيالىڭا قانات بىتىرەدى. ول سەنى جانكەشتى ەڭبەگىڭ مەن مىگىرسىز ىزدەنىستەرىڭ ارقىلى عانا قيالار مەن قياندارعا، اسقار شىڭدار مەن بيىك قۇزدارعا، ءتۇپسىز تەرەڭدىكتەر مەن نەشەبىر تىلسىم ەندىك-بويلىقتارعا بويلاۋعا، شىڭىراۋلارعا قاۋعا سالۋعا جەتەلەيدى. اسقاق ارمان مەن بيىك مۇراتتاردى كوڭىلى قالاپ دىتتەگەن دارىن يەسى ەش داراقىلىققا ۇرىنبايدى، ول الگىندە ايتقان ب ا ق جۇلدىزىنىڭ، باقىت كاۋسارىنىڭ تەلەگەي تەڭىز تەر توگۋ، ەرىنبەس جالىقپاس ەرەن ەڭبەكپەن عانا كەلەتىنىن ەرتەرەك باعامدايدى...
(«بيىكتىك پەن تەرەڭدىك»، 22.02.2000 جىل)
***
...ءپىر اتاعا دەگەن كىرشىكسىز كوڭىلى مەن العاۋسىز سەزىمىن قاندايما ەل باسىنا كۇن تۋعان قيىن دا قيلى كەزەڭدەردىڭ وزىندە اق ادال ساقتاعان حالايىقتىڭ تاۋەلسىزدىكتىڭ تاڭى جارقىراي اتىپ، التىن اراي شۇعىلاسىن شاشىپ تۇرعاندا اعىنان جارىلىپ ارقالانار ءجونى دە بارشىلىق-اۋ.
ەگەمەندىكتى ەنشى ەتكەن ەلدىڭ كوكبايراعىن كوكتە ەركىن جەلبىرەتىپ، شىن مانىندەگى بىرەگەي حالىق بولىپ، مەملەكەت بولىپ قالىپتاسۋىنىڭ باستاپقى ارناسىندا سان عاسىرلىق بوداندىق ۇرەگەي پسيحولوگيا مەن تابانسىزدىقتان جاڭا دا تىڭ، ساپالى سانا سەكىرىسىنە سۇيرەلەپ، ۇلتتىق رۋحتى وياتۋ ماڭىزدى رول اتقارسا كەرەك.
ال بۇكىل ءومىرى بويىنا ۇلتتىق ءداستۇر، سالت-سانا، ەلدىك، جاۋىنگەرلىك باتىرلىق رۋح، ءدىن مەن ءتىل، قولونەر مەن ساۋلەت ونەرى، ءجون-جورالعىلار، قادىر-قاسيەت، كورىپكەلدىك، كورەگەندىك، يماندىلىق ۇردىستەرىن اسقار بيىكتە اسقاق ۇستاپ، اقىر سوڭىندا ۇلىسقا ۇران، ۇلتقا ماقتانىش بولىپ قالعان ءپىر بەكەتى اۋليەسىن قاستەر تۇتا بىلگەن ەلدىڭ مادەنيەتى ەشكىمنەن دە ولقى سوقپاق ەمەس.
اۋىزى ءبىر، تىلەك-نيەتى قۇبىلا، ءلايىم جاقسىلىققا ىنتىق بولعان قاۋىمنىڭ ويلاعانى كەلەدى ەكەن، دەگەنى بولادى ەكەن. ءارقاشاندا باستاعان ءىسىن باياندى ەتپەي تىنبايتىن، بۇل جولداعى نەشەبىر كەسە-كولدەنەڭ قيىندىق اتاۋلى مەن كەي كىمدەردىڭ كەرىسەر كەرىتارتپا قارەكەتتەرىنە قىڭبايتىن، باز بىرەۋلەردەي اۋىزبەن وراق ورىپ، قىرشاڭقى سويلەپ، دايىنعا جۇگىرمەي، پاراسات پەن پايىمعا جۇگىنىپ ۇيرەنگەن بيلىك باسىنداعى ەل ازاماتتارى شارۋانى وڭتايىنان كەلتىرىپ، ءمىنسىز اتقارۋعا بار كۇش-قايراتىن جۇمسادى...
(«ماڭگى وشپەس رۋح سالتاناتى»، 15.09.2000 جىل)
***
...قۇدايىمىزدى تانىپ، دىنىمىزگە، دىلىمىزگە، يمانىمىزعا نيەت بۇرىپ، ەمشىلەر دە ەركىن ءوز باق-قابىلەتتەرىن سىناي باستادى. الايدا، اڭگىمە ءوزىن ەمشى ساناتىنا ەنگىزۋشىلەرگە ۇلى جاراتۋشىدان، اتا-بابادان ءارۋاقتىڭ قالاي قونىپ، ونى قالاي ۇستاي بىلۋىندە، بويىندا بار قاسيەت، قابىلەت-قارىمدى ودان ءارى قاراي قالاي ۇشتاي، دامىتا بىلۋدە بولسا كەرەك...
(«شاراپات شۇعىلاسى»، 8.03.2001)
***
تەگىندە اعاش جاپىراعى بولماسا، قانداي جالاڭاش، قاڭداي تۇلدىر (جەتىم)، قانداي كورىكسىز دە ءارسىز بولار ەدى. جاپىراقتارى التىن كۇزدە ءجايلاپ تۇسە باستاسا دا، قىستىڭ قىتىمىر قۇقايىنا توتەپ بەرە وتىرىپ، ءومىر ءۇشىن كۇرەسىپ، كەلەر جىلى قايتا كوكتەپ، جاسىل جەلەك جامىلار ەدى. نارلەنۋ ءۇشىن تامىرىن تەرەڭ الار ەدى، نارلەنۋ ءۇشىن وعان ايالى الاقان كەرەك بولار ەدى...
...ادام دەگەن دە ءوزى سول اعاشتار سياقتى ەكەن عوي. ولارعا دا كۇتىم كەرەك، باپ كەرەك، جايلى جاعداي كەرەك. دامىعان ەلدەرگە قاراساڭ، ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە ءار ادامنىڭ ءوزىنىڭ دەنساۋلىق كۇتىمىنە، مەديسينانى جان-جاقتى دامىتۋعا، پروفيلاكتيكالىق شارالارعا، سىرقاتتى كەز كەلگەن دەرتتەن ايىقتىرىپ شىعارۋعا باسا ءمان بەرىلەدى. حالىقتىڭ الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق احۋالى تۇزەلەر بولسا، بۇل ۇلتتىڭ ساندىق كورسەتكىشى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ساپالىق جاعىن دا ەگىز دامىتا قاراستىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
...ءسوز جوق، انا مەن بالا دەنساۋلىعىنىڭ جايى ماقتانارلىقتاي بولماعانى. ءسوز جوق، باسىم بۇقارانىڭ قالتاسى جۇقا، ءوزىن كۇتۋگە جاعدايىنىڭ جوقتىعى، تۇرمىسىنىڭ ناشارلىعى، ەكولوگيانىڭ كەلىسپەۋى. ال اقشا جەتپەسە، وتباسىندا رەنىش تە كوپ. بالانى تۋىپ، اسىراپ، قاتارىنان كەم قىلماي جەتىلدىرىپ وسىرۋگە كەدەرگى از با؟.. جۇمىسسىزدىقتىڭ بەلەڭ الۋىنان الگى بالا تۋۋ جاسىنداعى قىز-كەلىنشەكتەردىڭ دەنى ساۋدا-ساتتىق، بيزنەس دەگەندەردى قۋالاپ كەتكەنى جاسىرىن ەمەس. ال ايەل ادام ۇنەمى ساپاردا، نەمەسە بازاردا جۇرسە، ونىڭ ءوزىنىڭ دە، قاراۋسىز قالعان بالالارىنىڭ بولاشاعى، كۇتىمى تۋرالى دا نە ايتۋعا بولادى؟ جوعارىدا مايشەلپەككە، مىرعامعا باتىپ جۇرگەندەر ءۇشىن بۇقارا حالىقتىڭ بۇل احۋالى، قوعامنىڭ ايەلدەر قاۋىمى باسىنداعى اسا زور بۇل اۋىرتپالىق ونشالىقتى تۇسىنىكتى بولماۋى دا مۇمكىن...
