قارابۇعاز. لەيتەنانت جەرەبسوۆتىڭ اداسۋى
كاسپيي تەڭىزىنىڭ، قاي جاعىنان الساڭىز دا، مۇلدە ىسكە اسپايدى دەرلىك جاعالاۋى جوق.
ساياحاتشى كارەلين
ءسىزدىڭ وتىنىشىڭىزگە قۇرمەتپەن قاراپ، تەڭىزدە ءجۇزۋ ساپارىنان، مەن. قارابۇعاز شىعاناعىنان سيرەك كەزدەسەتىن ەكى قۇستىڭ كوزىن قۇرتىپ، وزىڭىزگە اكەلە جاتقانىمدى كۇنىلگەرى حابارلاعىم كەلەدى. كەمەدەگى ءبىزدىڭ دارىدارمەكشىمىز الگى قۇستاردى ۇقساتىپ، تۇلىپ جاسادى، ەندى سو جانۋارلار مەنىڭ كايۋتامدا تۇر. وسىناۋ قۇستار ەگيپەت ەلىنەن، اتى كوقي (قىزىل قاز دەپ تە اتاندى) قىزعىلت نۇرمەن بويالعان ۇلپىلدەك قاۋىرسىنىنىڭ عاجايىپ سۇلۋلىعىن كورسەڭىز ەتتى. ولاردىڭ كاسپيي تەڭىزىنىڭ شىعىس جاعالاۋىندا ءجۇرۋىن مەن تىلسىم ءبىر جۇمباق دەپ ەسەپتەيمىن، ويتكەنى ءداپ وسى ۋاقىتقا دەيىن وسىناۋ قۇستار تەك ءبىر عانا افريكانى مەكەندەپ كەلگەن ەدى. بۇل قۇستاردى اۋلاۋعا بايلانىستى جاعدايلار دا تىم قىزىق جانە ونى كەڭىرەك سىپاتتاۋعا تۇرارلىق نارسە.
وزىڭىزگە ءمالىم، بيىلعى، 1847 جىلدىڭ كوكتەمىندە، مەن كاسپيي تەڭىزىنىڭ كۇللى جاعالاۋىن وتە مۇقياتتى تۇردە سيپاتتاپ جازىپ، ولشەپ شىعۋ تۋرالى بۇيرىق العان ەدىم، سول ءۇشىن مەنىڭ قاراۋىما بۋمەن جۇرەتىن "ۆولگا" دەگەن كورۆەتتى — اسكەري كەمەنى بەرگەن.
ءبىز باكۋدەن استراحانعا قاراي شىعىپ، ودان ءارى ءجۇزىپ، گۋريەۆكە جەتتىك، سول ارادان تۇنجىراپ جاتقان بەيمالىم جاعالاۋدى بويلاپ، وڭتۇستىككە قاراي بەتتەدىك. سىزدەرگە ارتىق-اۋىس نارسەنى وقىتىپ، اۋرە قىلماۋ ءۇشىن، بۇلاردى سيپاتتاپ جاتپايمىن. تەك، ماڭعىستاۋ تۇبەگى جاعالاۋلارىنىڭ كىسى تاڭعالارلىق سۋرەتتەرىن عانا اتاپ وتەمىن، ازيا سول ارادان، ورال شولدەرىنىڭ سىرتىنان، تىپ-تىك بيىك قارا تابالدىرىق سياقتانىپ، تۇنەرە قاراپ تۇرادى ەكەن. سول تابالدىرىق تەڭىزدەن قاشىقتاپ، تەپ-تەگىس جال-قابىرعا بولىپ، شىعىسقا قاراي شىعانداپ كەتەدى، و جاقتان بۇلدىر ساعىم بۇركەپ تۇرعانى سەبەپتى، قۇبا ءجون مەن كۇننەن وزگە ەشتەڭە دە كورىنبەيدى. تابالدىرىققا شىعۋ قايدا، كوشپەلىلەردىڭ اڭگىمە-سوزىنە قاراعاندا، وعان تەك ءبىر عانا جەردەن شىعۋعا بولادى — ارناسى كەۋىپ قالعان وزەك ارقىلى عانا. تابالدىرىق ءبىر جەرىنىڭ ءتۇسى قارا، ەندى ءبىر جەرىنىڭ ءتۇسى قوڭىرقاي تارتىپ كەتكەن، قاشالعان قابىرعا تارىزدەنىپ، تەڭىزگە قاراي قۇلدىراپ تۇسەدى. دۇنيەنى كەزۋمەن وتكەن ۇزاق جىلداردا، مەن، تەڭىزدە جۇرگەندەرگە ءقاۋىپ توندىرەتىن تاپ وسىنداي تۇنجىر جاعالاۋدى كورگەن ەمەسپىن.
كەندىرلى قويناۋىنا دەيىن ءبىز توسكەيدەن اڭقي سوعىپ، وزىمەن بىرگە شاڭ-توزاڭ مەن كۇكىرت ءيىسىن الا كەلەتىن — تەڭىزدىك — جەلىنە قارسى ءجۇزىپ وتىردىق، ويتكەنى جۇرتتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ءشول-باياباندا كۇكىرتتى تاۋلار جاتقان كورىنەدى. وسىناۋ جەل بىردەن كىسى تىنىسىن بۋىپ تاستايدى ەكەن، اسىلىندە، ءتىرى جان بىتكەننىڭ بارىنە دە تۇگەلدەي زياندى بولۋعا ءتيىس.
مەن ونىڭ كىسىنىڭ جۇرەگىن كوتەرەتىن ءتاتتى ءدامىن تاتىپ كوردىم، ماتروستاردىڭ جاعالاي قاقىرىنىپ، تۇكىرگەندەرى سونداي، بوسماندار شىنىمەن-اق قاتتى قينالدى: پالۋبا ءۇستى تۇكىرىكتەن جىلپىلداپ كەتتى دە ونى كۇنىنە ءۇش رەت شالپىلداتا سۋ توگىپ، شايىپ تاستاۋعا تۋرا كەلدى. تۇسىندىرە كەتەيىن، بۇل تەڭىزگە تۇكىرۋگە تىيىم سالاتىن بايىرعى تەڭىزشىلەر ادەتىنەن تۋعان جايت ەدى، تەڭىز مۇنى ءوزىن قورلادى دەپ ءتۇسىنىپ، الگى كەمەنى قاتتى سىلكىلەپ تاستايتىن كورىنەدى.
