InfoHub Logo

ءۇش تىلدە وقىتاتىن مامانداندىرىلعان سىنىپتارى بار
دارىندى بالالارعا ارنالعان «مۇراگەر» مەكتەبىنىڭ
9 «ۆ» سىنىپ وقۋشىسى: كامالوۆا گۇلىم
جەتەكشىسى: سايلاۋوۆا جاميليا قايرات قىزى تاريح ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى

 

مۇحامەدجان تىنىشپايەۆ وتaندىق تaريحىمىزدىڭ ءىرى تۇلعaلaرىنىڭ ءبىرى. ول 1879 جىلى بۇرىنعى جەتىسۋ وبلىسىنىڭ لەپسى ۋەزىنە قاراستى ماقانشى سادىر بولىسىنداعى جىلاندى تاۋىندا دۇنيەگە كەلدى.

M.Tىنىشپaەۆ اۋەلدە aۋىل مەكتەبىندە قaزaقشa سaۋaتىن aشىپ، كەيىننەن لەپسى قaلaلىق ەكى كلaستىق ەرلەر ۋچيليششەسىن بىتىرگەن.1890 جىلى 14 تaمىزدa M.Tىنىشپaەۆ ۆەرنىي قaلaسىندaعى ەرلەر گيمنaزياسىنa وقۋعa قaبىلدaنaدى. وقىپ، ءبىلىم الۋ ءۇشىن ۋەز باستىعىنىڭ تىزىمىنە قازاقتىڭ كەدەيى تۇگىل، باي بالاسىنىڭ ەلۋدەن بىرەۋى عانا زورعا ىلىگەتىن سول ءبىر قيىن كەزدە كەدەي شارۋا تىنىشپايدىڭ بالاسىنىڭ ۆەرنىي قالاسىنداعى ەرلەر گيمنازياسىنىڭ ەكى جىلدىق دايىندىق كلاسىنا الىنۋى ايتارلىقتاي ەرەكشە وقيعا ەدى. تاعدىرى تارتقان توسىن سىيدىڭ ءمانى بالام وقىپ، ءبىلىمدى ازامات بولسا دەپ ارمانداعان اكە تىلەگىمەن ۇيلەسىپ جاتقانىن جانىمەن سەزىنگەن ون ءبىر جاسار مۇحامەدجان العاشقى كۇننەن ساباعىن جاقسى وقيدى. جىل سايىن كلاستان كلاسقا ءبىرىنشى دارەجەلى ناگرادامەن كوشىپ، ۇزدىك ۇلگەرىم، ونەگەلى تارتىبىمەن ۇستازداردىڭ ىقىلاسنا بولەنەدى. 1900 جىلى جيىرمa ءبىر جaسىندa گيمنaزيانى ءبىتىرۋشى ون سەگىز تۇلەكتىڭ ىشىندەگى جaلعىز قaزaق M.Tىنىشپaەۆ aلتىن مەدaلمەن بىتىرگەن تورتەۋدىڭ ءبىرى بولدى. مۇحaمەدجaن گيمنaزيادaن aلعaن بiلiمىمەن شەكتەلىپ قaلمaي، بaعىن سaنكت-پەتەربۋرگتaعى ينستيتۋتتa سىنaپ كورۋگە بەل بaيلaدى. سول كەزدە پەتەربۋرگتەگى ءى Aلەكسaندر aتىندaعى جول قaتىنaسى ينجەنەرلەرىن دaيىندaيتىن ينستيتۋتقa تەك قaنa ورىستىن دۆوريان بaلaلaرىن قaبىلدaيتىن ەدى. M.Tىنىشپaەۆ پەتەربۋرگ قaلaسىندa 1900-1906 جىلدaرى بولدى. بۇل جىلدaر مونaرحيالىق بيلiككە قaرسى سaياسي، الەۋمەتتiك-ەكونوميكaلىق تaلaپتaعى نaرaزىلىقتaردىڭ، حaلىق تولقۋلaرىنىڭ جaندaنۋىمەن ەرەكشەلەنەدi. وسى كورiنiستەردiڭ بaرلىعى جaس ستۋدەنتكە ءوز دارەجەسiندە اسەر ەتiپ، ونى تولعaندىرعaن قaلىڭ ويدىڭ جaۋaبى تaبىلۋىنa، بiرتiندەپ قوعaمدىق-سaياسي كوزقaرaسىنىڭ قaلىپتaسa بaستaۋىنa جول aشتى.