...ال ەكىقابات ايەلدەرگە جاسالىناتىن ءتۇرلى وپەراسيالار ءتىپتى قاتەرلى ەكەندىگى وزىنەن-وزى تۇسىنىكتى. قىسقاسى ابورت پەن وپەراسيالاردى ۇرپاق تامىرىنا بالتا شابۋ دەپ كەسكىندەسە بولار...
...سول بالانى جاقسى كورگەندىكتەن عوي، بۇرىنعى اسىل تەكتى انالار ونداپ بالا تاۋىپ، قينالسا دا باعىپ-قاعىپ ءوسىردى. ءيا، ناعىز باتىرلار سولار!
...ماعان دا سالسا، حالقىمىزدىڭ سانىنىڭ ءوسىمى ناشارلاپ بارا جاتقانىنا جانىم اۋىرادى. وسىندايدا ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ «ءبىزدىڭ قازاق وتباسىنا كەلەرلىك بالە بولماسا، جۇرت باسىنا كەلەرلىك بالەنى ويلاپ، ۋايىمدامايدى، قۋانىشى، قايعىسىنان اسپايدى»، دەگەن ءسوزى ويعا ورالادى.
جۇرتتى ويلاماعاندا، ۇلتتى قايدان ويلاسىن!..
***
...تاعى دا قالىڭ وي قۇشاعىندا وتىرمىن. قازاققا قاۋىپ-قاتەر قايدان كەلۋى مۇمكىن؟ ەگەمەن ەل اتاندىق. دەربەستىككە يە بولدىق، ەندى نە ىستەسەك تە ءوز ەركىمىز، ءبىزدى جاۋ المايدى دەپ شالقاياتىنداي رەت جوق. «جاۋ جاعادان العاندا، ءبورى ەتەكتەن تارتادى» دەگەن زامان ەندى تۋعان سياقتى. ءبورى قايسى دەمەڭىز، ءبورى كوپ، بولتىرىك تە جەتەدى. زامانىندا كوككە كوز ءسۇزىپ، كوكبورىگە سۇيەنگەن ەل ەدىك. ەندى بىر-بىرىمىزگە سۇيكەنگەن كوپ بورىگە اينالعانعا ۇقسايمىز با؟ بورىلەر دەگەنىم جەمقورلار-داعى...بوگدەنى ەمەس، ءبىر-بىرىمىزدى تالاۋعا قۇشتار ءىشتارلىعىمىزداعى... «جەر استىنان جىك شىقتى، قوس قۇلاعى تىك شىقتى» دەگەندەي ءبارىن سورىپ، جالماپ بارادى...
***
...تەك مەنىڭ جەرىمە تيمەڭىزدەر!!!
تەك مەنىڭ تىلىمە تيمەڭىزدەر!!!
تەك مەنىڭ ءدىن-يمانىما تيمەڭىزدەر!!!
تەك مەنىڭ دىلىمە تيمەڭىزدەر!!!
جەر! مۇنايدى، گازدى جەر قويناۋىنان العان دۇرىس بولار - ەلدى كوركەيتۋ ءۇشىن! ءبىراق، جەر توزىپ بارادى عوي! ارالدان اناۋ زاماندا ايرىلىپ قالدىق، ال ءوز بيلىگىمىز ءوز قولىمىزداعى مىناۋ زاماندا كاسپييدى قايراڭداپ قالمايىق! ساياسات-ەكونوميكا-ەكولوگيا ءبىرتۇتاس جاراسىم تاپسا دەمەكپىز.
ءتىل! بۇل تىكەلەي وزىمىزگە بايلانىستى، قۇرمەتتى اتا-انالار! ءبارى دە وتباسىنان، ۇيدەگى تاربيە بەسىگى جانە مەكتەپتەگى، وقۋ ورىندارىنداعى تاربيەگە بايلانىستى. وتباسىلىق تاربيەدەن انا تىلىمەن نارلەنىپ وسكەن بالا ونىڭ قاسيەتىن ەشقاشان جوعالتپايدى. ءبىراق انا ءتىلىن ارداقتاۋدى بويلاي ايتىپ وتىرۋ كەرەك.
ءدىن! ءبىز وسى جاعىنا وسالمىز. قازىرگى جاستار «سوۆەتتىك» ەمەس، جاڭا قوعامدا ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. ەندەشە، اتا-بابالار تاڭداعان مۇسىلماندىق جولعا شاڭ تيگىزبەي، يماندىلىققا، ادەپتىلىككە ۇيرەنۋى كەرەك.
ءدىل! وي، قايران، قازاعىم-اي! ارعى تامىرىڭ مىقتى ەدى-اۋ. التىننىڭ سىنىعىنداي ارداقتى اتالار مەن اجەلەر، سەندەر كەتكەسىن دۇنيە نە بولار ەكەن؟ مەن سودان قورقامىن. ۇلتتىق ار-نامىس، ءسالت-داستۇر، تەكتى قاسيەت، ءجون-جوبا، ادەت-عۇرىپ، ۇلتتىق تۇسىنىك تۇيسىك، كىسىلىك بولمىس جويىلىپ كەتپەگەي-دى...
(«اعاش جاپىراعىمەن، ادام ۇرپاعىمەن سىمباتتى»،
22.10.2002)
***
...ال سول ءومىر اتتى ۇلى ايدىننىڭ توسىنە تايسالماي شىعىپ، تاعدىرىمەن تارتىسا جونەلەتىن، قيىندىققا قىسىلىپ، قىڭبايتىن، كۇندەلىكتى ءوز ءناپاقاسىن تابۋدى ەرتە باستان ءوزى قامداۋعا بەك قۇلشىنىستى، جىگەرى جاسىن، جۇرەگى تۇرلاۋلى جامپوزداردى كورگەندە ريزا بولماي تۇرا المايسىڭ. مۇنداي تاباندى جاندار ەڭ قىسىلتاياڭ دەگەن قيلى ساتتەردىڭ وزىندە باتىل شەشىم الىپ، وڭتايلى جول تاۋىپ كەتىپ وتىرادى. مۇمكىن، كەي-كەيدە ولاردىڭ دا قاتەلەسۋى. ءبىراق، قاتەلەسۋ، ونى كەلەشەكتە تۇزەتەر بولسا، ايىپ ەمەس. قاتەلىك ءوندىرىپ ءىس ىستەگەن ادامدا عانا بولادى. ءوندىرىپ ەشتەڭە ىستەمەگەن ادام نەمەنەسىنە قاتەلەسەدى؟حارەكەتسىز جان ناق بەيشارانىڭ ءوزى، قوعامدىق ماسىل دەمەسكە لاج جوق. نەعۇرلىم كوپ ءىس تىندىرىپ، سان الۋان شارۋامەن اينالىسقان كىسى ومىرلىك تاجىريبەسىنەن ساباق الادى، وي قورىتىپ، ءتۇيىن تۇيەدى. جاقسى جىگىتتىڭ، قولىنان ءىس كەلەتىن جىگىتتىڭ سوڭىنان جاقسى ءسوز ەرەدى، دەيدى حالقىمىز.
(«ەتى ءتىرى جىگىت»، 2002 جىل).
***
...ءبىز ار-يماندى، ەلدىك نامىستى جوعارى تۇتقان داستۇرگە باي، تامىرى تەرەڭدە جاتقان ەجەلگى حالىق ەدىك-اۋ. وسى كۇندە زامان وڭىنان تۋدى، ءوز قولىمىز ءوز اۋزىمىزعا جەتتى دەگەندە ەستى جۇرت بولۋعا ۇمتىلۋدان گورى، كەرىسىنشە كوپ جاعدايدا بەي قاسيەتتىلىككە، يمانسىزدىققا بوي ۇرىپ تۇرعان جاعدايلارىمىز از ەمەس...
