InfoHub Logo

وڭتۇستىك قازاقستان وبىلىسى
شاردارا اۋدانى
№ 16 كوللەدج
ورىنداعان:تۇ-43 توپ ستۋدەنتى قايىربەك ۇلدانا اسىلحان قىزى
جەتەكشىسى: ايتەنوۆا نۇرگۋل ىدىرىس قىزى    

ليتيي - قالىپتى جاعدايدا وكسيدتى تىكەلەي توتىقسىزداندىرۋ ارقىلى الىنبايدى. ءبىراق ۆاكۋۋمدە بۇل پروسەسس مۇمكىن بولدى.

سول سەبەپتەن، مەتالدىق ءليتييدى الۋ ءۇشىن قازىرگى كەزدە ەكى ءادىس ايتىلادى: بالقىتىلعان تۇزدىڭ ەلەكتروليزى جانە ۆاكۋۋمدى پروسەسس.

بالقىتىلگان تۇزداردىڭ ەلەكتروليزى. ن.ا. يزگارىشيەۆ جانە س.ا. پلەتەنيەۆتىڭ جۇمىستارى ءليتييدى وڭدەۋ ەلەكتروليتتىك ءادىسىنىڭ ەڭ العاش جۇمىسى بولىپ تابىلادى. ليتيي الاتىن شاعىن ىدىستار (17ح10ح15سم) تالىستى تاستارمەن تەگىستەلگەن. انودتى جانە كاتودتى كەڭىستىكتەر تالكتى تاستى ديافراگمالارمەن بولىنگسن. انود رەتىندە كومىرلى ستەرجەن ديامەترى 2 سم، كاتود رەتىندە - تەمىر ستەرجەن.

ەلەكتروليت قۇرامى: ليتيي ءحلوريدى جانە كاليي ءحلوريدى 1:1 قاتىناستا. ۆانناعا الدىن الا بالقىتىلعان ەلەكتروليت 1،5 كگ قۇيىلادى. ۆاننانىڭ جۇمىس كەزىندە ەلەكتروليت بالقىتىلعان كۇيدە جىلۋ ەسەبىندە ۇستالىنىپ تۇرادى. توك بويىنشا شىعىمى 65%، ال ۆانناداعى رازمەرى 85%.ليتيي الۋدىڭ قازىرگى كەزدەگى ءادىسى ەلەكترومەتاللۋرگيالىق جەتەكشىلىكتە تولىق ايتىلعان. ەلەكتروليت رەتىندە 1:1 قاتىناستا ليتيي مەن كاليي ءحوريدىقولدانىلادى. مۇنداي قوسپانىڭ بالقۋ تەمپەراتۋراسى 450⁰س، سوندا تازا Li ءحلوريدى 606⁰س-دا بالقيدى. پروسەسس 500-550⁰س-تا ماگنەزيتتەن جاسالعان تەمىر تيگلدە وتەدى. كاتود رەتىندە جۇقا تەمىر ستەرجەن قولدانادى. بالقىعان مەتال تامشىلانادى جانە تەسىك قاسىقپەن سارقىپ الىنادى.

ەلەكتروليزبەن ليتيي بالقىمالارى دا سونىڭ ىشىندە كالسييمەن بالقىمالارى دا دايىندالادى. گ.ف. ۆالمان مالىمەنتى بويىنشا، وسى پروسەستى تولىق زەرتتەگەن، ەلەكتروليتتەردەگى تۇزداردىڭ قاتىناسىن اۋىستىرىپ وتىرىپ، كەز كەلگەن قۇرامداعى بالقىمانى الۋعا بولادى. 1 كەستەدە بالقىمانىڭ قۇرامىنىڭ ەلەكتروليت قۇرامىنان تەۋەلدىلىگى كورسەتىلگەن.                                                                               

