ناعىز اجە قايدا؟
اينالدىرعان ەكى بولمەنى استان-كەستەن ەتىپ مازانى الا باستاعان كەزدە: «كەلىڭدەر، ەرتەگى ايتىپ بەرەيىن»، — دەپ جالىنىپ-جالبارىنىپ ءجۇرىپ، ءۇي ىشىنەن بەزىپ كەتكەن تىنىشتىقتى ارەڭ قايىرىپ الۋشى ەدىم. قۇرعاق اقىلدى قۇلاقتارىنا قىستىرماي، ويناق سالاتىن قوس تەنتەك «ەرتەگى» دەگەن كەزدە ەرىكسىز جۋاسىپ، ايتقانعا وڭاي كونەدى. وسىلاي الداپ-سۋلايمىن دەپ ءجۇرىپ، بۇل ەكەۋىن ەرتەگى تىڭداۋعا داندەتىپ العان — مەنىڭ ءوزىم. ەندى، مىنە، قىمس ەتسە بولعانى: «پاپا، بىزگە ەرتەگى ايتىپ بەرشى. ءبىز بۇرىن ەستىمەگەن قىزىق ەرتەگى..» — دەپ اي-شايعا قاراماستان، تاقىمداپ كەلىپ وتىرعانى. ءتىپتى، كەيدە مەزگىلسىز ۋاقىتتا قۇمارتا قالاتىندارى بار.
مەنىڭ ولارعا ايتاتىنىم، كوبىنەسە: «ەر توستىك»، «قۇيىرشىق»، «تۇلكى مەن تازى» سياقتى كيىز تۋىرلىقتى كوشپەلى ەلدىڭ بالاسىنىڭ قۇلاعىنا ءسىڭىستى حالىق ەرتەگىلەرى. پەرزەنتحانادا ومىرگە كەلىپ، بالاباقشادا ءوسىپ-ونىپ جاتقان بۇگىنگى زاماننىڭ ءسابيى ءۇشىن قىزىق تا، توسىن دۇنيەلەر،
— پاپا، تاعى دا. بالاباقشادا بىزگە مۇنداي ەرتەگىلەر ايتپايدى، — دەيدى ايا.
— ءبىزدىڭ تاتەي بۇل ەرتەگىلەردى بىلمەيتىن شىعار، — دەيدى كىشىسى رايحان تابان استىندا وزىنشە جورامال جاساپ.
— تاتەلەرىڭ سەندەرگە قانداي ەرتەگى ايتادى سوندا؟
— «ايبوليت»، «قىزىل تەلپەك»... سونان كەيىن الگى نە بار عوي؟ كىر-قوجالاق بالا تۋرالى بار عوي.
— «كىرقويماس» دەگەن ەرتەگى مە؟
— ءيا. پاپا، سەن مۇنىڭ ءبارىن قايدان بىلەسىڭ؟
ءۇنى جاسىنا لايىق نازىك بولعانىمەن، ايانىڭ سويلەۋ مانەرىندە ورنىقتىلىق بايقالادى. «رايحان سەنەن ەكى جاس كىشى. ونى جىلاتپاي، قايتا ءوزىڭ كومەكتەسە ءجۇر»، — دەپ شەشەسى ەكەۋمىز قۇلاعىنا قۇيا بەرگەندىكتەن دە بولار، ايا ءسىڭلىسىنىڭ قاسىندا كەيدە ءوزىن ۇلكەن كىسىدەي ۇستاۋعا تىرىساتىن.
— جوق، اياتاي... مەن سەندەر سەكىلدى بالالار باقشاسىندا وسكەن جوقپىن، مەنى تاربيەلەپ، باعىپ-قاققان اۋىلداعى كارى اجەم بولاتىن. جاناعى قىزىق ەرتەگىلەردى دە مەن سول كىسىدەن ەستىگەنمىن.
— اجە دەگەن كىم؟
بۇل — ويىنا كەلگەندى توتەسىنەن قويىپ قالىپ، قاراپ وتىراتىن رايحاننىڭ سۇراعى. ۇستىرتتەۋ ۇققان كىسىگە سوراقىلاۋ كورىنگەنىمەن، كىشكەنتايدىڭ بۇلايشا ساۋال بەرۋىنىڭ ءوز ءمانىسى بار.
بۇل ەكەۋى — تەك اجەنىڭ عانا ەمەس، جالپى قارت ادامنىڭ مەيىرىم-شاپاعاتىن سەزىنبەي، بالاباقشانىڭ باعىمىندا، پاپاسى مەن ماماسىنىڭ قاسىندا ءوسىپ كەلە جاتقان بالالار. اكەم سوعىستا، شەشەم بەرتىنىرەك قايتىس بولدى. جالعىز اجەم دە ۋاقىتتىڭ باسقا سالعانىنان اسا العان جوق. ايەلىم بالقىزدىڭ الىستا جاتقان اكە-شەشەسى اۋرۋ-سىرقاۋلى ادامدار. ۇعىمىنا جات نارسە بولعاندىقتان، «اجە» دەگەننىڭ كىم ەكەنىن ءتورت جاسار ءسابي شىنىندا دا قايدان ءبىلسىن.
... سول ءتۇنى ءوز اجەم تۇسىمە كىرىپتى. وسىدان وتىز جىل بۇرىنعى قالپى، باسىندا اپپاق كيمەشەگى بار ەكەن دەيمىن. ەسكى ماقاممەن ىڭىلداپ ءان ايتىپ، ۇرشىق ءيىرىپ وتىر. مەن بولسام اجەمنىڭ بۇيىرىنە باسىمدى تىعىپ، ەش الاڭسىز ىرىمشىك جەپ جاتىر ەكەنمىن.
وسى كۇننەن باستاپ كىشكەنتايلار: «بىزگە ەندى «اجە» دەگەن كىسىنى كورسەت»، — دەپ قىڭقىلداۋدى شىعاردى. قىل بۇراۋدى مويىنعا سالىپ، الدى-ارتقا قاراتپاي، الدىنا سالىپ دەدەكتەتىپ ايداپ اكەتەتىن كۇيكى تىرلىكتەن ءسال ازاتتىق الا قالسام، الدىمەن كولدەنەڭدەي بەرەتىن سابيلەردىڭ وسى ءبىر جازىقسىز تىلەگى بولدى. جان-جاعىمىزدى بايقاپ كورسەك، ءبىز ارالاسىپ جۇرگەن تانىستاردىڭ اراسىندا كەمپىرى بار ەشكىم جوق ەكەن. ءبىر جولداسىمىزدىڭ شەشەسى پەنسيا جاسىنا جەتپەپتى، بىلايشا ايتقاندا «اجە» اتالۋىنا ءالى ەرتەرەك. تاعى ءبىر تانىستىڭ ۇيىندەگى قاريا اۋرۋ-سىرقاۋلى بولعان سوڭ، «اجە» وسى دەپ دابىرايتىپ ايتۋعا ولقىسىندىم. ماقساتىم — قىزدارىما ءوز اجەم سياقتى ناعىز قازاقي كەيىپتەگى كەيۋانانى كەرسەتۋ ەدى. ونداعى ويىم — اجە دەگەن جارىقتىقتىڭ اناۋ-مىناۋ قاراپايىم ادام ەمەس، بىلايعى جۇرتتان وزگەشە، ارداقتى دا قاسيەتتى جان ەكەنىن سابيلەر شىن كوڭىلمەن سەزىنسىن، ولاردى نە ءۇشىن قۇرمەتتەۋ كەرەگىن تۇسىنە ءبىلسىن دەگەن نيەت.