كەندىرلى قويناۋىنا كەلىپ كىرگەننەن سوڭ، ەكى ايلىق ءجۇزۋ ساپارىنان كەيىن، ءبىزدىڭ كوزىمىز ءمارلى كوك ءشوپتى العاش رەت كوردى، وسى ءبىر سورتاڭ جەردە بۇل عاجايىپ كەرەمەتتەي بولىپ كورىنەدى ەكەن، ءبىز قارابۇعاز شىعاناعىنا اڭىراپ سوققان تەرىسكەي جەلى وتىندە ءجۇزىپ كەتتىك. وسىناۋ سوڭعى جەلدىڭ دە توتەنشە قاسيەتى بار. ول كىسىنىڭ كۇللى دەنەسىن، قانى مەن سۇيەكتەرىنەن ايىرعانداي-اق جەڭىلدەتىپ، ونى قايداعى جوق قۇلازىعان قۋىسقا، سۋىق پەن اشىق ايقىن بىردەڭەگە اكەلگەندەي اسەر ەتەدى. ونىڭ بۇل جەڭىلدىگى مۇلدە جاعىمسىز، قايتا كىسى جانىن قينايدى جانە قۇلاعىڭدى شۋلاتىپ، باسىڭدى اينالدىرادى.
كەندىرلى قولتىعىنداعى ەسكى قۇدىقتاردان ءبىز تۇششى سۋ الدىق، ءبىراق تۇنگە دەيىن-اق ول اششى تۇزدى سۋعا اينالىپ كەتىپتى. مەن بۇل قۇبىلىس جايىپ ۇزاق ۋاقىت ويلادىم جانە ءوزىمنىڭ كومەكشىممەن بىرگە بىرنەشە سىناق جاساپ كوردىك. سويتسەك، سۋ ىدىستا شالا جابۋلى كۇيىندە نە ءتىپتى جابىلماي قالسا، اشىپ كەتەدى ەكەن. بۇدان شىعارعان قورىتىندىم، بۇل ارانىڭ اۋاسى وتە ۋلى ۇلپاداي شاڭ-توزاڭعا تولى، مىنە سول تۇز سالاق جابىلا سالعان كەسپەكتەگى نە اۋزى اشىق قالعان شەلەكتەردەگى سۋدى تۇلداندىرىپ جىبەرەدى. اسپاننىڭ دا ءسال اعارىڭقى اسەم ءتۇر-تۇسىن مەن وسىناۋ قۇبىلىسقا تەليمىن. اتموسفەرانىڭ قالىڭ-قالىڭ قاتپارلارىنا دا تۇز ءسىڭىپ كەتكەن، سول سەبەپتى دە جەردى قانشا قاقتاپ تۇرعانىمەن، كۇن ساۋلەسى دە ءسال-پال كۇمىس تۇستەس بولىپ، كۇڭگىرت تارتىپ كەتەدى ەكەن.
كەندىرلى شىعاناعىنان ءبىز ءبىرىنشى پەتر تۇسىندا گەنەرال بەكوۆيچتىڭ يندياعا جاساعان ەسۋاس جورىعىنىڭ باستاپقى كەزىندە، سونىڭ ءوزى سالعان بەكىنىسىنىڭ قالدىعىن كوردىك. ول سو ماڭايدا ءوزىنىڭ وپالانعان ارمياسىمەن بىرگە قىستان شىققان كورىنەدى جانە سول ارادان ولار حورەزمگە قاراي اتتانادى، و جاقتا حيۋالىقتار گەنەرالدىڭ باسىن كەسىپ تاستايدى دا تەرىسىمەن اسكەري باراباندارىن قاپتايدى.
قالىڭ جۋسان قاپتاي وسكەن بەكىنىستەن ءبىز تۇت اعاشىنىڭ ءۇش ءتۇبىرىن تاپتىق، ولاردىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقانى سونداي، وزەكتەرى كوگى ۇستالعان كۇمىستەن اينىماي كەتىپتى.
سىزدەرگە تاعى دا ايتايىن دەگەنىم، ورتا عاسىردىڭ ءبىر ساياحاتشىسى، ەگەر ول وتىرىكتى گويىتپەسە، كەندىرلى شىعاناعىمان با، الدە قارابۇعاز شىعاناعىنان با، ايتەۋىر اينالاسى دۋالمەن قورشالعان سانسىز كوپ مەشىتتەرى مەن كەرۋەن سارايلارىن، جاسىل باۋلارىن، بۇرقىراعان بۇلاق سۋلارى جۋىپ جاتاتىن اسا ۇلكەن دارقان شاھاردى كورگەنىن ايتادى. مەن، ول دۇرىس ايتقان عوي دەپ ويلايمىن، ويتكەنى ءبىز كەندىرلى شىعاناعىنىڭ كەمەرىنەن ۇزاق جىلدار مەن ىستىق-سۋىقتان شاتىناي جارىلىپ، ۇگىتىلىپ ءتۇسىپ جاتقان سوم تاستان سالىنعان ۇيلەردىڭ ىرگەسىن كوردىك.