1 كەستە

بالقىمانىڭ قۇرامىنىڭ ەلەكتروليت قۇرامىنان تاۋەلدىلىگى %

ەلەكتروليت		بالقىما		ەلەكتروليزدىڭ تەمپەراتۋرالىق رەجيمى، 0س
CaCl34	LiCl	CF	Li
34	66	66،8	33،2	560-580
50	50	78،0	21،8	560-580
60	40	85،0	14،3	590-610
70	30	86،7	13،2	630-650
80	20	90،5	8،6	-
90	10	95،3	4،8	720-740

   

ەلەكتروليز تازا ءليتييدى الۋداعى سياقتى وتەدى. تۇزدار قوسپاسىن تيگلدە بالقىتادى جانە بىرنەشە ۋاقىت 600⁰س – دا ۇستايدى. سوسىن بالقىماعا ەلەكترود سالىپ توق ەتكىزەدى. توقتىڭ كاتودتىق تىعىزدىعى 30-60ا/سم²، انودتىق 1-6 ا/سم². توق بويىنشا شىعىنى 90%-كە جۋىق.

بالقىعان تۇزدارمەن جۇمىس قيىن بولعاندىقتان، ءليتييدى جانە باسقا سىلتىلىك مەتالداردى الۋ ءۇشىن سۋسىز ەرىتىندىدە بولمە تەمپەراتۋراسىندا ەلەكتروليز قولدانادى.

ول ءۇشىن حلوريدتەردىڭ بالقىعان قوسپاسىن نەمەسس ليتيي ليتييگە قاتىناسى 500:1-گە جەتسە، ال رۋبيديي جانە سەزيي ليتييمەن سالىستىرعاندا 15000:1 قاتىناستا.

ءليتييدى ساندىق تالداۋ كاليي مەن ناتريي سەكىلدى وتە كۇردەلى ماسەلە.

ولاردىڭ اراسىنداعى كەڭ تاراعانى - گۋچ ءادىسى: ورگانيكالىق ەرىتكىشتەردەگى ليتيي تۇزدارىنىڭ ەرىگىشتىگىن ءليتييدى ناتريي مەن كالييدەن ءبولۋ ءۋشىن پايدالانادى. كارنو ءادىسى وتە تەز ءادىس دەپ سانالادى، ونىڭ نەگىزى ليتيي ءفتوريدىن سۋلفاتقا اۋىستىرۋ، تۇندىرۋ بولىپ تابىلادى.

باسقا ادىستەرى دە بەلگىلى، مىسالى ءليتييدى فوسفات تۇرىندە (گراۆيمەترلىك ءادىس) Lءى₃رو₄ ءبولۋ نەمەسە ونى پەريودات Lءىو₄ تۇرىندە تۇندىرۋ. سوڭعى جاعدايدا تۇنبانى كونسەنترلى ءنسى-دا ەرىتەدى، سوسىن بولىنگەن يودتى تيوسۋلفاتپەپ تيترلەيدى.

فەرريپەريوداتتى ءادىسى: ءسىلتىلى ورتادا LiكعەIO₆ تۇنباسىنىڭ تۇزىلۋىنە نەگىزدەلگەن. ليتيي ناتريي تۇزدارىنان ەكستراكسيا ارقىلى سپيرتپەن تزقىشقىشىنىڭ ەرىتىندىسىندە بولىنەدى.

جالپى ءليتييدى ورگانيكالىق ەرىتكىشتەرمەن ەكستراكسيالاۋ زەرتتەۋشىلەردىڭ نازارىن اۋدارۋىن جالعاستىرۋدا، سەبەبى ءليتييدى ناتريي جانە كالييدەن تولىق جانە وڭاي بولۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. ءليتييدى ەكستراكسيالاۋدا ن-پروپيل ءسپيرتى قولدانادى. ن-پروپيل ءسپيرتى قۇرعاق حلورلى سۋتەكپەن قانىققان، ليتيي ءحلوريدىن ناتريي حلوريدىنە قاراعاندا 750 ەسە، كاليي حلوريدىنە قاراعاندا 1500 ەسە جاقسى بولىنەدى. ەكستراكسيالاعاننان كەيىن قۇرامىندا ليتيي ءحلوريدى بار ەرىتىندىنى بۋلاندىرادى، سوسىن ءحلوريدتى سۋلفاتقا اۋىستىرادى، سوسىن ولشەنەدى. مۇنداي اياقتالۋ - ليتيي سۋلفاتىن ولشەۋ — بارلىق ءليتييدى ولشەمدى ادىسىمەن انىقتاۋدىڭ ىشىندە ەڭ سەنىمدىسى بولىپ تابىلادى، ليتيي سۋلفاتىنىڭ تۇنباسى تۇراقتى بولۋىمەن تۇسىندىرىلەدى (جوعارىدا كورسەتىلگەندەي ليتيي سۋلفاتى ءارقاشان سۋ مولەكۋلاسىمەن Li2Sو4·ن2و كريستالدانادى).