بىر-ەكى رەت باسىنا جاۋلىق سالعان، ءماسىلى قاريالار كوشەدە دە ۇشىراستى. «اجە دەگەن، مىنە، وسىنداي بولادى»، — دەپ، جول-جونەكەي اسىعىس كورسەتكەنىمە، ەكى قىزدىڭ كوڭىلى كونشي قويعان جوق. ولاردىڭ ۇعىمىنداعى اجە بەينەسى، مەنىڭ سيپاتتاۋىم بويىنشا، الدەقايدا بيىگىرەك بولاتىن. «اجە — سەندەر سياقتى بالالاردىڭ پاپالارى مەن مامالارىن وسىرگەن كىسى، — دەيتىنمىن ءوزىمنىڭ ولاقتاۋ تىلىممەن. — ءوزى مەيىرىمدى دە، اقىلدى ادام. ەشكىمگە ەشقاشان ۇرىسپايدى، ۇرسا قالسا، ورنىمەن، تەرىس قىلىعىڭا ءوزىڭ ۇيالاتىنداي ەتىپ ۇرسادى. ءۇنى دە، قولى دا، كوزقاراسى دا جۇمساق، جۇرتتىڭ بارىمەن: «قاراعىم، اينالايىن»، — دەپ جىلى سويلەسەتىن يمان ءجۇزدى قاريا. ءوزى ىلعي شارۋا ىستەپ، كۇيبەڭدەيدى دە جۇرەدى. ءتىپتى، ەشتەمە ىستەمەگەن كۇننىڭ وزىندە ۇرشىق ءيىرىپ وتىرادى...
«ۇرشىق دەگەن نەمەنە؟»، — دەيدى ايا ءسوزىمدى ءبولىپ.
مەنىڭ اڭگىمەمدە سابيلەر تۇسىنە بەرمەيتىن جايلار كوپ. مەن سوندا دا ءسوزىمدى ءارى قاراي جالعاستىرا ءتۇسىپ، اجەيدىڭ ۇستىنە قامزول، باسىنا كيمەشەك، شىلاۋىش كيەتىنىن ايتتىم. بالانىڭ ويىن داعدارتقان كەزەكتى سۇراق تاعى تۋادى. قىسقاسى، نە كەرەك، مەنىڭ سۋرەتتەۋىمدەگى «اجە» دەگەن — جەر-كوكتە جوق ءبىر كەرەمەت ادام. اۋزىن اشىپ تىڭداعان ەكى كىشكەنتاي، اجە تۋرالى بار بىلگەنىمدى سۇراقپەن سۋىرتپاقتاي وتىرىپ، سارقا تىڭدايدى. «شىركىن، بىزدە دە ءبىر اجە بولسا عوي»، — دەگەن قۇرعاق قيالعا تىزگىن بەرە باستايتىن بولعان. ەڭ قۇرىعاندا، سونداي ءايبات كىسىمەن بەتپە-بەت كەزدەسىپ، قىزىقتاۋدىڭ ءوزى بۇلار ءۇشىن ءتاپ-تاۋىر ارمان.
ءبىر كۇنى زايىبىم: «ازات، الگى جولداستىڭ اجاراسى وقۋعا ءتۇسىپتى. كونكۋرستان الدىڭعىلاردىڭ ءبىرى بولىپ وتكەن كورىنەدى. سونىڭ قۋانىشىنا وسى سەنبىگە ءبارىمىزدى شاقىرىپ وتىر»، — دەدى جەلپىلدەي سويلەپ. بۇنداي جيىندارعا بارىپ، توبە كورسەتۋگە ۇنەمى قۇلقىمنىڭ بولا بەرمەيتىنى راس. تىرشىلىكتىڭ ءبارىن جيىستىرىپ قويىپ، عىلىمي ەڭبەگىمدى ءبىتىرۋ ءۇشىن جانتالاسىپ جۇرگەنىم مىناۋ. شىنىن ايتقاندا، سوڭعى كەزدە ەرتەگى ايتۋدى قويىپ، بالا تاربيەسى دە جايىنا قالىپ بارادى. جيىن اتاۋلىنىڭ ءدال ءقازىر ءوزىم ءۇشىن مۇلدە ءتيىمسىز ەكەنى، ودان پايدا ەمەس، ۋاقىتىمدى شىعىنداپ، تەك زيان تاباتىنىم بەسەنەدەن بەلگىلى. ايتسە دە جاقىن ادامنىڭ تۇڭعىشى وقۋعا ءتۇسىپ جاتسا، ونداي قۋانىشقا ورتاقتاسپاۋ ادامگەرشىلىككە جاتا ما؟ جولداستىڭ ءوزى دە — داۋكەستەۋ جىگىت. ەرتەڭ العاش كەزدەسكەننەن-اق وكپەسىن ايتىپ، وكىرەڭدەپ شىعا كەلۋى مۇمكىن. ايەلىنىڭ نە دەيتىنى ونسىز دا ءمالىم.
وسىنىڭ ءبارىن ءبىلىپ تۇرسام دا:
— مەن بارماي-اق قويسام قايتەدى؟ بالالارعا يە بولىپ، قاعازىمدى جازىپ ۇيدە وتىرمايمىن با ونان دا، — دەدىم كەلىنشەگىمە اقىل سالعان كىسى قۇساپ.
ءۇي شارۋاسىنا تياناقتى، ارتىق ءسوزى جوق، ەرىنە سىيلامدى ءبىر ايەلدەر بولادى. ءقازىر وندايلاردىڭ كەمىپ بارا جاتقانى ەسىمە تۇسكەندە، بالقىزدىڭ موماقاندىق ۇيالاعان دوڭگەلەك جۇزىنە قاراپ، ىشتەي شۇكىرشىلىك ەتەتىنىم بار. پىكىرىمىز قابىسپاي قالعان كۇننىڭ وزىندە بەت جىرتىسىپ سالعىلاسقان ەمەسپىز. ەكەۋارا سولعىنداۋ ءوربيتىن كوڭىلسىز اڭگىمەمەن عانا قالامىز.
— كەيىن قۇتتى بولسىن ايتىپ كىرىپ شىقساق تا ەشتەڭە ەتە قويماس ەدى، — دەدى ول جاڭاعى مەن ويلاعان قاۋىپتەردى قاپەرىنە الماعان كىسىنىڭ كەيپىمەن. — ءبىراق وسى جولى بارماساق، بولمايىن دەپ تۇر.
— ە، نەگە؟
— ەلدەن جولداستىڭ شەشەسى كەلىپتى.
— كەلسە قايتەدى ەكەن؟ بالاسىنىڭ تانىمايتىن جولداسى كەلىپ، سالەم بەرمەدى دەپ رەنجىمەيتىن شىعار ول كىسى.
— ازەكە، جۇمىس-جۇمىس دەپ ءجۇرىپ، كىشكەنتايلارىڭدى دا ۇمىتا باستاعانىڭ با؟ «ناعىز اجەنى» كورسەتەم، — دەگەنىڭ قايدا؟
سوندا عانا بارىپ، ەسىمە سارت ەتە تۇسكەنى.
بۇل جولى شاقىرىلعان جەرگە جەلپ ەتىپ جەتىپ بارا سالماي، كادىمگىدەي ءمان بەرىپ دايىندالدىق. ءتىپتى، ءوز ۇيىمىزدەگى قۋانىشتى قارسى الاتىنداي-اق، قاراداي قاربالاس جاساپ، ابىگەرگە ءتۇسىپ كەتتىك. جايشىلىقتا وزىمە سالاقتاۋ قارايتىن باسىم ەندى مۇرتىمدى باسىپ، شاشىمدى تاراپ دەگەندەي، سيپانىپ-اق جاتىرمىن. اسىرەسە قىزدارىمىز الا بوتەن قۋانىشتى. «اجەگە بارامىز، اجەنى كورەمىز»، — دەپ وزدەرىنشە ماز-مەيرام.
جۇزدەرى بالبۇل جايناعان كىشكەنتايلاردىڭ قۋانىشى مەنىڭ دە كوڭىلىمدەگى تۇيتكىلدى جازىپ، جادىراتىپ جىبەرگەن. بارىن كيىپ، باقانىن ءىلىپ دەگەندەي، ەرەكشە ءبىر اجارمەن تىزبەكتەلىپ كوشەگە شىقتىق.