ءبىز كەندىرلىدەن قارابۇعازعا جانىمىز جاي تاپپاي، نارازى كۇيدە بەت الدىق. بۇنىڭ سەبەپتەرى كوپ ەدى. ءبىز، وزىمىزگە دەيىن ءالى ەشكىم دە ەنىپ كورمەگەن شىعاناققا كىرۋىمىز كەرەك ەدى. ول تۋرالى ءبىز ءتىپتى باكۋدە بولعان كەزىمىزدە كوپتەگەن قورقىنىشتى جايتتاردى ەستىگەنبىز. "زودياك" كورۆەتىنىڭ كاپيتانى ماعان، سوناۋ 1825 جىلدىڭ وزىندە ونىڭ كورۆەتى اكادەميك ەيحۆالدتىڭ قاراماعىنا بەرىلگەنىن ايتقان ەدى. اكادەميك كاپيتاننان قارابۇعاز شىعاناعىن زەرتتەۋ ءۇشىن، سوعان كىرەتىن جەرگە بارىپ، زاكىر تاستاپ تۇرۋىن تالاپ ەتەدى. ءبىراق كاپيتان كەمەسى وپات بولماس ءۇشىن، ۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتادى. ونىڭ قاۋىپتەنەتىن سەبەبى، كاسپيي تەڭىزىنىڭ سۋى شىعاناققا ەل قۇلاعى ەسىتپەگەن كۇشپەن جانە جىلدامدىقپەن، ءتۇپسىز تۇڭعيىققا قۇلاپ تۇسكەندەي بولىپ، جوڭكىپ اعادى ەكەن. شىعاناقتىڭ اتى دا سودان شىققان: قارابۇعاز تۇرىكمەنشە "قارا اران" دەپ اتالادى ەكەن. شىعاناق سول اران-اۋىز سياقتى تەڭىز سۋىن تىنىمسىز جۇتادى دا جاتادى. وسىناۋ سوڭعى جايت، شىعاناقتىڭ شىعىس جيەگىندە سۋ قۇدىرەتتى جەراستى وزەنى بولىپ، نە ارال تەڭىزىنە، نە مۇزدى مۇحيتقا اعىپ كەتەدى ەكەن دەگەن بولجامدى تۋدىرۋعا سەبەپ بولادى.
ءبىزدىڭ بەلگىلى جانە ەرجۇرەكتى ساياحاتشىمىز كارەلين ماعان قارابۇعاز تۋرالى جازبا تۇرىندە تىم جاعىمسىز سيپاتتاما بەرىپ، شىعاناققا تەرەڭدەپ كىرۋدەن كۇنىلگەرى ساقتاندىرىپ قويعان بولاتىن. ونىڭ سوزىنە قاراعاندا، شىعاناقتان اعىسقا قارسى ءجۇرىپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس ءتارىزدى. بۇل-بۇل ما، شىعاناق سۋىنىڭ قىسقا ۋاقىت ىشىندە ءتىپتى بولاتتان جاسالعان زاتتاردىڭ ءوزىن ءىرىتىپ-شىرىتىپ جىبەرەتىن اجال-تاجالدى كۇشى بار بالەكەت سياقتى.
وسى ءبىر مالىمەتتەر بىزگە، باسشىلارعا عانا ەمەس، شىن مانىندە كادىمگىدەي تولقىن، شىعاناقتى بالاعاتتاي باستاعان ماتروستارعا دا بەلگىلى ەدى.
ماعان قايتكەن كۇندە دە ارالارى ايىرىلعان ەكى قيسىق سىزىق تۇرىندە بەينەلەنگەن شىعاناق جاعالاۋلارىنىڭ باسىن قوسىپ، ونى تەڭىز كارتاسىنىڭ بەتىنە ءتۇسىرىپ، تۇيىقتاپ تاستاۋ ءىسى بۇيرىقپەن تاپسىرىلعان بولاتىن. مەن جاعالاۋلاردى قوسىپ، اسا قيىن توتەنشە جاعدايدا شىعاناقتىڭ تەڭىزدىك سيپاتتاماسىن جاسادىم.
قارابۇعازعا جاقىنداي بەرگەندە ءبىز ءشول ۇستىندە تىپ-تىنىش قانا ورتەنىپ جاتقان وتتىڭ ءتۇتىنى ءتارىزدى، قىزىل-كۇرەڭ تۇنەك كۇمبەزىن كوردىك. تۇرىكمەن-لوسمان ونى "قارابۇعاز تۇتىندەتىپ جاتىر" دەپ ءتۇسىندىردى. بۇرىن ەشكىم بايقاپ، اتاپ وتپەگەن جاڭالىقتى اشقانىمىز، ءبىزدى مۇلدە تۇسىنىكسىز مازاسىز كۇيگە ءتۇسىردى. ءبىز قاشان تەڭىز جاعىنان ارەڭ كورىنەتىن شىعاناققا كىرەر جەرگە جەتكەنشە، مينۋت سايىن تەرەڭدىكتى ولشەپ، قىراعىلىقتى قاتال ساقتاپ ءجۇرىپ وتىردىق.
بۇنداعى اعىستىڭ قاتتىلىعى سونداي، بۇكىل بۇعاز ەدىلدىڭ كوكتەمگى تاسىعان كەزىنە ۇقسايدى ەكەن.
ويلانىپ جاتۋعا مۇرشا جوق، ونىڭ ۇستىنە ازيانىڭ وسى ءبىر ۇرەيلى ارانداي اۋزىنا ەنۋدى پارىزىمىز مىندەت-ەتىپ قويعاندى. اعىستىڭ ەكپىنىمەن ءبىز جايىمەن جىلجىپ، بۇعازعا كىرە بەردىك تە تەڭىزدىڭ كوكپەڭبەك سۋى شىعاناقتىڭ سۇرعىلت ءالى سۋىمەن الماسقاننان كەيىن بارىپ، زاكىردى تۇسىردىك.
توڭىرەكتە ۇنسىزدىك پاتشالىعى ورناعان. دىبىس اتاۋلىنىڭ ءبارى باتىپ بارا جاتقان كۇننىڭ كۇرەڭ تۇسىمەن بويالعان قويۋ سۋ مەن ءشولدىڭ اۋىر اۋاسىنا ءسىڭىپ، جوعالاتىڭداي بولىپ كورىنەدى.