...ادامدار اقشا ءۇشىن بىرىنە-بىرى قول سالىپ، ءبىرىن-بىرى جوق ەتۋگە دەيىن بارىپ جاتىر. ادامدار قالاي ايتساڭ دا اش ەمەس، كەرىسىنشە رۋحاني جاعىنان جان-دۇنيەسى جۇتاڭسىپ، تويىمسىز، قاناعاتسىز بولىپ بارادى. وسىندايدا ۇلى ابايدىڭ «بەس اسىل ىسىندەگى» «قاناعات، راقىم، ويلاپ قوي» دەگەن جولدار ەرىكسىز ەسكە تۇسەدى...
(«ارىڭدى ساتپا، اعايىن»، 4.08.1994 جىل)
***
...وسىندايدا جاراتىلىستىڭ، اللا تاعالانىڭ، اتا-بابانىڭ ۇلىلىعىنا تاعى دا ءبىر ءتانتى بولاسىڭ. ومىرگە وسىنداي دارىن يەسىن تۋدىرعان.! ول - حالىقتىڭ ۇلى، تۋعان جەردىڭ پەرزەنتى، بۇتىندەي قازاق ەلىنىڭ ماقتانىشى. ونىڭ تالانتىنىڭ ءبىر ءمىنى بولساشى! ءمىنى جوق سىلاڭ سايگۇلىكتىڭ ناعىز ءوزى. ونىڭ قولى دومبىرا ىشەكتەرىنە، تىلسىم سىر بۇككەن پەرنەلەرگە ءتيۋى مۇڭ ەكەن، ءسىزدى دە ءبىر الاپات كۇي كەرنەيدى. ول كۇي - تاريح، ول كۇي - ەل مۇڭى، زارى، ول كۇي - ەلدىڭ ماڭگى وشپەس رۋحى، ۇرانى، ۇلاعاتى. ول كۇي - جەتى مۋزانىڭ ىشىندەگى ءبىر عالاماتى - مۋزىكا الەمىنىڭ جاندى يىتەر، بويدى بالقىتار، ويدى شالقىتار قۇدىرەتتى كۇشى. مىنە، وسى تۇرعىدان الىپ قاراعاندا، قازاقتىڭ كۇي ونەرىنىڭ اتام زاماننان كەلە جاتقان التىن تامىرى جالپى ادامزاتتىق مۋزىكا مادەنيەتى دارياسىنا وزىندىك اعىسپەن بارىپ قۇيار ۇلكەن ءبىر ارنا ىسپەتتەس. ال قازاق كۇي ونەرى دەگەندە، ونىڭ باتىس ايماقتارىنىڭ، سونىڭ ىشىندە ماڭعىستاۋدىڭ وزگەگە ۇقساماس ايشىقتى بولمىسى بار...
(«كۇي قۇلاگەرى»، 27.06.1996 جىل)
***
...«جاۋ جوق دەمە، جار استىندا...» دەگەن اتالى سوزگە سۇيەنگەن ارعى بابالارىمىز حالىقتىڭ، ەلدىڭ قارا جەردىڭ بەتىڭدە ءوزىن جويماي ساقتاپ قالۋىنىڭ بىردەن-بىر كەپىلى حالىق سانىنىڭ ۇدايى ءوسىپ تۇرۋى ەكەندىگىن تەرەڭنەن تۇيسىنە ءبىلدى. وسىناۋ تالىمدىك ماڭىزى زور بابا ءۇردىس ەگەمەندىككە ەندى قول جەتكىزگەن ءبىزدىڭ تاۋەلسىز جاس قازاق ەلىنىڭ جاعدايىندا جاڭا قىرىنان، تىڭ وتانشىلدىق، پاتريوتتىق قارقىنمەن زاڭدى جالعاسىن تابۋى وتە جاراسىمدى دا جاعىمدى قۇبىلىس بولار ەدى.
...شاڭىراعى شاتتىققا ۇيىعان، اللانىڭ شاپاعات-نۇرى دارىعان قۇت-بەرەكەلى، وركەنى وسكەن، جاپىراعى جايقالعان قابىرعالى ەل بولامىز دەسەك، ەڭ اۋەلى بەسىگىمىزدى، بەسىگىمىزدەگى بالامىز بەن ۇلان – ۇرپاعىمىزدى الاقانعا سالىپ الديلەگەن اسىل انالارىمىزدى ارداقتايىق، سولارعا بارىنشا قامقورلىق جاسايىق، ءجاميعات!
(«انا - التىن تامىرىمىز، بالا-بالعىن
باقىتىمىز دەسەك»، 27.10.1999.)
***
...ءيا، بۇل يگىلىك. يگىلىك بولعاندا كوپتىڭ كۇشىمەن، اعايىننىڭ اۋىزبىرشىلىگىمەن بىتكەن يگىلىكتى ءىس، ساۋاپتى شارا. وسىنشاما عالامات عيماراتتىڭ يەن دالادا ەڭسە كوتەرىپ، سونادايدان تۇلعالانىپ تۇرۋىنىڭ ءوزى بەك قۋانىشتى. قادىم زامانداردان اۋليە-انبيەسىن، قاسيەتتى ادامدارىن، ءولىسىن قادىرلەپ، تابارىگىن تاس ۇلگىدە قالدىرعان ەل ەدىك قوي. وعان مىناۋ ماڭعىستاۋدىڭ ءون بويىنداعى سانسىز كيەلى قورىمدار مەن اسقاق كۇمبەزدەر كۋا. ال ءوزىنىڭ كوزى تىرىسىندە بولاشاق كوز جۇمعانىنداعى جاتىن ءۇيىنىڭ قاراپايىم عانا، توبەسى اشىق توبەل تام بولعانىن قالاعان، باسىنا اۋليە اعاش ورناتىلىپ، سولاي بولىپ جەرلەنگەن ەرجان حازىرەتكە ەندى بۇگىنگى ۇرپاعىنىڭ وسىنداي ءزاۋلىم يماندىلىق سارايىن ورناتۋى ۇرپاقتار بىرلىگى مەن ساباقتاستىعىنىڭ شىن مانىندەگى ۇلىلىعىن ايعاقتايدى. ەرجەكەڭ ءوزى ومىردەن وتسە دە، ارتىندا ءىزى قالدى، وسيەت ءسوزى، ونەگەسى قالدى. ونىڭ بويىنداعى كىرشىكسىز تازالىعى، يسلام ءدىنى يدەيالارىنا دەگەن بەرىك سەنىمى، جارلى-جاقىبايعا، ءمۇساپىر مەن مۇسكىندەرگە دەگەن قايىرىم-قامقورلىعى، جانىن الاتىن بولسا دا سەرتىندە تۇراتىن قايتپاس تۋرالىعى مەن ادالدىعى بابالاردان كەلە جاتقان قۇندى قاعيدالاردىڭ قايتالانباس ۇلگىسى ەمەس پە. بۇگىنگى تولقىن سول ءبىر سارا جولدى باعدار تۇتا الا ما؟ مۇمكىن، بۇل ءۇردىس سونى سۇرلەۋلەرگە ۇلاسار. مىناۋ ءتورت قۇلاقتى، كەسەك كەسكىندى، ءور كۇمبەزدى قوناق ءۇيىنىڭ تىرىلەر كۇشىمەن ءسان-سالتانات قۇراپ، وندا شاقپاق-اتا قورىمى باسىنا كەلگەن بارشا قاۋىمنىڭ ءارى زيارات ەتىپ، ءارى تۇنەپ قايتۋىنا مول دا جايلى مۇمكىندىك جاسالۋى، ءولى ارۋاقتار رۋحىنا دۇعا باعىشتالىپ، تۇراقتى اس-ساداقا بەرىلۋى تىڭ دا تىنىستى، تاعىلىمى زور شارۋانىڭ ءپاتۋاسى مەن تىلەگى ءبىر جۇرتشىلىقتىڭ ءتۇزۋ ارنالارعا باعىت ۇستاعانىنا مەڭزەيدى...