تارانىپ-جۋىنىپ، باپتانامىز دەپ ءجۇرىپ ۋاقىت وتكىزىپ الدىق پا، مەزگىلىندە جەتتىك دەسەك تە، قوناقتاردىن باس-اياعى بۇتىندەلىپ قالىپتى. قۇشاق جايىپ، قۇلدىق ۇرا قارسى العان ءۇي يەلەرىنە ءتيىستى تىلەگىمىزدى بوساعادا تۇرىپ-اق تۇگەسە ايتتىق تا، داستارقاننىڭ ءبىر جاق شەتىنە ءبىز دە جايعاستىق.
ءقازىر قاي ءۇيدىڭ ءتورىن باسساڭ دا، الدىڭنان شىعاتىن كول-كوسىر ەتىپ جاساقتالعان مول داستارقان. كوزىڭدى ءبىر جۇگىرتىپ وتكەننەن كەيىن-اق، ىشپەي-جەمەي كوڭىلىنە توقشىلىق ۇيالاتاسىڭ. سونان كەيىن بەرەكەلى زاماننىڭ بەرگەنىنە شۇكىرشىلىك ەتىپ، باس شۇلعىيسىڭ باياعى. سوندايعا داعدىلانعاندىقتان شىعار، ءوزىم تاماقساۋلاۋ بولسام دا، الدىمەن داستارقان توڭىرەگىن جاعالاتىپ كوز قىدىرتتىم.
قۋانىشقا جينالعانداردىڭ بىر-ەكەۋىنەن باسقاسى ءوزىمىز كۇندە كورىپ جۇرگەن جورا-جولداس، تانىس-بىلىستەر بولىپ شىقتى.
جولداستىڭ ۇي-ىشىمەن ارالاسا باستاعانىمىزعا كوپ ۋاقىت وتە قويعان جوق. انا ءبىر جىلدارى رەسپۋبليكالىق عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ فيليالىندا قاتار قىزمەت ىستەگەلى تانىسپىز. بىلتىردان بەرى ورىندىعىن كرەسلوعا اۋىستىرىپ، بەدەلدى قىزمەتتىڭ تىزگىنىن ۇستاعان جولداسپەن قارىم-قاتىناسىمىز ءقازىر دە ءباز قالپى. سوزگە دە، ىسكە دە العىر، وجەت جىگىتتىڭ بويىندا كەز كەلگەن ادامدا تابىلا بەرمەيتىن ەپتەگەن ىرىلىك تە بار. سوندا دا مانسابىن كولدەنەڭ تارتىپ، كەرگىمەي، ءبىز سياقتى قاراپايىم كىسىمەن جىلى قارىم-قاتىناستا بولۋى ونىڭ ادامشىلىعىن، ازاماتتىعىن بىلدىرەتىن ەدى.
تابانىنىڭ استىنداعى پاركەتتى سىقىرلاتا قوزعالاتىن جىگىتتىڭ مىنەز-قۇلقى — دەنە بىتىمىنە ونشا ۇيلەسە بەرمەيدى. بويى بايسال تارتىپ، قاباق شىتاتىن كەزى ىلەۋدە بىرەۋ. گۇجىلگە جۋىق جۋان داۋسىمەن انەكدوت، قالجىڭدى وڭدى-سولدى ساپىرىپ وتىرعان جولداستىڭ ءدال ءقازىر جاعاسى جايلاۋ، ءتوسى قىستاۋ. داراقىلاۋ ەركىن قىلىعىندا اناۋ-مىناۋدى ەلەمەيتىن كوڭىلدى جاننىڭ كەيپى بار. بۇكىل وتىرىستىڭ بيلىگىن ءوز قولىنا العان ول، قوناقتارىن ىشىمدىككە عانا ەمەس، كۇلكىگە دە جىعىپ، مەيلىنشە قۇرمەت كورسەتۋدە.
ءدۇيىم جۇرتتىڭ ۋاقىتىن الىپ وتىرعان بۇگىنگى سالتاناتتى باس قوسۋدىڭ نەگىزگى سەبەپكەرى ۇيدە جوق بولىپ شىقتى. الگىندە عانا دوستارى كەلىپ، ءبىر جاققا الىپ كەتكەن كورىنەدى. سوندىقتان، ءوزىنىڭ ادرەسىنە ايتىلىپ جاتقان نەبىر ادەمى سوزدەردى، ىقىلاسىڭدى سالىپ قۇلاق قويساڭ، جانارىڭا جاس ۇيىرەتىندەي اسەرلى تىلەكتەردى توي يەسىنىڭ تىڭداي الماۋى كوڭىلگە ءبىر ءتۇرلى وكىنىش اكەلگەندەي.
— وقۋعا تۇسكەن وسى اجاركا بولعانىمەن، قۋانىش وسى وتىرعان بارىمىزدىكى. ءايدا، تارتا بەرىڭدەر، — دەپ قويادى جولداس تا.
ەسىكتەن كىرىسىمەن، كىدىرمەي ىزدەگەنىم — ەلدەن كەلگەن شەشەي. «جاڭىلىسپاي، ءدال تانيتىن شىعارمىن»، — دەپ ويلاسام دا، كوزىمدى تياناقتاتا الماي، ءسال-پال ىركىلىپ قالعانىم. داستارقان باسىنا كەلىپ جايعاسقاننان كەيىن عانا بايقادىم ول كىسىنى. ءوزىنىڭ سىرت نۇسقاسى مەن بىلەتىن اۋىل كەمپىرلەرىنە ونشا كەلىپ تۇرعان جوق. يىعىنا كوگىلدىر جەمپىر ءىلىپ، باسىنا جازدىق گۇلدى ورامال سالعان ەگدە كىسىنى الا شۇبار توپتىڭ ىشىنەن بىردەن اجىراتا الماۋىم ونشا ابەستىك بولا قويماسا كەرەك. اۋىلدان كەلگەن شەشەي زيالى قاۋىمنىڭ ورتاسىنا ءسىڭىسىپ ەركىن وتىرسىن دەپ، كەلىن-بالاسى ادەيى وسىلاي كيىندىرگەن بولار. ىزدەپ كەلگەن ادامىمىز تابىلعانىمەن، قالىڭ كىسىنىڭ اراسىندا ءتىل تابىسۋعا اۋەلگى كەزدە قايدان مۇرشامىز كەلسىن.
ونسىز دا كوڭىلدى وتىرعان جۇرتتىڭ پەيىلىن ازدان سوڭ ىشىمدىك جارىقتىق ءوز ىرقىنا الىپ، يىتە باستادى عوي دەيمىن. «سەن جە، مەن جەنىڭ» كەرىن كەلتىرىپ، «الىپ قوي»، «قالدىرما» «ىشسەڭشى ەندى» دەپ، ناز ايتقان، ءامىر ەتكەن داۋىستار جيىلەۋگە اينالعان. ارزىمايتىن سوزگە بولا داۋ ءوربىتىپ، ءدابىر-دۇبىردى مولايتىپ جاتقان ۇندەر وعاشتاندى. بىر-بىرىمەن اڭدىسىپ، تاقاسىپ وتىرعانداردىڭ دا بار ەكەنى بايقالادى. اسىرەسە تورگى جاقتان:
— الساڭىزشى. بالاڭىزدىڭ قۋانىشىنا، نەمەنە، ءتىپتى.
— كانە، قويماڭىز ەندى، — دەپ، قولقالاعان داۋىستار ەرىكسىز نازار اۋداردى. شاراپتىڭ قىزۋى دەندەپ، كەۋكەۋلەسكەن توپتىڭ ورتاسىندا — جولداستىڭ شەشەسى. قالىڭ جۇرتتىڭ ىشىنەن تاق وسى كىسى ىشپەي قويسا، دۇنيە قاراڭ قالاتىنداي-اق، ءبارى ولەردەگى سوزدەرىن ايتىپ، كەۋ-كەۋلەپ اكەتكەن.