ءتۇندى بۋدى بۇرقىراتۋمەن وتكىزدىك. تۇششى سۋ تاۋسىلىپ قالعاندىقتان، قازانداردى شىعاناق سۋىمەن "جەمدەدىك". ەرتەڭگىسىن قاراساق، قازانداردى ءاربىر ساعات سايىن ۇرلەپ تازارتىپ وتىرساق تا ولاردىڭ قابىرعالارىندا قالىڭدىعى ءبىر ەلىدەي ءتۇز قاتپارى پايدا بولىپتى. وسى جايتتان ءسىز شىعاناقتىڭ تۇزدىلىعى پالەستيناداعى ءولى تەڭىزبەن بىردەي ەكەنىن بايقار ەدىڭىز. ءبىزدىڭ قوسىرەيلەۋ كوكەمىز — اسپازىمىز شومىلۋعا رۇقسات الىپ، سۋعا ءتۇسىپ ەدى، ءبىراق شىعاناق ونى قابىلدامادى. سۋ ونىڭ اياعىن سەرپىپ تاستايدى، قانشا ابىگەر بولسا دا ول سۋعا مۇلدە باتپاي قويدى. بۇل كوماندانى ەمەن-جارقىن كۇيگە ءتۇسىردى، ونىڭ بۇزىلعان كوڭىلىن ءبىراز كوتەرىپ تاستادى. كەشكە سالىم اسپازدىڭ دەنەسىن جارا باسىپ كەتتى، ول شىعاناقتىڭ سۋى، سۋ قوسىلعان پاتشا اراعى، ياعني — كۇكىرت قىشقىلى ەكەن دەپ بوسە باستادى.
ەرتەڭگىلىك شىعاناقتىڭ سۇر ايناسى سۇرقايلىعىمەن كوز الدىمىزدا جايىلىپ جاتتى. سۋى ونشا ءمولدىر ەمەس. ونىڭ بەتىندە تەڭىز اعىسى الا كەلگەن ءالى بالىقتار قالقىپ ءجۇر. جاعالاۋدان ءبىز سونداي ءالى تۇزدى بالىقتىڭ تۇتاس ءبىر "قورىمىن" تاپتىق. سو بالىقتاردىڭ ءدامىن تاتىپ كورگەن ماتروستاردان ءبىز سولاردى جەۋگە ابدەن بولاتىنىن بىلدىك.
تىرشىلىك اتاۋلىدان جۇرداي بولعان وسىناۋ سۋدا قۇستاردىڭ جىرتىلىپ-ايىرىلاتىنىنا قايران قالدىم، سولاردىڭ كوپتىگىنەن كوزىم ءبىر ءتۇرلى بۇلدىراپ كەتتى.
شىعاناقتىڭ سولتۇستىك جاعالاۋىن قۋالاي ءجۇزىن كەلە جاتقان كەزدىڭ ەكىنشى تاۋلىگىندە ءبىز قارا سۇكىت تۇبەكشەسىنە جەتتىك تە سول اراداعى سۋ بەتىنەن كەڭ اۋماقتى قىزعىلت كوبىك جولاعىن كوردىك. تۇندە داۋىل تۇرىپ، تەڭىز تايداي تۋلاعان، ال انا كوبىكتەر جولاعى تولقىندار قيمىلىمەن ۇيلەسە بيلەپ تۇرعانداي.
كوبىكتىڭ كوزگە وعاش كورىنەتىن تۇر-تۇسىنە تاڭعالعان مەن، قايىقتى سۋعا تۇسىرۋگە بۇيرىق بەردىم دە ەڭ جاقىن جاتقان كوبىك جولاعىنا قاراي بەتتەدىم. كوبىكتى قالقىپ الىپ قاراعاندا، ونىڭ ىشىنەن مەن شاياننىڭ بىتىراداي قىزىل ۋىلدىرىعىن كوردىم جانە بىردەن وسىنداي ۋلى سۋدا دا ۋىلدىرىق ءومىر سۇرە الاتىنىنا تاڭعالدىم.
سودان كەيىن مەن، اۋەلگىسىنەن گورى كورىكتەۋ دە قىزىلىراق ەكىنشى ءبىر كوبىك جولاعىنا قاراي بەتتەدىم. سول ارادا مەنى شىنىمەن-اق قارا باستى. كوبىك جولاعى كەنەت قاناتتارىن قومداي قاڭقىلداسىپ، ءبىزدىڭ قايىعىمىز بەن اڭقيىپ تۇرىپ قالعان ەسكەكشىلەر ۇستىنەن قالباڭ قاعىپ، كولبەي ۇشىپ بارا جاتتى. ولار كوبىك ۇستىنە جايلاسىپ الىپ، شايان ۋىلدىرىعىمەن قورەكتەنىپ وتىرعان قىزىل قازدار ەكەن.
قارا سۇكىتتە ءبىز جابايى قازدار مەن سو ماڭايداعىلار "قاتىندار" دەپ اتاپ كەتكەن، ىزاقور ءبىرقازانداردىڭ ەسەپتەۋگە سان جەتپەيتىن قارا ورمانداي كالىڭ ۇيىرلەرىن سىرتتاي باقىلادىق. مەن ىشتەي ءسىزدىڭ-بىزدىڭ كورۆەتتە بولماعانىڭىزعا قاتتى وكىندىم. كەلەسى حاتىمدا مەن سىزگە قارابۇعازدىڭ تابيعاتى جونىنەن كوڭىل بولۋگە تۇرارلىق مالىمەتتەردى حابارلارمىن.
سىزگە شەكسىز بەرىلگەن لەيتەنانت جەرەبسوۆ.
ەكىنشى حات ادرەساتتىڭ سالاقتىعىنان جوعالىپ كەتكەن، شىعاناقتىڭ تابيعاتى جونىنەن ءبىز تەك لەيتەنانت جەرەبسوۆتىڭ جاعرافيالىق قوعامعا جولداعان قىسقا حابارلاماسىن عانا بىلەمىز. سو حابارلاما ايقىن دا ۇزدىك-سوزدىق ستيلدە قۇرالعان ەكەن، بۇل تولىق مولشەردە سول حابارلامانى قۇراۋشىمىن ارنەنى بىلمەككە قۇمار جانە سو ەر جۇرەك ادامنىڭ وزىنە لايىق نارسە ەدى.