(«ەرەن تۇلعاعا - ەڭسەلى ەسكەرتكىش»، 22.05.1999 جىل)
***
ەگەردە دۇنيەنى، وسىناۋ جاراتىلىستى، جۇمباعى مول ون سەگىز مىڭ عالامدى باعزى، بۇگىن جانە بولاشاق دەگەن ءۇش ءسوزدىڭ، ءۇش ۇعىمنىڭ شەڭبەرىندە الىپ قارار بولساق اتالعان ءۇش ءداۋىر، ءۇش زاماندى دا بەينە ءوز باسىنان كەشىرگەندەي، ءبارىن دە كورىپ، ءبىلىپ، كوڭىلگە ءتۇيىپ وتكەندەي، بەينە مىناۋ قارا جەردىڭ بەتىندە ول بىلمەيتىندەي ەشتەڭە ەندى قالماعانداي، ارعى-بەرگى تاريحتى مۇدىرمەستەن ءارى اينا-قاتەسىز ەتىپ الدىڭا جايىپ سالاتىن اسقان كورىپكەل، اسقان دانىشپان، اسقان ابىز، تەڭدەسسىز دارا قۇبىلىس: بۇل - ادامزات تاريحىندا اتى التىن ارىپتەرمەن جازىلۋعا ءتيىس دەرلىكتەي عالامات بولمىس يەسى - ءابىش كەكىلباي ۇلى. ەگەردە وسى مەزەت ادام-اتا، حاۋا-انا ۇيقىسىنان سەلت ەتىپ، بۇگىنگى ءزاۋزاتىنىڭ احۋالىنان حابار بىلمەك بولسا، نە بولماسا، ايتالىق، الدەبىر بىزدەن گورى وزىقتاۋ، ىلگەرىلەۋ، وركەنيەتتىلەۋ وزگە پلانەتانىڭ وكىلى ساۋال تاستاپ، سۇحبات قۇرعىسى كەلسە، ولارمەن دە ەمىن-ەركىن ءپاتۋالى اڭگىمە ءوربىتىپ، عۇلامالىعىنا ءتانتى ەتپەي قويمايتىن جەر پلانەتاسىنىڭ كورەگەنى، كوسەمى، سۇڭعىلا ويلى شەشەنى - ەكەۋ بولسا بىرەۋى، بىرەۋ بولسا ناق ءوزى دە وسى ءابىش كەكىلباي ۇلى بولار ەدى. باياعى بي دە، باتىر ءباھادۇر، ناعىز تۇلپار تۇرپاتتى بابالارىمىزدىڭ بار بولمىسىن، ەلدىك-كىسىلىك قاسيەتىن، شىنايى قازاقى بەرەن سيپاتىن ءبىر بويىنا سيعىزىپ ساقتاپ قالعان، ءتاڭىرىنىڭ ءون بويىنا ولشەۋسىز تارتۋ ەتكەن زور قابىلەتى -دارىنىن اقىلدىلىعى، قاناعاتشىلدىعى، قاراپايىمدىلىعى، قايسارلىعى، تاباندىلىعىمەن تاپجىلتپاي ۇستاپ قالا بىلگەن، ءوزىن-وزى ونەمەيىن ورگە سۇيرەپ، قياعا تارتىپ، قيىندىققا باستاعان، بەرەكە مەن باققا كول-كوسىر ماڭداي تەرىمەن جەتۋدى مۇرات تۇتقان، ءجۇز جىلعا عانا ەمەس، مىڭجىلدىقتارعا، ماڭگىلىكتەرگە ەسىمى، ەڭبەگى، ەرلىگى ۇشتاسىپ جاتاتىن ەرەك تۇلعانىڭ 360 اۋليە ماڭگىلىك مەكەندەگەن كيەلى ماڭعىستاۋ توپىراعىندا جارالۋى دا جايدەن-جاي ەمەس. ءبىز ابىشتەي اۋليەمىزبەن ماقتانساق، ابەكەڭ ماڭعىستاۋىنا ارقا سۇيەيدى جانە دە العا سۇيرەيدى.
ارينە، اقيقاتىندا ءابىش كەكىلباي ۇلى - ءبۇتىن قازاقتىڭ، بۇكىل قازاقستاننىڭ ماقتانىشى. ەلىمىزدىڭ بۇعان دەيىنگى دە، تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى دە اتا تاريحىنىڭ سان قىرىنان بەينەلەنۋىندە، ەگەمەندىگىمىزدىڭ مىزعىماس كىرپىشى قالانۋىندا ۇلتىمىزدىڭ ۇلاعاتتى ۇلى - دانا ءابىشتىڭ كەمەڭگەرلىك ىزدەرى سايراپ جاتىر. ەلى، جەرى، ءتىپتى كۇللى ادامزات ءۇشىن دە تىندىرعان ءىسى تىم مول، قوماقتى بولسا دا، تابيعاتىندا بىرەگەي، داڭعازا مەن داقپىرتقا، داندايسۋعا جانى قاس، قاي ىستە دە ار مەن ادالدىقتى، سابىر مەن سالماقتىلىقتى تارازى بيىگىنە قوياتىن، ەرەن ەڭبەگىن ەلگە جاريا ەتىپ، جاراپازان قىلۋدى كوڭىلى قالامايتىن، قانشاما قىرۋار دا ىرگەلى ەلدىك شارۋالاردىڭ جۇزەگە اسۋىنا ۇيتقى، كوشباسشى بولىپ جاتسا دا، كەۋدە كەرىپ ماساتتانۋعا، ماقتانۋعا، ماردامسۋعا مۇلدە جۇلدىزى قارسى ابەكەڭ اسقارالى الپىس جىلدىق مەرەيتويىن تۋعان توپىراعى - ولەڭ بەسىگىندە ەل-جۇرتىمەن كورىسە، امان-تۇگەل الىسا وتىرىپ قانا اتاپ ءوتۋدى مىسە تۇتىپتى. ايتپەسە، قازىردە ۇلتتىق فەنومەن رەتىندە مويىندالعان ءبىرتۋار تۇلعانىڭ بۇدان گورى كەڭىرەك اۋقىمدا قۇلاش سەرمەۋگە دە مۇمكىندىگى جوق ەمەس ەدى عوي دەگەن وي كەلەدى.
ومىرلىك ماقسات-مۇددەلەر تۇرعىسىندا ۇندەس، سىيلاس سەرىكتەسىنىڭ بۇل ۇيعارىمىنا قولداۋ بىلدىرگەن ەلباسى ن.نازاربايەۆتىڭ دا ازاماتتىق پايىمىنا ريزاشىلىقپەن قاراۋ ءلازىم...
(«تالانت تويى - تاعىلىم ءۇشىن»، 10.12.1999 جىل)
***
...«ەلىم!» دەپ اتقان ءار تاڭدا، جۇرەگىنەن قان تامعان!.. ءوتىپتى بابا-دالامدا-تۇيناعى بولەك تارپاندار!..
مەنىڭ مىناۋ بابا-دالام، جارالعان ار-نامىستان، تۇلپارلارى تارپىسقاندا تۇياعىنان تاس ۇشقان!.. تەكتىلەرىم بولەك تۇرپات، بولەك ءبىتىم، كەلىستى، تايسالدىرماس وت جۇرەگىن -ايبارلىڭ دا - ارىستان!
(«الداسپان»، قاڭتار 2000 جىل)
***
...اقىننىڭ العاۋسىز سەزىمدەرى اقجاۋىن بولىپ قۇيىلىپ، ار مەن نامىس الاۋى اتويلايدى. قارالىق پەن قاراۋلىققا، ەكىجۇزدىلىك پەن جالتاقتىققا، جاعىمپازدىققا جانى قاس، جۇلدىزى قارسى داۋىلپاز اقىن رۋحى ءاردايىم ءور دە ۇستەم.
ءارۋاعى التى الاشتان ءارى اسقان، ايقاسىپ-ارباسقانىن مىسى باسقان ايبارلى ءپىر بەكەت اتاسىن ورتاعا الىپ، پروزا الىبى ءابىش پەن پوەزيا پاديشاسى فاريزا، مىنە، تۋعان توپىراقتا كەزدەسۋلەر وتكىزدى. اقيقاتىندا دا عاسىرلار توعىسى ماڭعىستاۋ جەرىنە زور رۋحاني سەرپىلىس، تىڭ بەتبۇرىستار اكەلدى.