— ءاي، جىگىتتەر، قىزىقسىڭدار، سەندەر. ءبىزدىڭ بابۋشكا ىشكىسى كەلسە، سەندەردەن سۇرامايدى. ۇلكەن كىسىگە سونشا جابىلعاندارىڭ نە؟ — دەپ قالىڭ شۋدى جەبەدەي قارىپ وتكەن قاتقىل دا جىڭىشكە ءۇن جولداستىڭ جۇبايىنىكى ەكەن. قۇربى-قۇرداستارىنا ءسوزىن وتكىزە بىلەتىن العىر كەلىنشەكتى ءدال ءقازىر جۇرت تىڭداۋدان كەتىپ بارا جاتقانداي.
— اپا، قايتەسىز كەلىننىڭ ءسوزىن. ءبىر ۇرتتاپ كورىڭىزشى ءوزىڭىز. انشەيىن ءجۇزىمنىڭ سۋى عوي، — دەيدى قاسىنداعى قوناق.
جان-جاعىنا جالتاقتاي قاراپ، قينالىڭقىراپ وتىرعان شەشەي ءبىر كەزدە:
— اپىر-اي، بالالار، قويمادىڭدار-اۋ، — دەپ قاباعىن كىرجيتە ءتۇستى دە، ءجىتى قيمىلمەن كولىنداعى ريۋمكانىڭ ءتۇبىن جالعىز-اق جالت ەتكىزدى. الگىندە عانا: «الىڭىز، الىڭىز»، — دەپ قىلقىلداپ وتىرعان جىگىت مۇنداي باتىل ارەكەتتى كۇتپەگەن بولۋى كەرەك، باسىتقى اپەرۋ ءۇشىن جان-جاعىن قارمانىپ، اۋرەگە ءتۇستى دە قالدى.
— مولودەس، اپا. مىنە، ەندى جارادىڭىز.
— باسە، ءبىزدىڭ بابۋشكا وسال بولۋشى ما ەدى.
— ءبىزدىڭ اپا ناعىز سوۆرەمەننىي كەمپىر عوي، — دەگەن كەسەك-كەسەك سوزدەر ەرەكشە قوشەمەت سەزدىرەدى.
وسىدان كەيىن-اق بابىنا جاڭا كەلگەندەي بولعان شەشەيدىڭ ءاجىمى از دوڭگەلەك ءجۇزى قوڭىرلانىپ، ءوزى دە سەرگەكتىك بايقاتا باستاعان. نۇرى تۇنىق كىشىرەكتەۋ قوي كوزدەرى جان-جاعىنا ەپتەپ قۋاقىلانا قارايدى. كەلگەن شارۋامىزدىڭ ءبىر ۇشى وسى كىسىدە جاتقاندىقتان با، تانىس الپەتتەردەن تياناق تاپپاعان كوزدەرىم شەشەي جاقتى ەرىكسىز باعا بەرەدى. ونىڭ قيمىل-قوزعالىسى، ءوزىن-وزى ۇستاۋى تۇگەلدەي نازارىمدا. بىلايشا ايتقاندا، قالت جىبەرمەي، قادالا باعىپ وتىرعان جايىم بار.
ءوز ۇلىنىڭ ءتورى بولعاندىقتان با، شەشەي قالا ادامدارىنىڭ ورتاسىندا، سالتاناتتى داستارقاننىڭ باسىندا ەش قىسىلىپ-قىمتىرىلاتىن ەمەس. ەكى جاعىنا كەزەك ءسوز تاستاپ، بالاسى قاتارلى زيالىلارمەن وڭاي ءتىل تابىسۋدا. پىسىق كەلىنى ابدەن وقىتىپ، ۇيرەتىپ قويعان با، قايدام، اۋىل داستارقانىنىڭ سالتىندا بولا بەرمەيتىن پىشاق، شانىشقى ءتارىزدى قۇرالداردى جاتىققان قيمىلمەن وڭدى-سولدى تەبەن ينەدەي جۇمسايدى. جالپى، ءوزىن ۇستاي بىلۋىنەن-اق شەشەيدىڭ كورگەندى، مادەنيەتتى جان ەكەنى اڭعارىلىپ تۇر. «مىنە، قىزىق... — دەيمىن ودان كوز الماعان بويى ىشتەي تاڭىرقاي ءتۇسىپ. — جارىقتىق، ءبىزدىڭ اجەلەرىمىز بۇل كىسىنىڭ قاسىندا دۇنيەدەن تۇك قىزىق كورمەي، بوس وتكەن ەكەن عوي انشەيىن».
وتىرىستىڭ ىڭعايىنا قاراي قالالىق كىسىلەرمەن تەز ارالاسىپ، ىركىلمەي جۇعىسىپ كەتكەن شەشەي ازىرشە قىر ادامىنا ءتان قازاقي مىنەز تانىتا قويعان جوق. مەنىڭ ىشتەي اڭساپ كەلگەندەگى شارۋام دا اۋىل ءيسى بۇرقىراپ تۇرعان ءوزىمنىڭ اجەمدەي كىسىنى جولىقتىرۋ ەمەس پە ەدى.
بالالىق، جاستىق شاعىمدى اۋىلدا وتكىزگەن ماعان قارت كىسىلەردىڭ جيىن-تويلاردا قانداي اڭگىمە-دۇكەن قۇراتىنى، نەنى تىلگە تيەك ەتەتىنى جاقسى تانىس. جەرگە جايىلعان داستارقاندى جاعالاي جايعاسقان اۋىل ۇلكەندەرى ءومىر، تىرشىلىك جايلى ساليقالى-سالاۋاتتى ءماسليحات قۇرار ەدى. وندايدا اركىمنىڭ تاساسىندا قۇلاعى قالقيىپ تىڭداپ وتىرعان بالا-شاعاعا ونەگە بولارلىق نەبىر تارتىمدى اڭگىمەنىڭ تيەگى اعىتىلاتىن. ول كەزدىڭ داستارقانىن قازىرگىمەن سالىستىرۋعا كەلمەيتىنى ءوز الدىنا، اراق-شاراپتىڭ دام-تۇزبەن نىق تەڭەستىرگەنىن قويىپ، سيرەك ارالاساتىنى دا ەسىمدە. ارينە، ول وسىدان وتىز جىل بۇرىنعى اۋىلدى جەردىڭ تىرلىگى ەمەس پە ەدى؟
الدى قىزىپ قالعان قوناقتاردىڭ كوبىسى، ەندى بايقاسام، ايتىپ اۋىز اۋىرتۋعا جارامايتىن بوس اڭگىمەگە كوشىپتى. ءوزىمدى مىنا وتىرعان قارت كىسىنىڭ ورنىنا قويىپ تىڭداعان كەزدە اڭعاردىم: ءبىزدىڭ وتىرىستارىمىز كوبىنەكەي ءپاتۋاسىز ءسوز، ءنارسىز اڭگىمەمەن وتەدى ەكەن-اۋ. ەگەر اۋىلدىڭ شارۋا باستى وتاعاسىلارى مىنا ايتىلىپ جاتقانداردى ەستىسە، نە دەر ەدى؟
«ءدامى، تاتۋى جوق اڭگىمەمىزدى تىڭداپ وتىرعان ورتامىزداعى جالعىز قاريا زەكىپ، ۇرسىپ تاستايتىن شىعار»، — دەپ ويلاعانمىن. ءبىر تاڭ قالعانىم، ول كىسى ابەس ەشتەڭە ەستىمەگەندەي وندايعا نازار اۋدارار ەمەس. قايتا، بۇگىنگى كۇننىڭ جاستارىنا ءتان ويناقى، جەڭىل اڭگىمەگە ەركىن ارالاسىپ، ويىنا كەلگەن پىكىردى ىرىكپەستەن قوسىپ جىبەرۋگە بەيىم. ءتىپتى قازىرگى قالا تىرشىلىگىنە قاتىستى سوزدەرگە دە يمەنبەي ارالاسىپ كەتىپ وتىر.