سان ءتۇرلى داۋىرلەر جازۋشىلارىنىڭ تابيعاتتى سيپاتتاعانى سياقتى، تەڭىز لوسيالارىن دا ۇزاق ۋاقىت وقىپ ۇيرەنۋ ءىسى، مەنى، كىسىنىڭ ءار ءتۇرلى داۋىرلەردەگى تابيعات قۇبىلىستارىن سەزىنىپ-تۇيسىنۋى مۇلدە بىردەي بولمايتىنىنا كوزىمدى جەتكىزدى. سيپاتتامالاردى جازۋعا، اۆتوردىڭ كاسىبي ماماندىعى سەكىلدى، ونىڭ قوعامنىڭ بەلگىلى ءبىر جىگىنە جاتاتىنى دا اسەر ەتەدى.
ورتا عاسىرلار اۆتورلارىنىڭ اڭگىمە-سوزدەرىنە سەنە وتىرىپ، مەن، و زاماندارداعى تابيعات سۋرەتتەرى، قاتتى اعاشتان قاشالىپ جاسالعان زاتتار ءتارىزدى، قازىرگىدەن گورى دوكىرلەۋ دە ايقىنىراق بولعان دەپ ويلايمىن.
وسىناۋ شەگىنىستى جاساۋ وتە قاجەت قوي دەپ ەسەپتەگەن سەبەبىم، قازىرگى زامان ادامىنىڭ، ماسەلەنكي، مەنىڭ العان اسەرىم بويىنشا، قارابۇعاز، لەيتەنانت جەرەبسوۆتىڭ كوزىمەن كورگەنىنەن گورى، ەداۋىر دارەجەدە قۇپيا سىر-جىرى از، قاراپايىم نارسە بولىپ كورىنەدى.
لەيتەنانت جەرەبسوۆتىڭ گيدروگرافيكالىق باسقارماعا جازعان حابارلاماسىندا مىنا تومەندەگىلەر ايتىلادى ەكەن:
"تۇرىكمەندەر "اششى تەڭىز" (ارجي داريا) پە "تەڭىزدىڭ ق ۇلى" (كۋلي-داريا) دەپ اتايتىن قارابۇعاز شىعاناعى كولەمى لادوگادان اسىپ تۇسەتىن، تەڭىزدەن ەكى قۇنارسىز تۇبەكشەمەن ءبولىنىپ جاتىر دەۋگە بولاتىن، اسا كەڭ سۋ الاڭى. شىعاناق، نەاپولدىڭ ەندىگىندە جاتقانىمەن، اۋا رايى ىستىق تا شولەيتتى بولىپ كەلەدى.
مەن شىعاناقتىڭ بۇكىل جاعالاۋىن اداقتاپ شىعىپ، ولاردى كارتاعا ءتۇسىردىم. ونىڭ سولتۇستىك جاعالاۋى تىپ-تىك جارقاباق، جانە ول تۇزدى ساز بالشىق پەن اپپاق اكتەن قۇرالعان. وندا ءشوپ تە، اعاش تا وسپەيدى. شىعىس جاعالاۋدى قۋالاپ، كىسى كوڭىلىن جابىقتىرار مۇڭلى تاۋلار بوي تۇزەپ جاتىر، ال شىعاناقتىڭ وڭتۇستىك جاعالاۋى تومەندەۋ جانە ونىڭ بەتى كوپتەگەن كولدەردەن كورىنبەيدى.
جاعالاۋدىڭ ءبارى دە قۇلازىپ جاتىر جانە وندا تۇششى سۋ اتىمەن جوق. مەن وسىناۋ شىن مانىندەگى ءولى تەڭىزگە كەلىپ قۇياتىن بىردە-بىر وزەنشەنى تابا المادىم.
مۇندا كەمەلەر توقتايتىن قولايلى قويناۋلار جوق، ءبىراق بۇل جايت كەمەنىڭ جۇرۋىنە مۇلدە كەدەرگى جاسامايدى، ويتكەنى شىعاناق ونشا تەرەڭ ەمەس جانە ول اينالانىڭ بارىندە بىردەي بولىپ كەلەدى. قاجەت بولا قالعان جاعدايدا كەمەلەر شىعاناقتىڭ كەز كەلگەن جەرىنە زاكىرىن تاستاپ، تۇرا قالۋىنا بولادى.
ونداعى قويناۋلار سۋىنىڭ تايىزدىعى سونداي، قايىقتار جاعادان كابەلتوۆتاي (182،5 م.) جەردە توقتايدى دا ادامدار توبىعىنان كەلەتىن سۋدى كەشىپ، جيەككە جارتى ساعاتتاي نە ودان دا كوبىرەك ۋاقىت جۇرەدى. كورۆەتتىڭ جولىندا سۋ استىنداعى تاستار دا، ءتىزىلىپ تۇراتىن ريفتەر دە، ارالدار دا كەزدەسپەدى.
وسىناۋ مازمۇندامانى نەگىزگە الا وتىرىپ، مەن شىعاناقپەن ءجۇزۋ ءقاۋىپسىز دەپ ەسەپتەيمىن. شىعىس جاقتان ۇدايى قاسارىسا سوعىپ، شىعاناقتا تۋلاما تولقىندار تۋدىرىپ تۇراتىن قاتىگەز جەل عانا جۇرتقا مازا بەرمەيدى دەسە دە بولادى.