ءليتييدى ناتريي جانە كالييدەن ءبولۋدىڭ جانە ونىڭ از مولشەرىن سۋلى اسەتاتتى ەرىتىندىدەن — فەرروسيانيدگەكسامەتيلەنتەترامين ليتيي كاليي كومپلەكستى قوسىلىس ءتۇرىندس انىقتاۋعا نەگىزدەلگەن. سارى تۇنبانى ولشەۋگس بولادى، ال ءليتييدىڭ از مولشەرىندە سۋدا ەرىتىپ، سوسىن فوتومەترلەيدى.

سونىمەن قاتار ءليتييدى تورون كومەگىمەن ءسىلتىلى ورتادا كولوريمەترلىك ادىسپەن انىقتاۋ جانە قاعازدا حروماتوگرافيالىق ادىسپەن انىقتاۋ تۋرالى ايتا كەتۋگە بولادى.

 ءبىراق ءقازىرى ۋاقىتا  جالىندى فوتومەترلىك ءادىس كەڭ تارالعان، ول ءادىس ءليتييدى انىقتاۋدا قاراپايىم جانە تەزدەتەدى جانە وتە ءدال ناتيجەلەر الىنادى. وسى وبلىستاعى جانە انىقتاۋ ادىستەرىنىڭ مەتوديكاسى جيناقتا بەرىلگەن.

ءليتييدى فلۋورەسەنتتى ادىسپەن انىقتاۋ مۇمكىن: سىلتى-لەندىرىلگەن ءليتييلى تۇزدارىنىڭ ەرىتىندىسى وكسيحينولين قوسقاندا فلۋورەسەنسيا پايدا بولادى، ول ۋلتراكۇلگىن ساۋلەدە جاسىل ءتۇس بەرەدى.

اقىرىندا، ءليتييلى قوسىلىستىڭ ساۋلەلەندىرۋ نەيتروندارمەن، ءليتييدى راديوحيميالىق ادىستەرمەن انىقتاۋعا نەگىزدەلگەن.

ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

1. فەرسمان ا.ە. رەدكيە مەتاللى. 1932، № 4-5.
2. ساجين ن.پ.، مەەرسون گ.ا. رەدكيە ەلەمەنتى ۆ نوۆوي تەحنيكە // حيم. ناۋكا ي پروم.، 1956. ت.ءى، № 5.
3. مەەرسون گ.ا. ي زەليكمان ا.ن. مەتاللۋرگيا رەدكيح مەتاللوۆ. مەتياللۋرگيزدات، 1954.
4. زەليكمان ا.ن.، سامسونوۆ گ.ۆ.، كرەين و.ە. مەتاللۋرگيا رەدكيح مەتاللوۆ. مەتاللۋرگيزدات، 1954.
5. ترونوۆ ۆ.گ. ككلاد رۋسسكيح ۋچەنىح ۆ حيميۋ رەدكيح ەلەمەنتوۆ. يزد. زنانيە، 1952.
6. ۆينوگرادوۆ ا.پ. گەوحيميا رەدكيح ي راسسەياننىح حيميچەسكيح ەلەمەنتوۆ ۆ پوچۆاح. يزد. ان سسسر، 1950.

---