بىزدىڭشە، ارعى-بەرگى اتا-بابالاردىڭ، ايگىلى اۋليە-انبيەلەردىڭ سىنىق سۇيەم جۇعىنى جۇققان فاريزا اقىن ءارۋاقتى كيەلەردىڭ ماڭگى وشپەس رۋحىن جىر تىلىمەن، اسقاق دا ادۋىن پوەزياسىمەن، وزىندىك ءور بولمىسىمەن بەدەرلەي، بەركىتە، بيىكتەتە تۇسكەندەي. ول بابالاردىڭ كەسەك مىنەزى مەن ەرلىك رۋحىن جالاۋلاتىپ، ماڭگى مازداقتاي الاۋلاتىپ، وسى جولدا جانارتاۋ بولىپ جارىلىپ، مىڭ-سان وتتى، شۇعىلاعا ورانا مالىنىپ، تۋعان ەل، كيەلى جەردىڭ توسىنە قيا كوكتەگى سونبەس جۇلدىزدارداي جاعىلىپ بارا جاتقانداي.
ءيا، ونىڭ جىرلارىنا قۇلدىق ۇرماۋ، تابىنباۋ، ساعىنىپ، سارعايعاندا، قۋانىپ، مارقايعاندا، شارشاپ، شالدىعىپ، جۇدەپ، كۇيزەلىپ، زارىققاندا، ەگىلە، ەزىلىپ، دۇنيەنىڭ جالعاندىعىن سەزىنىپ، بەزىنگەندە، جان-جاعىڭنان كوڭىلىڭ قالىپ، وتكەندە ءومىرىڭ نالىپ، شىدامىڭ تاۋىسىلعاندا، جالعىزدىق قاۋسىرعاندا: جول سىلتەر شامشىراعىڭداي، تىرلىكتىڭ بال بۇلاعىنداي، ەرىنىڭە ءنارىن تامىزىپ، جۇرەگىڭە قان قۇياتىنداي - فاريزا اقىننىڭ كەمىرىپ بارىپ قايراپ شىعاراتىن، سەنىڭ دە ءورشىل رۋحىڭدى ايباتتاندىراتىن ءورتتى ولەڭدەرىن اڭسايسىڭ، ىزدەپ وقيسىڭ. جىلاي وتىرىپ كۇڭىرەنەسىڭ، جۇبانا وتىرىپ، تەبىرەنەسىڭ...
(«سەزىم - داريا»، 22.09.2000 جىل)
***
...ونان دا، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، بيۋدجەت قارجىسى ءقازىر بارشىلىق بولىپ تۇرعان تۇستا وسى ءبىر قازاق گيمنازياسىن وگەيسىتپەۋ، ءىشىن دە، سىرتىن دا ارلەپ، ساندەۋگە قارجى قاراستىرىلسا. اسىلى، باردى وزىڭنەن اياپ، وزگەگە ءبولۋدىڭ ءجونى قايسى؟! قاي-قاشاندا جەكە باس مۇددەسى ەمەس، تۇبەگەيلى ەل، ۇرپاق - ۇلت مۇددەسى تۋرالى پاراساتتىلىقپەن ويلاناتىن مەزگىل جەتكەن جوق پا؟!
ارالاس مەكتەپتەردەن ءبىزدىڭ قازاققا پايدا جوق ەكەنىن ۋاقىت كورسەتتى. ەندەشە، قازاق مەكتەپتەرىنە، ونىڭ ىشىندە ۇلتتىق گيمنازياعا قىرىن-قاباق قاراۋ بۇگىنگى تاڭدا ورەلىلىك دەپ ايتۋعا ءتىپتى دە بولمايدى... بۇل رەتتە، بىرىنشىدەن، بالالارىن ءالى كۇنگە ورىس مەكتەپتەرىنە بەرىپ كەلە جاتقان اتا-انالارعا قارىنىمىز اشپاي تۇرا المايدى. ەگەمەن ەلىمىزدە انا ءتىلىن قانىقتى مەڭگەرگەن جەتكىنشەكتەردە بولاشاق مولىراق بولاتىنىن ەرتەڭگى كۇن كورسەتەرى انىق...
(«ۇلتتىق گيمنازيا: وعان قامقور كوزقاراس كەرەك»،
12.06.2001)
***
... 1988 جىلى ماڭعىشلاق وبلىسى جابىلىپ، قاي جاعىنان الىپ قاراعاندا دا بايلىعى ۇشان-تەڭىز تۋ ولكەمىز تاعى دا سول كەزدەگى ءاۋپىرىم وكتەمدىكتىڭ، الەۋمەتتىك ادىلەتسىزدىكتىڭ تالكەگىنە ۇشىرادى. وبالى نە كەرەك، تۋعان جەردىڭ كەلەشەگىن پايىمداپ، نامىسىن جىرتا بىلەتىن ايتۋلى ازاماتتار وبلىسىمىزدىڭ جابىلۋىنا قارسى شىقتى. ءبىراق، سول كەزدەگى امىرشىل-اكىمشىل جۇيە ماڭعىستاۋلىق اردا حالىقتى تاعى دا ءبىر مورالدىق-پسيحولوگيالىق تۇرعىدا تۇقىرتىپ الۋعا ءبيتىن سىعىپ-اق باقتى. الايدا، جەرگىلىكتى تۇرعىن حالىقتىڭ ساعىن سىندىرا المادى. كەرىسىنشە، وسى ءبىر كەزەڭدەردە حالىقتىڭ ۇلتتىق جانە قوعامدىق وي-ساناسى ەرەكشە ءوسىپ، دەموكراتيا كەڭىنەن قانات جايىپ كەلە جاتتى. تابيعاتىنا ءتان تەنتەكتەۋ مىنەزبەن قاناتتانعان ەلدىڭ ورتالىقتىڭ ۇستەمدىگىنە، قيانات پەن جابىرگە كونۋگە ار-نامىسى جىبەرمەدى...
...وسىلايشا، اباي سارايىنا قازاق رۋحىن اكەلگەنىمىز جاقسى بولدى، مۇنداعى ءان، بي، بال ءبيى، دومبىرا، دراما ۇجىمى، بالالارعا ارنالعان باعدارلامالاردا قازاقتىڭ قاراكوزدەرى كوبەيە باستادى. اباي سارايىنا ارقالانا كىرىپ، ارقايىن جۇرەتىن كۇندەر تۋدى...
... ال بايقاپ قاراساڭ، ءبىزدىڭ كوبەيىپ كەلە جاتقانىمىزدى، سوعان سايكەس رۋحىمىزدىڭ اسقاقتاپ بارا جاتقانىن كورە المايتىندار دا بار. قازاقتىڭ ءوز ەلىندە الشاڭ باسىپ ءجۇرۋى سول قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىمەن بايلانىستى ەكەندىگىن، اتا-بابالاردىڭ سان عاسىرلار بويعى ارمانىنا قول جەتكىزگەنىمىزدى ايقىن سەزىنەمىز...
(«ۇلتتىق رۋحىمىزدى بيىك ۇستايىق»،
تامىز 2003 جىل)
***
...ۇلتىمىزدىڭ نەشەبىر جاقسىلارى مەن جايساڭدارى، حاندارى مەن بيلەرى، باتىرلارى مەن بەكزاتتارى تابان تىرەپ، ەلىمىزدى بىرلىك پەن تىرلىككە ۇيىتقان، حالىقتىق قاسيەتىمىزدى ساقتاپ، سىرت دۇشپانعا قارسى ەل بولىپ جۇمىلۋدا بىردەن-بىر التىن كوپىر، التىن قاقپا اتانعان، ال تىم ارىگە، ىقىلىم زاماندارعا وي بويلاتساق، كوك تاڭىرگە، كوك بورىگە تابىنعان ءيسى تۇركى دۇنيەسىنىڭ شىن مانىندەگى تاريحي ورتالىعى - تۇركىستاننىڭ - تاۋەلسىزدىك تابارىگىندەي جايناپ، جاسانىپ، جاڭعىرا تۇسكەنى كوزى قاراقتى جۋرناليستەر قاۋىمىنىڭ دا ويىن سەرگىتىپ، بويىن شابىتقا تولتىرىپ جىبەرگەندەي...