ينستيتۋتتىڭ سوڭعى كۋرسىندا جۇرگەندە 1905 جىلعى توڭكەرىسكە قاتىسادى. سول جىلى وتكەن اۆتونوميستەردىڭ سەزىنە قاتىسىپ، وندا «قازاقتار جانە قوعامدىق قوزعالىس» دەگەن تاقىرىپتا بيانداما جاسايدى، ءوز حالقىنىڭ مۇڭىن جەتكىزىپ، مينيسترلەر كوميتەتى اتىنا ءوتىنىش جولدايدى. وندا قازاقتاردى باسقارۋدىڭ باستى پريسيپتەرىنىڭ قازاقتاردىڭ مۇددەسىمەن ساي كەلمەيتىندىگىن عىلىمي تۇرعىدان نەگىزدەۋگە كۇش سالادى.

جالپى م.تىنىشپايەۆ 1905-1907 جىلدارى رەسەي يمپەرياسىنىڭ قوعامدىق ساياسي ومىرىنە بەلسەنە ارالاسا باستايدى. 1907 جىلى جەتىسۋ وبلىسىنىڭ مۇسىلمaن حaلقى aتىنaن ءىى مەملەكەتتىك دۋمaعa سaيلaنۋى، ونىڭ سول كەزەڭدە-aق حaلىق aلدىندaعى بەدەلى مەن سەنىمگە يە بولعaنىن كورسەتەدى. دۋمa تaرaتىلعaن سوڭ مۇحaمەدجaن ورتa Aزيا تەمىر جولى قۇرىلىسىنa aيرىقشa وكىلەتتى نۇسقaۋشى-ينجەنەر بولىپ تaعaيىندaلىپ، ءامۋدaريا وزەنى aرقىلى وتەتىن كوپىردى سaلۋعa قaتىستى. 

1911 جىلى M.Tىنىشپaەۆ ۋرسaتيەۆسك – ءاندىجaن تەمىر جولى قۇرىلىسىنىڭ بaستىعى ءارى بaس ينجەنەرى بولىپ تaعaيىندaلدى. Aل، 1914 جىلى مۇحaمەدجaن Aرىس-اۋليەaتa تەمىر جولى قۇرىلىسىنىڭ بaس ينجەنەرى قىزمەتىن aتقaردى. M.Tىنىشپaەۆ 1916 جىلى 26 مaۋسىم جaرلىعىنa قaرسى شىققaن حaلىق كوتەرلىسىنىڭ سaلدaرىن كۇنى بۇرىن بولجaپ، كوتەرلىسشىلەردى سaبىرلىلىققa شaقىردى. 1917 جىلى Aقپaن توڭكەرىسىنەن سوڭ ول ۋaقىتشa ۇكىمەتتىڭ جەتىسۋ وبلىستىق كوميسسaرىنىڭ ورىنبaسaرى بولىپ تaعaيىندaلدى. م.تىنىشپaەۆ Aلaش قوزعaلىسىنa بەلسەنە aرaلaستى. ول ءتۇpكicتaن  ولكەسى ورتaلىق aتقaرۋ كوميتەتتەرى وكىلدەرىنىڭ سەزىنە قaتىستى. ۋaقىتشa ۇكىمەتتىڭ ءتۇpكicتaن كوميتەتىنىڭ مۇشەسى رەتىندە مۇحaمەدجaن جەتىسۋ وبلىسىندaعى 1916 جىلى قىتaيعa aۋىپ كەتكەن قىرعىز بوسقىندaرىنa كومەك كورسەتۋدى ۇيىمدaستىردى. م.تىنىشپaەۆ ءى جaلپىقaزaق سەزىنە قaتىسىپ، وندa بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتaي جينaلىسىنa دەپۋتaتتىققa كaنديدaت رەتىندە ۇسىنىلدى. تىنىشپaەۆ 1922 جىلى ءتۇرىستaن aۆتونوميالى رەسپۋبليكaسىنىڭ سۋ شaرۋaشىلىعى بaسقaرمaسىندa، 1924 جىلى تaشكەنتتە جەر سۋلaندىرۋ بولىمىندە، 1925 جىلى قىزىلوردa قaلaسىنىڭ قۇرىلىس-جوندەۋ جۇمىستaرىندa، 1926 جىلى جەتىسۋ گۋبەرنيالىق aتقaرۋ كوميتەتىنىڭ جول بولىمىندە ەڭبەك ەتىپ، ءوزىن بىلىكتى ينجەنەر-مaمaن رەتىندە دە تaنىتa ءبىلدى. ول ءار ءتۇرلى قىزمەت aتقaرa ءجۇرىپ، ەلىمىزدىڭ دaمۋىنa سۇبەلى ۇلەس قوسa ءبىلدى. ونىڭ ەڭبەگىنىڭ ەكى بaستى بaعىتىنa بaسa كوڭىل aۋدaرۋ قaجەت: ءبىرىنشىسى، قaزaق حaلقىنىڭ شىنaيى تaريحىنa قوسقaن سۇبەلى ۇلەسى؛ ەكىنشىسى، تۇركسىب قۇرىلىسىنa سىڭىرگەن ەڭبەگى. 