تاڭىرقاعانىمدى سەزدىرگىم كەلمەي، جاڭاعى ءبىر ارەدىكتە قۇلاعىما شالىنعان ءسوزدى قايتالاپ:
— مولودەس، اپا. سوۆرەمەننىي كەمپىر، مىنە، وسىنداي بولۋ كەرەك، — دەپ، دۋ-دۋ اڭگىمەگە بايقاۋسىزدا ءوزىم دە قيقۋ قوسىپ جىبەرىپپىن. مەنىڭ ءسوزىمدى قۇلاعى شالىپ كالعان جولداستىڭ جۇبايى:
— ءاي، مۇرتتى جىگىت، كىسىنىڭ كوزىن باقىرايتىپ قويىپ «كەمپىرىڭ» قالاي. ەتيكا قايدا؟ — دەپ، ىلە ءىلىپ ءتۇستى. تاپ ءبىر مەنى مۇقاتىپ، ەسە قايىرىپ جاتقان ادامداي ەنەسىنە ەستىرتە سويلەدى.
وسىلايشا وتىرىستىڭ ءسانى ابدەن كىرىپ، جۇرت كەمەلىنە كەلىپ بولعان كەزدە، قاسىندا بىر-ەكى قۇربىسى بار توي يەسىنىڭ ءوزى دە ۇستىمىزگە ەندى. كورگەنى، كورمەگەنى بار، مەيماندار داستارقان باسىنان جاپىرلاي تۇرەگەلىسىپ، ستۋدەنت اتانعان باقىتتى جاستى قاۋمالاي قورشاپ، قۇتتىقتاي باستادى. ەر-ايەلى، ۇلكەن-كىشىسى ارالاس قۇتتىقتاۋشى توپقا ساعاقتى موينىن سوزىپ، بەتىن ۇسىنىپ، قىمسىنۋدى بىلمەيتىن كەيىپپەن ەركىن تۇرعان بويجەتكەندى اجەسى:
— ال، اجارجانىم، باقىتتى بول. پوزدراۆليايۋ، — دەپ كەلىپ، ماڭدايىنان ءسۇيدى. ۇلكەن كىسىنىڭ تابيعاتىنا ۇيلەسپەيتىن وسى ءبىر ەرسىلەۋ قىلىعىنا شىداي الماي، مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەرە جازداعانىم. اينالاداعى جۇرتتىڭ وعان ءمان بەرمەي، جايباراقات تۇرعانى عانا ار جاعىنان تىعىلىپ كەلىپ قالعان كۇلكىنى لاجسىز تەجەدى. ورتاداعى جالعىز قاريانىڭ ءوزىن ءوزى جاستارشا ۇستاۋى باسقالار ءۇشىن ۇيرەنشىكتى بولىپ كەتكەن داعدىلى قۇبىلىستاي.
ءبىر تۇرىپ كەتكەننەن كەيىن كوپشىلىك داستارقانعا قايتا اينالىپ وتىرعان جوق. ىشكەن-جەگەندەرىن باسىپ، اۋا جۇتۋ ءۇشىن اركىم رەتىنە قاراي بولمە-بولمەنى جاعالاپ، ىڭعايلارىن تاۋىپ جاتىر.
جۇرتتى بۇزىپ-جارىپ، اڭدىعان ادامىمدى كوزدەي مەن دە ۇمتىلدىم. قوناقتاردىڭ ءبارى ءوزىم سەكىلدى شەشەيمەن سۇقباتتاسۋعا اسىعىپ جۇرگەن سياقتى كورىندى دە، پىسىقتىق جاساپ، ونىڭ قاسىنا بۇرىنىراق جەتۋگە تىرىستىم. ەرەكشە ىزەتپەن كەلىپ قولىن العان كەزدە، شەشەي ماعان تىم جاقىن ادامداي سەزىلىپ كەتتى. ونىڭ بويىنداعى كەيبىر ەرەكشەلىكتەردىڭ كوڭىلىمە قونباي تۇرۋى سىرتتاي قابىلداۋدىڭ اسەرى عانا سياقتى. جاناسا وتىرىپ، ءتىل قاتىسقان كەزدە بارىپ، ءوز ومىرىمدە ەرەكشە ورىن الاتىن اجە سىندى اياۋلى جاندى شىنىمەن-اق ساعىنىپ قالعانىمدى، اجەگە جاراسىمدى مىنەز-قۇلىقتىڭ بارلىعىن جايشىلىقتا اڭعارا بەرمەيتىن بالالىق ۋىز تىلەكپەن ۇزدىگە اڭسايتىنىمدى سەزىندىم.
— ال، اپا، ات-كولىگىڭىز امان، ەسەن-ساۋ جەتتىڭىز بە؟ جاڭا توپتى كىسىنىڭ ىشىندە اماندىق تا سۇراسا الماي جاتىرمىز. كۇيلى-قۋاتتى بارسىز با؟ — دەپ، اۋىلدى جەردىڭ سويلەۋ مانەرىمەن باستىرمالاتا جونەلدىم. ونداعى ويىم: ءمۇدىرىپ تۇرماستان، اشىق-جارقىن اڭقىلداق ادامشا بىردەن-اق جۇعىسىپ، اڭگىمەلەسىپ كەتۋ. دەنەسىمەن بۇرىلا قاراعان شەشەيدىڭ جۇزىندە: «بۇل كىم ءوزى؟» — دەگەندەي تاڭدانۋ نىشانىن تانىدىم.
— ە، شۇكىرشىلىك، جەتتىك قوي. سامولەتكە جەر الىستىق ەتۋشى مە ەدى. سامولەتكە الگى كىشى ۇلىم ءوزى اكەلىپ، وتىرعىزىپ جىبەرگەن. بۇل جەردە تىك تۇرىپ جولداسجان قارسى الدى. ءبارى وسى جامان قارانىڭ ارقاسى ەمەس پە، شايقاقتاپ جۇرگەنىمىز. اۋىلدىڭ قاي كەمپىرى الماتىعا كەلىپ، ماشينالاتىپ قىدىرىپ ءجۇر، — دەپ، شەشەي وسى قالپىنا رازى كەيىپپەن ءسوزۋارلىق سەزدىردى. جاستايىمنان قارتتارمەن ارالاسىپ وسكەندىكتەن: «مىنا كىسىمەن دە وڭاي ءتىل تابىسىپ كەتەرمىن»، — دەگەن جامان ويىم تەرىس بولماعان سەكىلدى. ەكەۋارا اڭگىمەمىز جاراسىپ، ەجەلدەن تانىس ادامدارداي تەز-اق شۇيىركەلەسىپ كەتتىك. كوپتەن بەرى اۋىل قاريالارىن كورمەگەندىكتەن بە، شەشەيمەن اقتارىلا وتىرىپ، شەر تارقاتا اڭگىمەلەسۋگە ىقىلاسىم اۋدى. ءبىراق مۇنداي قاربالاستا وعان جاعداي قايدا؟ كەزەك-كەزەك كەلىپ، شەشەيمەن ءسوز الماسىپ جاتقان قوناقتاردىڭ مۇرشا بەرەر ءتۇرى جوق.
— اپا، دەنساۋلىعىڭىز قالاي ءوزى؟ تىڭسىز با ءازىر؟ — دەپ جىگىتتەردىڭ ءبىرى جاعداي سۇراعان.
— راقمەت، قاراعىم. ازىرشە بالا-شاعاعا ماسىل بولماي، شاپقىلاپ جۇرگەنىم عوي. ءوز شەشەڭ قالاي، كۇيلى-قۋاتتى ما؟
— تىڭ سياقتى ەدى، بىلتىر قايتىپ كەتتى عوي.
— قايدا قايتىپ كەتتى؟
شەشەي ءدۇدامال حالدە جىگىتتىڭ جۇزىنە اڭتارىلا قارادى.
— سول، اياق استىنان بولدى ءوزى. باس-اياعى ءۇش-اق كۇن اۋىردى. انەۋگۇنى جىلىن بەرگەنبىز.