شىعاناق سۋىنىڭ شامادان تىس تۇزدىلىعى مەن قويۋلىعى سونداي، ونىڭ تولقىندارىنىڭ سوققىسى تەڭىزدەگىدەن الدەقايدا كۇشتىرەك تە قيراتقىش. ءبىراق تەڭىزدەن ءبىر وزگەشەلىگى، قارا داۋىل شىعاناق سۋىنداعى تولقىنداردى بار كۇشىن جۇمساپ، ازەر دەگەندە تۋدىراتىن ءتارىزدى. بۇل كوبىنەسە قىزىق ءبىر كورىنىستەرگە اپارىپ سوعادى: سول باياعى ءبىر جەل تەڭىز سۋىن ساپىرىپ، سۇراپىل جار تولقىنداردى قۋالاپ ۇلگىرسە، الاقانداي قۇم تۇبەك سىرتىڭداعى شىعاناقتىڭ مامىراجاي تىنىشتىعى استە بۇزىلمايدى. ال داۋىلدان كەيىن شىعاناق سۋى كوپكە دەيىن بايىز تاپپاي، دوڭبەكشىگەن ءالى تولقىن سان ساعاتتار بويى جاعالاۋدى سوققىلاپ جاتادى.
شىعاناقتا اسپان شىراقتارىنىڭ بيىكتىگىن باقىلاۋ جانە ەندىك پەن بويلىقتى انىقتاۋ سەنىمدى نارسە ەمەس، ويتكەنى ونىڭ جاعاسىنداعى قىراتتار تاساسىنان كورىنبەيتىن شالقار كولدەر كوز قاراتپاي جارقىراپ جاتادى دا رەفراكسيا دەپ اتالاتىن جارىق ساۋلەلەرىنىڭ قيسىق سىنۋىن تۋدىرادى. وڭتۇستىك تۇبەكشەنىڭ ماڭىنان مەن اجەپتاۋىر رەفراكسيانى بايقاپ، باقىلادىم. قول جاعالاۋى قاعاز ءتارىزدى تەپ-تەگىس بولسا دا، ول ماعان سىنىپ بۇلىنگەن ءسۇيىر تاۋلار سياقتانىپ كورىندى.
تۇرىكمەندەردىڭ ايتۋىنشا، شىعاناقتا جاڭبىر جاۋمايدى. مي قايناتار ىستىقتان جاۋىن-شاشىن جەرگە جەتپەي كەۋىپ كەتەدى.
شىعاناققا كىرەر جەردە سونىڭ ءوزى قىزعىلت تۇنەكتەن تۇراتىن كۇمبەز بەينەسىندە كورىنەدى. مەنىڭشە، بۇل قۇبىلىستى قارابۇعاز سۋىنىڭ تىم تەز بۋعا اينالۋىنان دەپ تۇسىندىرۋگە بولادى.
شىعاناقتى كۇن قاقتاعان ءشولدىڭ قورشاپ جاتقانىن، جانە ونىڭ، ەگەر بۇل تەڭەۋدى ورىندى دەپ تاپساڭىز، كاسپيي سۋى قايناپ-قايناپ، بۋعا اينالاتىن ۇلكەن قازان ەكەنىن ەستە ساقتاۋ كەرەك.
شىعاناق تۇبىندەگى جەر قاتپارى نازار اۋدارارلىقتاي؛ اۋەلى تۇز، ونىڭ استىڭدا اكتى ساز.
تۇزى ايرىقشا، كادۋىلگى اسقا سالىناتىن، كوكونىستى تۇزداۋعا قولدانىلاتىن تۇزبەن قۇرامداس ەمەس.
مەن ءۇشىن تەڭىز سۋىنىڭ شىعاناققا قۇيعىتا اعاتىنى تۇسىنىكسىز، بۇل ارينە شىعاناق پەن تەڭىز سۋلارى دەڭگەيىنىڭ ءار ءتۇرلى ەكەنىنە ەشبىر كۇمان-كۇدىك كەلتىرمەيدى.
وسى ايتىلعان دەرەكتەر نەگىزىندە، مەن قارابۇعاز شىعاناعىنىڭ ءوزى سياقتى، ونىڭ جاعالاۋلارى دا، مەملەكەتتىڭ قانداي ءبىر مۇددەسىنە بولسا دا، سونىڭ قىزمەتىنە جارامايدى دەپ قورىتىندى جاساۋعا بەل بايلادىم.
شىعاناق سۋىندا، ءتىپتى از عانا ۋاقىت بولۋدىڭ ءوزى، كىسى كوڭىلىن ءبىر ءتۇرلى قۇلازىتىپ، ونىڭ كەۋدەسىندە جالعىزدىق سەزىمىن تۋدىرىپ، گۇل جايلاعان جەرلەر مەن ەلدى مەكەندەردى اڭساتىپ، ساعىندىرىپ قويادى ەكەن. شىعاناق جاعالاۋىن بويلاي جۇزدەگەن شاقىرىم جۇرگەن كەزدە، مەن كەرمەك ءيىستى جۋسان مەن قۋراعان بۇتادان باسقا، بىردە-بىر ادامدى كورمەدىم، ۇزەرگە ءبىر تال ءشوپتى دە تابا المادىم.
وسىناۋ مەيمانبەزدى جاعالاۋلار مەن سۋلارعا تەك تۇزدى سورتاڭ ىسپا قۇم مەن تىرشىلىك اتاۋلىنىڭ كوزىن قۇرتاتىن ىستىق قۇم عانا ۇستەمدىك ەتەدى".
قازاقتار قىسقى قونىس-ورىستەرىنەن جازعى جايلاۋعا مىڭعىرعان مالىم ورال ارقىلى ايداپ ءوتىپ جاتتى. جول گۋريەۆتى كوكتەي وتەتىن ورالدىڭ تومەنگى جاعىنداعى بىردەن-بىر جۇزبەلى كوپىر وسىندا بولاتىن.