(«قاسيەتتى تۇركىستاندا»،
اقپان 2004 جىل).
***
...كاسپييدىڭ قازاقستاندىق تايىزداۋ بولىگىندە بەكىرە تۇقىمداس قىزىل بالىق قورىنىڭ الەمدىك تۇرعىدا العاننىڭ وزىندە باسىم تۇردە قوردالانعانىن ەسكەرسەك، ءالى دە ساقتىققا، قورشاعان ورگانى قورعاۋعا بارىنشا ءمان بەرگەنىمىز ماقۇل. تەڭىزدەگى يتبالىق، قارا بالىق، قۇستاردىڭ قىرىلۋ سەبەپتەرى، ءسىرا، جۇمباق كۇيىندە قالىپ وتىر...
ءبىز سەكىلدى بۇكىل اتا-باباسى كاسپييدىڭ جاعاسىندا عۇمىر كەشىپ، قالامقاس، قاراجانباستى جايلاعان قازاق بالاسى ءۇشىن اساۋ تەڭىزدىڭ الار ورنى ەرەسەن. كاسپيي ءبىزدىڭ اتا-انامىز ىسپەتتى. سوندىقتان ونىڭ ارال اپاتىن قايتالاماۋىن وسى باستان تەرەڭدەي ويلاساق...
(«كاسپييدىڭ مۇناي بايلىعى - كىمنىڭ پايداسىنا؟»،
2004 جىل)
***
...ال ول بايلىقتى يەلەنۋ ءۇشىن ساياسي جانە ەكونوميكالىق تيىمدىلىكتى، ەكولوگيالىق سالاۋاتتىلىقتى عانا ويلاۋىمىز از ەكەندىگىن وسكەلەڭ ۋاقىت تالابى ايقىن كورسەتىپ تۇر، بۇل رەتتە كوپ ماسەلە ءبىزدىڭ وتانداستارىمىزدىڭ عىلىمي الەۋەتىنە، ىزدەنىس كوكجيەگىنە دە بايلانىستى ەكەندىگى ءشۇباسىز نارسە.
(«مەملەكەتتىك مۇددە»..، 2004 جىل).
***
...مول اقشا، اعىلعان دوللار دارياسى جاعدايىندا جەمقورلىقتىڭ ءورىس جايماۋى مۇمكىن بە؟ ۇكىمەت ەلدىڭ مۇناي مەن گاز بايلىعىنان جىل سايىنعى تۇسەتىن تابىستى، ودان ەلدەگى ءاربىر جان باسىنا تيەسىلى ۇلەستى نەگە جاريا ەتە بەرمەيدى؟ ءبىزدىڭ ەلىمىزدە جۇمىس جاساپ جاتقان ءتۇرلى مۇناي كومپانيالارىنىڭ يەلەرى كىمدەر، شەتەلدىك نەمەسە بىرلەسكەن كومپانيالارمەن ءونىم ءبولىسۋ، ەكولوگيا، تاعى باسقا دا تولىپ جاتقان وزەكتى ماسەلەلەر بويىنشا كەلىسىمدەر جاساعان كەزدە ءبىرىنشى كەزەكتە مەملەكەت مۇددەسى كوزدەلىپ وتىر ما؟ الدە، جەكە باس مۇددەسى، توپتىق مۇددەلەر، بالكي، «مەملەكەتتى اشقاراقتانا سورا ءتۇسۋ» مۇددەسى كوزدەلە مە؟!
***
حالىق سانى قايتكەندە وسەدى؟ وسى سۇراق، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، حالقىنىڭ سانى بۇگىندە ميللياردتان اسقان جۇڭگو مەن ءۇندىستاننان باسقا ەلدەردىڭ بارلىعىن دا ءومىر بويى مازالايتىن ماسەلە ەكەنى داۋسىز. ويتكەنى، قاي زاماندا دا ءقاۋىپ پەن قاتەر ەشقاشان سەيىلمەيتىنىن ەسكەرسەك، «كوپ قورقىتادى، تەرەڭ باتىرادى» دەمەكشى، از بولعان سايىن السىرەي بەرەسىڭ. سودان دا بولار، بۇعان دەيىن وتكەن ۇلى بابالاردىڭ بارلىعى دا ەلدىكتىڭ باستى قامى - حالىقتىڭ سانىن دا، جەردىڭ اۋقىمىن دا ۇلعايتا بەرۋ كەرەك ەكەندىگىن، تۋلاقتاي جەر ءۇشىن قاسىقتاپ قان، ەڭبەكتەپ تەر توگۋ كەرەك ەكەندىگىن ۇرپاققا ۇلاعاتتاپ كەتكەن-دى...
ەلدى مەديسينالىق جاعىنان اقپاراتتاندىرۋ، سالاۋاتتىلىقتى ناسيحاتتاۋعا ءمان بەرىلۋدە. سوعان قاراماستان جاستاردىڭ ءتۇنى بويى كەزبەلىككە، جاس وسكىن قىزداردىڭ جەزوكشەلىككە، ەسىرتكى قۇمارلىققا سالىنۋى، ياعني «قىزعا قىرىق جەردەن تيىم» بولماۋى ەل بولاشاعى ءۇشىن ۇرەي تۋعىزادى. ءتۇنى بويى كوشە كەزىپ، قاڭعىباستىققا سالىنىپ، جاق-جاق بولىپ ءبولىنىپ توبەلەسىپ، ءبىرىن-بىرى ءولتىرىپ، جارالاپ جاتقان جاستاردان قالاي شوشىماسسىڭ؟! باياعى اتا-بابالاردان كەلە جاتقان يماندىلىق پەن يناباتتىلىق، مەيىرىم مەن اياۋشىلىق، قىزعا قىلىقتى، ۇلعا ەر كوڭىلدى ازامات بولۋ سياقتى ىزگى قاسيەتتەرىمىزدى بارا-بارا جوعالتىپ المايمىز با؟ ءبىز قاشان، قالاي عانا وسەمىز، ەگەر جاستارىمىز كۇنبە-كۇن ءبىرىن-بىرى پىشاقتاپ جاتسا، قىزدارىمىز جىنكوبەلەكشە كوشە كەزىپ، كەز كەلگەندى قۇشاقتاپ جاتسا؟! جوق، مۇنداي ەل بولمايدى!
...سوندىقتان ۇرپاق سانىن كوبەيتۋدىڭ ءبىر امالى: جاقسى جىگىتكە جاقسى قىزدىڭ، كورگەندى شاڭىراقتان شىققان جاستاردىڭ بىر-بىرىمەن جولىعۋى جوعارى ماڭىزعا يە. ادام بالاسىنا ءومىر اتتى زور باقىت تەك ءبىر-اق رەت بەرىلەتىنىن ەسكەرسەك، ونى ۇقساتۋ، باقىتىڭ ءۇشىن، ارمانىڭ ءۇشىن، دەنساۋلىعىڭ ءۇشىن، ۇرپاعىڭ ءۇشىن، حالقىڭ ءۇشىن كۇرەسە ءبىلۋ - ءاربىر قازاققا سىن بولىپ وتىر. سوندا عانا ءبىز ونەمىز، وسەمىز، وركەندەيمىز...