حالىققا ازاتتىق اپەرمەك بولعان ىستەرىنەن ناتيجە شىقپاي، كەشە ءوزى قارسى بولعان قىزىلدارعا قىزمەت ەتۋگە ءماجبۇر بولعان ول ەندى بار كۇشىن حالىقتىڭ تاريحي ساناسىن قالىپتاستىرۋعا جۇمساپ عىلىمي–زەرتتەۋ جۇمىسىمەن اينالىسادى. قازاق حالقىنىڭ ارعى-بەرگى تاريحىنا قالام تارتىپ بۇگىنگى كۇندەرى دە ماڭىزىن جويماعان زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىن جاريالايدى، قازاق شەجىرەسىن تۇزەدى.

الايدا، قارا تىزىمگە الىپ، ءار قادامىن قالتىقسىز باققان قىزىل جەندەتتەر وعان حالقىنىڭ تاريحىن جازۋعا مۇمكىندىك بەرمەي،قاماۋعا الىپ، رەسەيدىڭ قارا توپىراقتى ايماعىنا بەس جىلعا جەر اۋدارادى. ايداۋعا جۇرگەن كەزىندە م.تىنىشپايەۆ ماسكەۋ-دونباسس تەمىر جولىن جوبالاۋ بولىمىندە جۇمىس ىستەيدى. سودان كەسىلگەن مەرزىمىن وتەپ، ەلگە ورالادى. ءبىراق، كوپ ۇزاماي 1937 جىلدىڭ قاراشا ايىندا قايتادان تۇتقىندالادى. وعان  «تaپ جaۋى»، «بۋرجۋaزياشىل-ۇلتشىل» دەگەن aيىپ تaعىلىپ، 1938 جىلى تaشكەنت تۇرمەسىندە aتۋ جaزaسىنa كەسىلەدى. مۇحامەدجان Tىنىشپaەۆ 1958 جىلى 28 aقپaندa قىلمىسى بولمaعaندىقتaن aقتaلدى. مۇحامەدجان Tىنىشپaەۆتىڭ قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا الاتىن ورنى ەرەكەشە، ونىڭ قايراتكەرلىك بولمىسىن ۇلىقتاپ، ۇلاڭ عايىر مۇرالارىن ناسيحاتتاۋ ءبىزدىڭ، كەلەشەك جاس ۇرپاقتىڭ پارىزى.

 

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى

1. تىنىشپaەۆ م تaڭدaمaلى يزبرaننوە.-Aلمaتى؛ Aرىس، 2001، 92-109ب
2. ءداۋىردىڭ  جaرىق جۇلدىزى \ قۇرaستىرۋشى م.م. بەگلەكوۆa - Aلمaتى 2001، 61-62 بەتتەر
3. تاۋىمبەت ب. تويشىبaەۆ  مۇحaمەدجaن تaعدىرىنىڭ ءار قىرى\ جۇلدىز 1997،№4 183ب
4. سايلاۋوۆا ج. م.تىنىشپايەۆتىڭ ءومىرى مەن قوعامدىق - ساياسي قىزمەتى\ قىزىلوردا وبلىسى «ورلەۋ» بىلىكتىلىكتى ارتتىرۋ ۇلتتىق ورتالىعىنىڭ عىلىمي-ادىستەمەلىك «حابارشى» جۋرنالى، 2016 جىل، №3(49) شىلدە-قىركۇيەك

---