— ءا-ا، ءولىپ قالدى دە. مەنەن جاستاۋ سياقتى ەدى عوي ول كىسى. قالايشا ءولىپ قالدى ەكەن؟
مەن ەندى شەشەي ۇلكەن كىسىلەردىڭ ادەتىمەن جىڭىشكەلەپ كوڭىل ايتار دەپ كۇتكەمىن. مۇندايدا ءبىزدىڭ اجەلەرىمىز مارقۇم بولعان زامانداسى جايلى ۇزاق تەبىرەنىپ، اڭگىمەلەي كەلىپ، كوزدەرىن دە سىعىمداپ الۋشى ەدى. ەرنىنىڭ ۇشىن ءۇنسىز قىبىرلاتقانى بولماسا، شەشەي قاداپ كوڭىل ايتقان جوق. كوز كورگەن زامانداسىنىڭ قازاسىن كۇندەلىكتى حاباردىڭ ءبىرى رەتىندە جايباراقات قانا تىڭدادى.
— سىزدەردىڭ سۇيەكتەرىڭىز اسىل عوي، اپا، — دەدىم شەشەيدىڭ بۇل قالپىن رۋحى مىقتى جانداردىڭ مىنەزىنە جورىعىم كەلىپ. — سىزدەردىڭ زامان باسقاشا ەدى عوي. قانشا قيىندىق كورسەڭىزدەر دە، ەشقايسىسىنا مويىعان جوقسىزدار. جاستاي ەڭبەكپەن شىنىعىپ وسكەن ادامنىڭ، ارينە، قارتايعاندا دا دەنساۋلىعى مىقتى بولادى عوي. ءبىزدىڭ اجەمىز سول كەزدە كورگەن قيىنشىلىقتارىن ىلعي ايتىپ وتىراتىن.
— اركىمنىڭ تاعدىرى ءارقالاي عوي، قاراعىم. مەن ەندى قيىندىقپەن كوزىمدى اشتىم دەپ ايتا المايمىن، — دەپ باستاعان شەشەي ەندى سۇراق جەتەگىن كەرەك قىلماي-اق ءوزى جايلى ءبىرقىدىرۋ مالىمەت ايتىپ تاستادى. سوناۋ جيىرماسىنشى جىلدارى العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ حات تانىعان ول، مۇعالىمدىكتەن باستاپ ءار ءتۇرلى كەڭەس قىزمەتىندە ىستەپتى. اۋىلدىق سوۆەتتە، اۋداندىق حالىق اعارتۋ بولىمىندە وتىرىپ، ەل دە باسقارعان كورىنەدى. كەزىندە بەدەلدى بولعان، كوپكە سىيلى ادام. ءقازىر اۋىلداعى كەنجە ۇلىنىڭ قولىندا تۇرادى ەكەن. «شۇكىر، جاعدايىم جامان ەمەس. بالالارىمنىڭ قاي-قايسىسى دا اۋقاتتى، كۇيلى سەميانىڭ يەلەرى. ەكەۋى دە ءوز قاتارىنىڭ الدى»، — دەپ قويدى. شەشەلەرىنە ءشوپ باسىن سىندىرتپاي، قولىن جىلى سۋعا مالعىزىپ قويعانى مىناۋ. ەندەشە، ونى تەزەك تەرىپ، قۇرت قايناتىپ، قارابايىر تىرلىك كەشكەن باياعى ءبىزدىڭ اجەلەرىمىزبەن سالىستىرۋ جاڭساقتىق.
كەنەت ار جاعىمنان جىلت ەتىپ قىزعانىش سەزىمىنىڭ تۇتانعانىن بايقادىم. بوس ءسوزدى وڭدى-سولدى ساپىرىپ، قارقىلداي كۇلىپ جۇرگەن جولداسقا دا، ونىڭ پىسىق كەلىنشەگى مەن شولجاڭداۋ بالالارىنا دا مىنا مادەنيەتتى قاريانى قيعىم كەلمەي قالدى. ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل باقىتتى ۇرپاقتارى وسىنداي ارداقتى كىسىنىڭ قادىر-قاسيەتىن دەر كەزىندە ءتۇسىنىپ، باعالاي بىلە مە دەسەڭشى. جاڭاعى قىزعانىشپەن قوسا: «شىركىن، مەنىڭ اجەم نەگە وسىنداي بولمادى ەكەن؟» دەگەن اڭعالداۋ بالاڭ وكىنىشتىڭ دە توبە كورسەتىپ ۇلگەرگەنىن اڭعاردىم.
— ءقازىر ەندى اۋىلدا نەمەرەلەرىڭىزدى باعىپ قانا وتىرعان شىعارسىز؟ — دەدىم ارىندى ويدىڭ جەتەگىمەن اڭگىمەلەسە بەرگىم كەلىپ.
— ءا، نەمەرە مە؟ رەتى كەلسە، باعۋىن باعامىز عوي، ارينە. بالانىڭ جىلاعانىنان قاشىپ، تىك جۇرەتىن كىسى مەن ەمەسپىن. ءوزىم ەكى ۇل — دەپ ءبىر تىنىس جاسادى — ءبىر قىز تۋىپ وسىرگەن — اجەي قولىنىڭ باسىپ جەلپۋىششە بۇلعاپ ەكى قاتىنىنا كەزەك سىلتەدى. جاسىمىزدان ەل ۇستىندە جۇرگەن بەلسەندى بولىپ الدىق. بۇگىنگىنىڭ جاستارى بىزدەن دە ارمەن ەمەس پە؟ الگى كىشى كەلىنىم ازىرشە جالعىز-اق بالامەن توقتاپ تۇر. وعان قاراعاندا، مىنا ءاسياجانىم دۇرىس.
— ە، جالعىز بولسا دا جۇبانىش قوي، ايتەۋىر. بالالار جۇمىسقا كەتكەندە سول كىشكەنتايدى ەرمەك ەتەسىز دە باياعى، — دەدىم شەشەيدىڭ سىرلاس زامانداسى سەكىلدى ءبىر ىرعالىپ قويدىم.
— مەنىڭ «باعىپ كورەيىن»، — دەگەنىمە كونبەي، الگى كەلىن ءتىلى شىعىسىمەن-اق دەتسادقا بەرگەن. ءقازىر سوندا ءجۇر. «وكىمەت ءوزى باعادى، كەرەك ونەرىن ۇيرەتەدى. تاماعى توق. ءسىزدى اۋرە قىلىپ قايتەمىز»، — دەپ بالام دا كونبەدى. ونىسى ءبىر جاعى دۇرىس تا سياقتى. بالادان شىققانىمىز قاشان. قولىمىز دا قاتىپ كەتتى عوي. ءبىر كۇنى اۋىرتىپ السام، جالاسىنا قالمايمىن با؟ بىرەۋدىڭ بالاسى...
الگى ءبىر ۋاقىتتان بەرى ىشتەي جاقىن تارتىپ، وزىمشە ءپىر تۇتىپ وتىرعان شەشەي وسىنى ايتۋى-اق مۇڭ ەكەن، ءبىر ءتۇرلى جاتىرقاپ سالا بەرگەندەي بولدى. الدەنەدەن بويىم تىتىركەنگەن ادامداي ىشىمە سالقىندىق ءۇيىرىلدى. نە ءۇشىن كەلگەندەرىن ۇمىتىپ، ويىنعا اينالىپ كەتكەن ايا مەن رايحاننىڭ قولدارى بوساپ، قاسىمىزعا جەتكەنى وسى كەز.