(«حالىق سانى قايتكەندە وسەدى؟»،
شىلدە 2006 جىل)
***
...ءبىز وزىمىزگە جالعىز رەت قانا بەرىلەتىن دۇنيە-داۋرەننىڭ ءاربىر كۇنى، ساعاتى مەن مينۋتىنىڭ باعاسىن ءبىلىپ، بارىنشا بەلسەندى ەڭبەك ەتۋگە، بويداعى بارىمىزدى، كۇش-قۋاتىمىزدى ەلىمىز، جەرىمىز، ۇلان-ۇرپاعىمىز ءۇشىن اياماي توگۋگە ءتيىس ەكەنبىز، اينالايىن الەۋمەت! سوندا عانا اتا-بابالار سان عاسىرلار بويى ارمان ەتىپ، سول جولدا جانكەشتىلىكپەن جاعالاسىپ، قاندى مايدان كەشكەن اتا مەكەنىمىزدىڭ كوسەگەسىن كوگەرتىپ، جالپى ادامزاتتىق دامۋ داڭعىلىنا ىلەسە الامىز...
(«جانكەشتىلىك راحاتى»،
2006 جىل)
***
...بىرەۋلەر ايتىپ جۇرگەنىندەي، استە «قۇدايدىڭ نازارىنان تىس قالعان ەمەس»، كەرىسىنشە قۇدايدىڭ شىن مانىندە نازارى تۇسكەن، نازارى قۇلاعان، بار ماحابباتى مەن شاپاعاتىن توككەن التىن ايماق - اڭىز بەن ءافساناعا، سىر مەن سيپات، ءبىتىم مەن بولمىس، كۇڭىرەنە كۇمبىرلەگەن كۇي مەن سازدى سارىنعا تولى، جەلىگە سوققان قوڭىر جەلىنە دەيىن جان بويىڭدى تەبىرەنتىپ، ەرىتىپ، ەلجىرەتكەن باعزى ماڭعىستاۋ ولكەسىندە تاريح تىلسىمىنان ءتىن تارتار وقيعالار مەن كەرەمەتتەر جەتكىلىكتى. ەڭ باستىسى، ەجەلگى «جىبەك جولىنىڭ» كونە سۇرلەۋىندە ورنالاسقان ءۇش ءجۇز الپىس اۋليەلى بۇل كيەلى مەكەندە ادامزات بالاسى جارالعاننان بەرمەن قاراي جول تارتاتىن باعزى قۇندىلىقتاردىڭ قاي-قايسىسى دا جەتىپ ارتىلادى. قارىس قادام جۇرسەڭ، نەمەسە ءار قىردى اسقان سايىن الدىڭنان «مەن مۇندالاپ» جولىعاتىن كونە كۇمبەزدەر مەن قويتاستار، كەۋەكتەر، قۇلپىتاستار، بەستاستار، اپاندار مەن ۇيىكتەر، وبالار مەن ۇڭگىرلەر، جەراستى عيماراتتارى، ساي-سالا، قۇز-قيا، شاعىل قۇمدار، تەڭىز بەن سور، تەڭىزدىڭ ىشكى الەمى (فلورا مەن فاۋنا)، كونە سۇرلەۋلەر، مىڭ قىستاۋ، مىڭ تارام-تارماق جولدار، جەلمايامەن جەلگەن كەرۋەن جولدار ءجيى ۇشىراسادى...
...ول ەشقاشان ەشكىمگە نامىستى قولدان بەرگەن ەمەس، ول بىلاي قاراعاندا تەڭىزگە سۇعىنىپ، جالپاق الەمنەن وقشاۋ، ءبىر بۇرىشتا قالعانداي كورىنسە دە، اركەز ءوز الدىنا دەربەس، ءوز الدىنا دارا دا دانا، شوقتىعى بيىك، ول ەشقاشان ادامزاتتىق وركەنيەت كوشىنەن كەيىن قالعان ەمەس. ارينە، كوشپەندىلىك ءداۋىردى ەڭ سوڭعى بولىپ باسىنان وتكەرگەن بۇل ايماقتا كوشپەندىلەردىڭ مادەنيەتى مەن سالتى، ءسان-سالتاناتى، داپ-داستۇرىنە قاتىستى اقيقاتتار جەتىپ ارتىلادى.
...تاريح داڭعىلىندا قانداي وزگەرىستەر بولاتىنىن ءومىردىڭ ءوزى، ۋاقىتتىڭ تابى، حالىقتىڭ باعى كورسەتەر...
...تەگىندە ماڭعىستاۋدا كيەلى ەمەس جەر جوق. بۇل ءوڭىردىڭ ءاربىر قارىس-قادام جەرى مەن تاۋ-تاسى، شوپ-شوڭگەسى، اششى سوراڭى مەن ادىراسپانى، يتجۋاسى مەن كوسىگى، جىبىرلاعان جاندىكتەرى مەن كەسىرتكە، جىلان، تاسباقا، دالا بۇركىتى، اقبوكەنى مەن قاراقۇيرىعى، ارقارى مەن تاۋتەكەسى، قىزىل بالىعى مەن كوكسەركەسى، دۋاداعى مەن بايعىزى، ءتىپتى قالباعايى مەن قاڭباعىنا دەيىن باعزىدان اۋەن قوزعايدى، سىر اڭداتادى. ءبارى وزگەشە، ءبارى قايتالانباس دۇنيە. مۇندا ون سەگىز مىڭ عالامنىڭ سان الۋان جۇمباق سىرلارىنا قانىعىپ، تابيعات-انانىڭ تاڭعاجايىپ سومداعان كەسكىن-كەلبەت، قۇبىلىستارىنا قايران قالىپ، تاڭداي قاعاسىز. ەرتە داۋىرلەردە تەڭىز استى بولعانىنا شاك كەلتىرمەيتىندەي بۇل وڭىردەگى نەشەبىر تاۋ شوگىندىلەرى مەن جارتاس-جوتالار، شوقىلار مەن قىراتتار، تورتكىلدەر مەن توبەلەر انادايدان اندىزداپ، وي سالادى...
ماڭعىستاۋدا اڭىز دا، تاريح تا، رۋحاني جادىگەرلىكتەر مەن مۇرالار دا مولىنان كەزدەسەدى.
...ءتۇرلى بارىمتا، توبەلەس، داۋ-جانجال، رۋ تايپا اراسىنداعى ايقايلار ەمەس، ەلدىك نامىستى بەرمەۋدە قان توگىپ، جانىن پيدا ەتكەن اسىل ارىستاردى ۇلىقتاۋ - ۇرپاققا ميراس بولىپ قالا بەرمەك.
(«جاڭارعان اقكەتىك»، شىلدە، 2006 جىل)
***
... كەشەگى ءبىر 1986-نىڭ قاندى جەلتوقسانى كۇندەرىندە ەل باسىنداعى اۋىرتپالىقتاردى، جازىقسىز جاستارىمىزدىڭ جان پيدالىعىن كورىپ، سولاقاي ساياسات باسشىلارىنا باتىل سىن ايتقان جۇبان مولداعالييەۆ سىندى ءبىرتۋار اقىن اعالارىمىز ومىردەن مەزگىلسىز باقيلىق بولىپ اتتاندى. توتاليتارلىق جۇيەنىڭ وزىندە «مەن - قازاقپىن!» دەپ ءورشىل داۋىسپەن جىرلاعان وسى جۇباعاڭا قازاق جەرىنىڭ قاي پۇشپاعىندا ەسكەرتكىش قويىلسا دا لايىق دەپ ەسەپتەيمىن...
ودان كەيىن، 1989 جىلى جاڭاوزەندە باستالىپ، بۇكىل ماڭعىستاۋ ءوڭىرىن شارپىعان دۇربەلەڭدى كەزەڭدەردە تاعدىرلى تاريحىمىز ءوز ساحناسىنىڭ تورىنە سايىن ءنادىر ۇلى شاپاعاتوۆ سىندى الداسپانداي جارقىلداعان، تۋعان حالقى-جۇرتىنىڭ باياندى بولاشاعى، بوستاندىعى مەن تاۋەلسىزدىگى جولىندا قاسىقتاي قانىن قالدىرماي توگۋگە ءازىر بولەك بولمىستى ەردى الىپ شىعىپ ەدى! مىنە، ەلدىكتىڭ جولىنداعى شىنايى كۇرەسكەر دەپ وسى ادامدى ايت!
(«سايىن اۋىلى»، اقپان، 2007 جىل)
***
...اۋىل!