كوپىردەن مال ايداپ وتكەنى ءۇشىن اقى تولەمەدى. اسكەري باسقارمانىڭ ساقال-شاشتارى مەن شاڭ باسقان مۋنديرلەرىندەگى فورمالىق جاپسىرمالارى كۇنگە كۇيىپ، جيرەن تارتىپ كەتكەن، ۇسقىنى كەلىسپەگەن شالا ماس شەنەۋنىكتەرى كوپىردىڭ قوس قاپتالىمدا ءتىزىلىپ، مالدى ساناپ تۇر. كوپىر سىقىرلاپ، يىلە تۇسەدى. شەنەۋنىكتەر قولدارىنداعى ۇزىن سىرىقتارىمەن قويلاردى باستارىنان بەرگىلەر، توپىرلاعان مال ءجۇرىسىن سول كىدىرتەدى، سوسىن قويلار جيرەن تاسقىن سەكىلدى جامىراسىپ، قايتادان قالاعا قاراي ۇمتىلادى. شەنەۋنىكتەر قويلاردى تاپ وسىلاي مينۋت سايىن توقتاتىپ، مال سانىن شامامەن ەسەپتەگەن بولادى.
شەنەۋنىكتەردى ەسەبىنەن جاڭىلتۋ ءۇشىن، قازاقتار ۇركەك اتتارىن ساۋىرلاتا، ولاردى كوپىردىڭ توزعان قورشاۋىنا قاراي ىسىرا تۇسەدى. ءورت شىققانداي-اق قويدىڭ ماڭىراپ العا ۇمتىلعان ءدۇرسىلى قام-كىرپىشتەن سالعان ۇيلەردى دىرىلدەتىپ، قۇلاتىپ جىبەرەردەي بولادى. گۋريەۆتىڭ تۇرعىندارى مال ايداپ ءوتۋدى، تاسىعان سۋ مەن ءورت سياقتى، جويۋعا بولمايتىن باقىتسىزدىق دەپ ەسەپتەلدى. جۇزدەگەن تۇيەلەر كوپىرگە جاقىنداي بەرگەننەن-اق، ودان ۇركىپ ناعىز كىرە بەرىستە باستاۋشى بۋرانىڭ ماڭىنا ءۇيىرىلىپ، كەپتەلىپ قالادى. پايداكۇنەم كەمپىرلەر تۇيەلەردىڭ ارا-ارالارىندا ەنبەكتەپ ءجۇرىپ، قالتىراعان قولىمەن تۇيە تەزەگىن تەرەدى. بۇلار تەزەكپەن ساۋدا جاساۋشىلار بولاتىن.
باستارىن شىتپەن تانىپ العان ىنجىلدەگى ادامدار كەيپىندەگى شالدار، تۇيەلەرى ۇستىندە قوقىرايىپ، قىزارىپ كەتكەن كوزدەرى جىپىلىقتاپ، ءتۇرلى-تۇستى ۇيىلگەن شۇبەرەكتەر اراسىندا وتىر، — مىڭداعان شاقىرىم جەرگە كوشىپ-قونۋ ولاردىڭ جانارىن جاسىتىپ، بەت-اۋزىن كۇن قاقتاعان تەرى قاپقا اينالدىرىپ جىبەرگەن ءتارىزدى.
ءشول دالا بۇقارا جاعىنان ەۋروپا جاعالاۋىنا كۇللى قالانى باسىپ ءوتىپ، سازداقتىڭ شاڭ-توزاڭىن، كۇيگەن ءجۇن مەن شولدەگەن كوشتىڭ جيرەن ءتۇر-تۇسىن وزىمەن بىرگە اكەلە جاتىر. مال وتارى جۋساننان سارعايىپ كەتكەن ەرىندەرىمەن ورالدىڭ لاي سۋىپ كوپكە دەيىن باس كوتەرمەي جۇتىپ جاتتى.
— قادىم زاماننىڭ كورىنىسى! — دەپ مىرس ەتتى لەيتەنانت جەرەبسوۆ قايىقتان ءتۇسىپ جاتىپ.
ول كاسپيي جاعالاۋلارىنىڭ سيپاتتاماسىن ءبىتىرىپ، قايتار جولىندا گۋريەۆتى مەكەندەپ قالعان قادىرمەندى دە قاتال مىنەزدى ساياحاتشى كارەليندى كورۋ ءۇشىن وسى قالاعا سوقتى. كارەليندە ونىڭ ماڭىزدى ءبىر جۇمىسى بار ەدى. كورۆەت ورال وزەنىنىڭ قۇيارلىعىنا كەلىپ، زاكىر تاستاپ توقتادى، سول ارادا ونىڭ جولىنا ءبىر قۇمداۋىت قايىر بوگەت بولدى.
قايىقتى جۇزدەرى تۇنەرگەن تۇزەمدىكتەر قورشاپ الدى. جەرەبسوۆ اپپاق كويلەگىن شاڭ-توزاڭنان ساقتاۋ ءۇشىن، تەڭىزدىك تۇجىركەسىنىڭ جاعاسىن كوتەرىپ الدى دا، وزىنە جاقىن تۇرعان تۇزەمدىكتەن:
— كارەليندى بىلەسىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى.
— جوق. بىلمەيمىن، — دەدى تۇزەمدىك.
— گريگوريي سيلىچ كارەليندى، ساياحاتشىنى؟
— بىلگەندە قانداي! — دەپ قۋانىپ قالدى تۇزەمدىك. — قازاقتار جاعىن كوكتەي وتكەن كىسىنى مە؟ ونى بىلمەگەندە كىمدى بىلەمىن!
— سوعان ەرتىپ اپارشى مەنى.
جەرەبسوۆ جان-جاعىنا قاراعىشتاپ كەلەدى.
سۇرعىلت كىرپىش پەن سازبالشىقتاپ سالىنعان ۇيلەر، ولمەلى كەمپىرلەر سياقتى، جامباستاپ جاتىر. تۇزدالعان بالىق پەن تاۋىق ساڭعىرىعىنىڭ ءيىسى كەلەدى، جەل كىسى كوزىنە كۇل-قوقىس شاشادى، سولاردىڭ ىشىندە تاۋىقتىڭ ءتۇبىت ءجۇنى دە ءبىراز بار. كەمپىرلەر تابالدىرىق الدىنا جايعاسىپ الىپ، ەرىنشەك كەلىنشەكتەردىڭ شاشىن تاراپ وتىر:
"پالە، شالدىڭ تاڭداپ العان مەكەنىنىڭ سيقىن!" جەرەبسوۆ يىعىن ءبىر قۇشيتىپ قويدى: وسى ارانىڭ يت بايلاسا تۇرعىسىز قۋمەديەن تۇزىنە كارەليننىڭ قۇمارتۋى ءبىر ءتۇرلى اقىلعا سىيمايدى. جەرەبسوۆ قارابۇعازدى ەسىنە الدى: "بۇل جەر ىسكە العىسىز، ال اسا سالتاناتتى، كىسى تابانى تيمەگەن ناعىز ءشول-بايابان يەك استىڭدا جاتىر!"