— مىنە، اجە دەگەن وسىنداي بولادى، — دەپ، ولارعا شەشەيدى دەرەۋ تانىستىرىپ تا ۇلگەردىم. ونسىز دا ىشتەرى پىسىپ وتىرعان قىزدار ماعان جىمىڭداي قاراستى. رايحان ءتىپتى جاتىرقاۋدى بىلمەيتىن ءسابي ەركەلىكپەن ۇلكەن كىسىنىڭ تىزەسىنە جايعاسىپ تا العان. داستارقاندى جاڭارتىپ جاتقان جولداستىڭ جۇبايى:
— ءاي، ازاتتىڭ قىزدارى. وزدەرىڭ اليكتىڭ بابۋشكاسىن مۇلدە يەمدەنىپ الىپسىڭدار عوي. تۇسىڭدەر الدىنان. اليك بۇلارىڭدى كورسە، سەندەرمەن توبەلەسەدى، — دەدى وكتەمسىگەن داۋىسپەن.
الجاپقىش تارتقان سۇڭعاق بويلى كەلىنشەك ءبىر كورگەنگە كورىكتى ادام. تۇرىنە قاراپ: «تۇڭعىشى ينستيتۋتقا ەمەس، مەكتەپكە باراتىن شىعار»، — دەپ ويلاعاندايسىڭ.
كەز كەلگەن جەرگە ءوزىمسىنىپ، ەركىن كىرەتىن وسى وجەت ايەلدىڭ ەنەسىنىڭ الدىندا ءوزىن-وزى ۇستاۋى وزگەشەلەۋ. كىمگە، قايدا قاراپ سويلەسە دە، كوزىنىڭ قيىعىمەن ەنەسى جاقتى ەلەۋسىز عانا سۇيكەي وتەتىنىن بايقادىم. ءبىر قىزىعى — شەشەي دە، رەتى كەلسىن-كەلمەسىن، ءسوز اراسىندا كەلىنىن اۋىزعا الىپ: «ءبىزدىڭ ءاسيا الاي، ءبىزدىڭ ءاسيا بىلاي»، — دەپ كوپشىك قويا سويلەيدى ەكەن. ءبىراق وسى تىم سىپايى قاتىناس بىر-بىرىنە جاقسى كورىنىپ قالماق نيەتتەن تۋىنداپ جاتقان جالعان كولگىرسۋ بولماسا نەعىلسىن. سىرتتاي قاراعاندا، مىنەز-قۇلقى ۇيلەسىپ، جاراسىپ كەتكەن ەنە مەن كەلىننىڭ ىشتەي ءبىرىن-بىرى سىناپ-مىنەپ، ءتىپتى جاراتپاي وتىرماسىنا كىم كەپىل.
شەشەيمەن بىر-ەكى اۋىز ءسوز الماسىپ، بويى ۇيرەنە باستاعان رايحاننىڭ:
— اجە، وسى ءسىز شىن اجەسىز بە؟ — دەگەنى قاراپ وتىرماي.
— ءوزى نە دەگەن سۇيكىمدى بالا، ءبارىن ءبىلىپ تاقىلداپ وتىر. («ءتىفا، جەرگە تۇكىرىڭىز»، — دەي جازداپ، ەرنىمدى قىمقىرا قويدىم) «اجە» دەيدى مەنى. جاس كەلىپ، بالالار ءوسىپ جاتقان سوڭ، ءقايتىپ اجە بولماسسىڭ. ۋاقىت ءوزى سوعان اكەلەدى ەكەن عوي.
— اجە، اجە بولساڭىز، وندا بىزگە ەرتەگى ايتىپ بەرشى، — دەدى ءسوزدىڭ رەتىن باعىپ ۇندەمەي وتىرعان ايا سابىرلى قالپىن ساقتاعان كۇيى. جولداستىڭ جۇبايىنىڭ ساڭقىلداعان وكتەم ءۇنى تاعى ەستىلدى:
— ءاي، مىنا ازاتتىڭ قىزدارى مۇلدەم باسىنايىن دەدى عوي، ەي! ءبىزدىڭ بابۋشكا سەندەرگە نەمەنە، ويىنشىق پا ەدى سونشا. جوق، بۇرىنعىنىڭ ەرتەگىشى كەمپىرى عوي دەپ پە ەدىڭدەر، وتىرىك-شىندى قيىستىرىپ سوعا بەرەتىن. كىسىنىڭ مازاسىن الماي، ويناڭدار انا بالالارمەن.
كەڭ ءۇيدىڭ قۋىس-قۋىسىن قۋالاپ، وقشاۋ-وقشاۋ ءماسليحات قۇرىپ كەتكەن مەيماندارىن كۇركىرەگەن داۋسىمەن داستارقانعا قايىرعان جولداستىڭ ءوزى. ىستىق تاماقتىڭ الدىنداعى العاشقى توست كوتەرۋ قۇرمەتى شەشەيگە ءتيدى. ول كىسىنىڭ شاعىن تىلەگى:
— ال، بالالار، وسىنى تاۋىسىپ ءىشىپ قويايىق. قاراپ وتىرماڭدار ەندى. ءبىرىنشى بولىپ ءوزىم الىپ قويايىن، — دەگەن وتىنىشپەن تۇيىندەلىپ ەدى. مەيماندارعا ۇلگى كورسەتۋگە شاماسى كەلەتىنىن دە جاسىرعان جوق. — ءاسياجان، ماعان ەندى سۆەجيي بۋلون اكەلە قويشى.
شەشەسىنىڭ مىنا شيراق قيمىلى ونسىز دا داستارقان باسىنا سىيماي كۇپسىنىپ وتىرعان جولداستى ونان ءارى جەلپىندىرىپ جىبەرگەندەي بولدى. قولىنداعى ريۋمكاسىن جۇرتتىڭ توبەسىنە وليمپيادا الاۋىنداي اسقاقتاتا ۇستاعان كۇيى:
— ءبىزدىڭ بابۋشكا قۇرلى جوقسىڭدار ما؟ ءايدا، تارتىپ جىبەرىڭدەر، — دەپ، بۇرىنعىنىڭ جاۋعا شاباتىن قاس باتىرىنداي كۇركىرەپ ءامىر ەتتى. ءوز بالاسىنىڭ تويىنا ءوزى باسشىلىق جاساپ، ەشكىمگە دەس بەرەتىن ەمەس. ءبىراز سوزدەر سويلەنىپ، اراق-شاراپ ىشىلگەننەن كەيىن، ىستىق استىڭ دا ءمانىسى كەتە باستاپ ەدى. تاماق ءىشىلىپ بولىپ، ىدىس-اياق جينالۋعا اينالعان كەزدە:
— ءاسيا، ءسال كىدىرە تۇر، اپامىز اس قايىرسىن الدىمەن، — دەدىم ۇلكەن كىسى وتىرعان جەردەگى داستارقان سالتى ەسىمە ءتۇسىپ. اياق استىنان شىققان توسىن ۇسىنىس اركىمگە ءارقالاي اسەر ەتتى. قۇپتاۋشى بىر-ەكەۋ تابىلعانىمەن، نەگىزگى كوپشىلىك: «مىناۋ نە دەپ وتىر ءوزى»، — دەگەندەي ماعان ۇدىرەيە قاراپ قالىپتى.
— ازات، سەنى دە ەستيار جىگىت دەپ جۇرسەم، بۇيرەكتەن سيراق شىعارىپ نە ايتىپ كەتتىڭ تاعى؟ اراق تۇرعان جەردە اس قايىراتىن با ەدى؟ — دەدى جولداس تا.
— قازاقتىڭ ۇلكەن اسى — ەت. اراق بار دەپ، استى اياق استى ەتپەيىك. اپا، قاراماڭىز جۇرتتىڭ سوزىنە. جولداس بالاڭىز بولسا، ءبىز دە جات ەمەسپىز، — دەدىم مۇندايدا قيتىعا قالاتىن مىنەزىمە باعىپ. بۇكىل وتىرىستىڭ بويىندا سۋىرىلىپ جۇرتتى اۋزىما قاراتقانىم وسى شىعار. «دۇرىس، كەرەگى جوق»، — دەپ ءورشي بەرگەن پىكىر قاقتىعىسىنا تورەلىك ايتقان تاعى دا جولداس:
— جاعداي مىناداي، جولداستار. ءبىزدىڭ بابۋشكا باتا قايىرۋ دەگەندى بىلمەيدى. ناماز وقىپ، دارەت المايتىن سوۆرەمەننىي كەمپىردەن باتا سۇراعان سەندەر دە قىزىقسىڭدار.