ءيا، ءبارىمىز دە وسى ءبىر كيەلى ءسوز ەستىلگەندە جۇرەگىمىزدەن ىستىق اعىستار سەل بوپ اعىپ، بالالىق بازارلى شاعىمىزدى ەسكە الاتىن، التىن بەسىگىمىزدىڭ جاعدايى تۇزەلىپ، حالىقتىق قاسيەتىمىزدىڭ جويىلماۋىنا تىلەكشى بولاتىن تازا اۋىل پەرزەنتتەرىمىز. سوڭعى مەزگىلدەردەگى ءبىزدىڭ ەلدى مەكەندەرىمىزدەگى جاڭالىقتار: مەكتەپ، اۋرۋحانا، كلۋب، سپورت عيماراتتارى ءتارىزدى كوپتەگەن الەۋمەتتىك نىسانداردىڭ ومىرگە كەلۋى كوكتەمگى قارلىعاش قاناتىنىڭ سۋسىلىنداي جىلى لەپ اكەلەدى...
بارىنەن بۇرىن بيىلعى جىلدى ەلباسىمىزدىڭ «مادەني مۇرالاردى جيناقتاۋ» ماقساتىنا باعىشتاۋى اۋىل ادامدارىنىڭ ۇيلەرىندە ساقتالعان ۇلتتىق دۇنيەلەر مەن جادىگەرلىكتەردىڭ مۇراجايىن جاساقتاۋ، ەل اۋزىنداعى ادەبي-شەجىرەلىك-رۋحاني مۇرالار: تاريحي دەرەكتەر، ەرتەگى، اڭىز-حيسسالار، جىر-داستاندار، شەشەندىك سوزدەر، تىلدىك ءسوز ونەرى جاقۇتتارىن، قىسقاسى اۋىز ادەبيەتىنىڭ قۇندى ۇلگىلەرى مەن نەشە الۋان مۇراعاتتىق ءماندى دۇنيەلەردى جيناقتاۋعا جول اشار ەدى...
...ءتىل. انا ءتىلى. جالعىز ءبىزدىڭ قازاق ەكەن عوي ءتىلىن اناسىمەن تەڭەستىرەتىن. شىنىندا دا ءوز ءتىلىڭ، ءوز ءۇنىڭ بولماسا، ماقۇلىقتان، ماڭگۇرتتەن ايىرماشىلىعىڭ قانشاما؟! زامانىندا ميسسيونەرلەر، كولونيزاتورلار جەرىڭدى جاۋلاپ الىپ، ىشتەن ىندەپ، دەندەپ، ءىرىتىپ، سونىڭ اسەرى تەپكىسىنەن قۇرىپ كەتكەن تىلدەر قانشاما، ۇلتتار قانشاما؟! ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن بۇكىل تۇركى-تۇراننىڭ اتاجۇرتىن ۇستاپ قالعان قازاق ەلى، جەرى، ءتىلىنىڭ بولاشاعى زور بولارى، ول ءۇشىن شەشىمدى دە كەسىمدى شارالاردىڭ اسا قاجەتتىگىن ۇلى ۋاقىت تالاپ ەتىپ تۇر! ازاتتىق، تەڭدىك، ەگەمەندىك الدىق، ىرگەنى بۇتىندەدىك، ەندىگى كۇرت بۇرىلىسىمىز دا، ۇتىسىمىز دا ۇلى ءتىل - انا ءتىلىمىز بولسا كەرەك-تى! شەگىنەر جول جوق، ارتىمىزدا - انامىزدىڭ ءتىلى، ءبىز ونى ايالاپ، العا باستاۋعا، قاجەت بولسا بىرتىندەپ الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرۋگە نەگىز قالاۋعا مىندەتتىمىز!!!
بۇل رەتتە، ءسوز جوق، ءبىرىنشى كەزەكتە مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەيتىن، نەمەسە وعان شەكەسىنەن قارايتىن شەنەۋنىكتەردىڭ ساباسىنا تۇسۋىنە، ءوزى تۇراتىن ەلدىڭ، بايىرعى ەتنوستىڭ ءتىلىن سىيلاپ، قۇرمەتتەي وتىرىپ، مەڭگەرۋگە تۋرا كەلەدى. ءبىر اۋىز ورىسشا بىلمەي اۋىلدان شىقسا دا، تالماي وقىپ-ۇيرەنىپ، اسقاق ارمانمەن قيالارعا سامعاپ، نە بولماسا ارقايىن نانىن تاۋىپ جەگەن الدىڭعى-كەيىنگى بۋىن وكىلدەرى سياقتى، امالسىز شۇلدىرلەگەن ءوز اعايىندارىمىز دا، ورىس-ورمانىمىز دا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىن بىلۋگە، سول تىلدە سويلەپ، ءىس قاعازدارىن جۇرگىزۋگە مىندەتتى بولۋعا ءتيىس! باسقالاي ەشقانداي جول جوق!
ەسكەرتكىشتەر تۋرالى. كورنەكتى ەلدىك تۇلعالارىمىزعا وقساۋلى ەسكەرتكىشتەر، مۇسىندەر، باسقا دا ساۋلەت تۋىندىلارىن قويۋداعى تالعامىمىز بەن مادەنيەتىمىز ءالى كەمشىن سوعىپ جاتقانداي كورىنەدى...
بىزدىڭشە، ەسكەرتكىشتەر ەلدىڭ رۋحىن كوتەرۋ، بۇكىل ەلگە، جۇرتقا، التى الاشقا، الەمگە ايگىلى تۇلعالارىمىزدى تانىتۋ ءارى ولارمەن ماقتانۋ ءۇشىن، پاتريوتتىق، ەلدىك سەزىمدى تۇتاندىرۋ ءۇشىن قويىلاتىن بولسا كەرەك. ەندەشە، ەل ءۇشىن ەڭىرەپ تۋعان ارعى-بەرگى اتاقتى ادامدارىمىزدى اسقاقتاۋ، داڭقتى بابالار رۋحىنا ارنالعان كەشەندەر، باقتار، گۇلزارلار، اللەيالار، ەسكەرتكىشتەر مەن مۇسىندەردى ومىرگە اكەلۋ، مۇندايدا ەڭ باستىسى ۇلتتىق بولمىس-بوياۋىمىزدى قانىقتى ەتۋ - ەل بولۋدىڭ تۇعىرلى نىشاندارى بولماق...
(«بارىنەن دە ەڭ ماڭىزدىسى نە؟»، 2007 جىل)
***
ءومىر مەن ءولىمنىڭ اراسى قارىس سۇيەم، دۇنيە دەگەنىڭ قامشىنىڭ سابىنداي كەلتە دەمەي مە؟ اللا تاعالانىڭ بۇيىرتقان بۇيىرمىس تىرلىگىندە ادالدىقتىڭ جولىمەن، ادامگەرشىلىكتىڭ ىزىمەن، ازاماتتىق بولمىسىڭمەن جۇرگەنگە نە جەتسىن. وسىنداي ويلاردىڭ ورامىنا ىلىككەندە، كوز الدىمدا كولبەڭدەپ تۇرا قالار ىزگىلىكتى جاندى، اساۋ قاندى، جان-دۇنيە الەمى، مەيىرىمدى دە وتتى جانارىمەن ادام جانىنا شۋاق-شۇعىلا شاشىپ تۇراتىن، تىرلىگىندە تىلدەسە كەتسەڭ، ءدامدى اڭگىمەسى، اقتارىلعان اق كوڭىلىمەن كوكىرەك سارايىڭدى اشىپ تۇراتىن، بۇگىندە باقيلىق بولسا دا وزىنە دەگەن ساعىنىش سەزىمىڭدى ۇستەپ تارتىپ تۇراتىن جاقسى-جايساڭ ازاماتتار ەسىمە تۇسەدى. كوز الدىمدا ەلەس بەرەدى...
(«تىرىسىندە جاقسى اتانعان»، 17.05.2007 جىل)
You Might Also Like
-
قاراقان باستىڭ قامىمەن قورعالاي بەرمە، قانداسىم، قازاقتىڭ اتقان تانى مەن ازاتتىق جولىن تاڭدا شىن!..