داستارقان باسىندا ۇشقىن تيگەن قۋ شەڭگەلدەي دۋ ەتە قالعان قالىڭ كۇلكى شالقىپ كەتتى. ىشتەرىن باسقان كۇيى ءبىرىنىڭ الدىنا ءبىرى دومالاپ، قۇلاپ، سەرەيىپ جىعىلعان جۇرت.
— وبششىم، اپا قوناقتاردىڭ كوڭىلىن قايتارماڭىز. قۇران ءسوزىن بىلمەسەڭىز دە، باتاڭىزدى ايتىپ، نيەتىڭىزدى قۇدايعا ناپراۆيت ەتە سالساڭىز بولدى، — دەپ جولداس الاقانىن جايىپ، ورنىنان تۇرا بەردى.
قايتار جولدا كولىكتى ۇزاق توستىق. انشەيىندە سارتىلداپ ءجۇرىپ تۇراتىن ترامۆاي سەنبىنىڭ كەشىنە قاراي سيرەكسىپ قالىپتى. رايحان مەن شەشەسى تىم كوڭىلدى، قوناقتان العان اسەرلەرىن جارىسا ءبولىسىپ، سوزدەن دەس بەرەر ەمەس. قىزىل شىرايلى ءوڭى قويۋلانا ءتۇسىپ، قىسىقتاۋ كوزدەرىنە جىلت ەتكەن جاندى ۇشقىن جۇگىرگەن بالقىز ءسوزۋارلانىپ، اشىلىپ كەتىپتى. ىشۋگە كەلگەندە، ريۋمكاعا جاسقانا قارايتىن تارتىنشاق ادەتى بار ەدى. بۇل جولى قوياردا-قويماي تاقىمداپ وتىرعان ءۇي يەلەرىنىڭ ماسەلىن قايتارا الماي، كوڭىلشەكتىك جاساپ قويعان.
— جاقسى كىسىلەر. ءتىپتى، ايتارى جوق، وڭدى ادامدار. استى-ۇستىمىزگە ءتۇسىپ، جاندارى قالماي جۇگىرىپ ءجۇر. قوناققا دا وڭكەي تاماشا ادامدار جينالعان ەكەن، — دەيدى نيەتكە تويعان لەپىرىڭكى كوڭىلىن جاسىرا الماي.
بىرەۋدەن ۇرىس ەستىگەن ادامداي بولىپ، تىمىرايىپ ءۇنسىز تۇرعان — ايا ەكەۋمىز. بىر-ەكى رەت ءوزارا جاسقانا قاراعانىمىز بولماسا، بىر-بىرىمىزبەن جارىتىپ سويلەسكەنىمىز دە جوق. ەكەۋمىزدى مازالاعان ويدىڭ ورتاقتىعىن سودان-اق سەزدىم. جانىمدى قيناعان جايسىز سەزىمدى اشىپ ايتا الماي، قۋىستاناتىن سەكىلدىمىن. «ءسابيدىڭ الدىندا وتىرىكشى بولدىم-اۋ»، — دەگەن وكىنىش تە ءبىر ءسات وزەگىمدى جالاپ وتەدى. قىزىمنىڭ تۇنجىراۋ سەبەبىن سەزىپ تۇرسام دا، وي تۇكپىرىن انىق تاني الماي، داعداردىم. تومەن سالعان ۇزىن كىرپىكتەرى جانارىن جاسىرىپ، كولەگەيلەي بەرەدى. ءسال شىتىناعان قاباعى مەن سالبىراڭقى ۇرتى عانا قازىرگى كوڭىل كۇيىنىڭ حابارشىسى.
— پاپا، اليكتىڭ ءايبات كىتابى كوپ ەكەن. ءبىراق بىزگە كورسەتكەن جوق. «جىرتىپ تاستايسىڭدار، سوسىن ءمۇعالىم ۇرسادى»، — دەپ بەرمەي قويدى.
ماماسى ءسوزىن جۇرە تىڭداپ، وزىنشە سويلەپ كەتكەن سوڭ، رايحان ەندى ماعان بۇرىلعان. سول-اق ەكەن، بالقىز دا بالاسىنىڭ ءسوزىن ءوز ويىمەن ۇشتاستىرىپ الا قويدى.
— وقۋشى بالانىڭ كىتابىن قايتەسىڭ؟ ونان دا ىزدەپ كەلگەن اجەڭدى كورگەنىڭدى ايتساڭشى. جاقسى اجە ەمەس پە، ءا؟ انە، جاقسى كىسىنى بالا دا بىلەدى. نەعىپ ۇندەمەي تۇرسىڭ، ازات؟ مودا مەن ەسترادا تۋرالى ايتقانىن ەستىدىڭ بە ءوزى. سونىڭ كەيبىرىن قالادا تۇرعان مەن بىلمەيمىن. ءوزى سەندەرگە قانداي ەرتەگى ايتتى، ءا، اياتاي؟
اپكەسى ءۇشىن جاۋاپ بەرگەن تاعى دا رايحان:
— جوق، ايتپادى. ول كىسى ەرتەگى بىلمەيدى ەكەن.
— «بىلمەيدى» دەيدى؟ قوي، بىلمەگەنى قالاي؟ — دەدى بالقىز سۇراۋلى كوزىن ماعان قاداي بەرگەن ەدى، قاراپ تۇرماي رايحان تاعى كيىپ كەتتى:
— پاپا، ايتشى. ول ءوزى اجە ەمەس قوي دەيمىن، ءا؟
— «اجە ەمەسىڭ» نە قىزىم-اۋ. ەندى كىم ەكەن، ءا؟ قوي، ولاي دەپ ايتپا، ۇيات بولادى.
— جوق، پاپا. ول — اجە ەمەس. ول — جاي عانا بابۋشكا. ويتكەنى ءبارى «بابۋشكا» دەدى عوي. مەن بىلەم، اجە دەگەن ونداي بولمايدى. ءوزىڭ ايتقانسىڭ.
ترامۆايدان ءتۇسىپ، ۇيگە كەلە جاتقاندا كەنەتتەن ايانىڭ:
— پاپا، شىنىندا دا ول اجە ەمەس شىعار؟ — دەگەنى، الدەنەدەن كوڭىلى قالعان ادامداي، باسىڭقى جۋاس داۋىسپەن. — ايتشى، پاپا. ول شىن اجە ەمەس قوي، ءا؟
مەن «اجە» دەگەن جاننىڭ جاسى كەلگەن ۇلكەن كىسى ەكەنىن ايتىپ، بىردەمەنى السىزدەۋ تۇسىندىرگەن بولىپ ەدىم، ونشا نانىمدى شىققان جوق. جاۋابىما ايانىڭ قاناعاتتانباي قالعانى انىق ەدى.
— پاپا، سەن بىزگە ءبارىبىر ناعىز اجەنى كورسەتەسىڭ عوي. ايتشى، كورسەتەسىڭ بە؟ — دەدى سوسىن ول جاڭاعىدان گورى جادىراڭقىراپ. ايالى جانارلارىندا تۇتانعان ءۇمىت ۇشقىنىن جاسىرماي، سابيلىك سەنىممەن بەتىمە تۋرا قارايدى.
مەن ۋادە ەتتىم. ءبىراق ونى قالاي ورىندايتىنىم تۋرالى سول ساتتە ويلانعان جوق ەدىم.
1981
You Might Also Like
-
قاداق — شىعىس ەلدەرىندە كوپ قولدانىلعان سالماق ولشەمى. قاداق ەسكىلىكتەگى جازبالاردا ءجيى ۇشىراسادى. ەۋروپادا كەڭ تاراعان فۋنت ولشەمىنە سايكەس كەلەدى. ول 200 گرامعا تەڭ. كەيبىر مالىمەتتەر بويىن...