ءتۇز تۇرعىنى ونى ەرتىپ، قالانىڭ شەتىنە، جايىق جاعاسىنا اپاردى. اعاشتارىنىڭ تۇبىنە ءشوپ وسپەيتىن، تەك تاپتاۋرىن بولىپ قالعان ساز توپىراقتى سۋارمالى باۋدا مايىسقان شەلەكتەرىن سالدىرلاتىپ، سارى قويىرتپاقتى ارىقتارعا لاقىلداتا قۇيىپ، شىعىر اينالىپ تۇر. كوزدەرى تاڭىلعان ۇيقىلى-وياۋ وگىزدەر ونى مىگىرسىز اينالدىرىپ ءجۇر.
تۇزەمدىك قارا تەرەكتەرمەن قورشالعاپ سۇرعىلت تاقتاي ءۇيدىڭ قاسىنا ايالدادى دا، اۋەلى قورقورىنا تەمەكى سالۋدى وتىنگەسىن بارىپ:
— وسىندا! — دەدى.
جەرەبسوۆ ەسىكتى قاقتى. ول كارەلينگە، ونىڭ اساۋ مىنەزدى، اپەندىلەۋ كىسى ەكەنىن بىلە تۇرا، سونىمەن بىرگە ازيانىڭ جۇرت باسىن ولىمگە بايلاپ باراتىن وبلىستارىن تايسالماي كەسىپ وتكەن زەرتتەۋشىنى ىشتەي قۇرمەتتەپ، ءبىراز قىسىلىپ تا كەلە جاتقان جايى بار.
قىزمەتشى قازاق ونى كابينەتكە كىرگىزدى، وندا تەمەكى جانە تەرىمەن تىستالعان قالىڭ كىتاپتاردىڭ ءيىسى ءسىڭىپ كەتىپتى. جەرەبسوۆ وتىرعاسىن دالا اڭدارىنىڭ تۇلىپتارىنا قاراي باستادى، كەنەت ول ءوزىنىڭ كارەلينگە كەلگەن جۇمىسىنىڭ تىم جەڭىل تاپ بىردەڭە ەكەنىن سەزدى.
كارەلين ىشتەن ءوزىنىڭ ەتجەڭدى سەمىز تۇلعاسىنا ءتان ەمەس اسىعىستىقپەن اتىپ شىعىپ، تومپيعان كارى قولىن جەرەبسوۆقا سوزا بەردى. ونىڭ سۇرقاي كوزى كۇڭگىرت كوزىلدىرىگىنىڭ استىنان تەزدەتە ءبىر قارادى. بوزعىلت ساقالى جەلپ ەتىپ، تىرسىلداپ تۇرعان سۇرعىلت كۇرتكەسىن ءبىر سيپاپ ءوتتى.
— اسا اۋىر جولدان امان-ەسەن ورالعانىڭىزعا قۋانىشتىمىن. — دەدى ول باسەڭ ۇنمەن.
جەرەبسوۆ ءيىلىپ تاعزىم ەتتى.
— ءسىز كورۆەتىڭىزبەن قارابۇعازدىڭ كۇللى جاعالاۋىن ارالاپ شىعىپتى دەگەندى ەسىتتىم. ەگجەي-تەگجەيىن بىلۋگە ىنتىقپىن.
جەرەبسوۆ اڭگىمەسىن تەمەكى تۇتىنىنەن بولمە ءىشى بۇلىڭعىر تارتىپ، سو مۇناردان تەرەزە سىرتىڭدا جايىق جيەگىن قۋالاي، شىجاڭداي سانسىز كوپ وتتار لاپىلداپ جانا باستاعان ىمىرت الەگىندە اياقتادى. ولار قالانى شاڭدى تۇراقتارىمەن قورشاپ الىپ، تىنىعىپ جاتقان كوشپەندىلەر ەدى.
— قارابۇعاز شىعاناعى جونىندە مەن ۇكىمەتكە ءبىر وجەت جوبانى ۇسىنباق ويىم بار، — دەدى اقىرىندا جەرەبسوۆ جۇرەگىن توقتاتىپ.
كارەلين ەشتەڭەنى سۇرامادى، تەك كرەسلوسىن سىقىرلاتىپ، كوزىلدىرىگىن ءبىر جوندەپ قويدى.
— قارابۇعاز زياندى، بولعاندىقتان دا ونىڭ وقشاۋ شىعاناق رەتىندەگى تىرشىلىگىن توقتاتىپ، قۋىقتاي بۇعازدى بوگەتپەن ءبولىپ تاستاپ، ونى كولگە اينالدىرۋ كەرەك. بۇل قۇرىلىس قازىناعا ونشا قىمباتقا تۇسپەيدى، ءبىر جاقسى جەرى قىرعىزعا اقىنى تيىنمەن عانا تولەيدى، — دەدى جەرەبسوۆ ءسوزىن ساباقتاپ.
— قارابۇعاز شىعاناعىن تاپ وسىلاي زياندى دەپ جورۋعا ءسىزدىڭ، سۇيىكتى لەيتەنانتىم مەنىڭ، قانداي نەگىزدەرىڭىز بار؟ — دەپ سۇرادى كارەلين داۋسىن سوزىپ. — قانداي؟ — دەيمىن.
سوڭعى ءسوزىن ول ايقايلاپ ايتتى دا سودان كەيىن كرەسلوسىندا وتىرىپ، اشۋلانا ءبىر قوزعالىپ قويدى.
جەرەبسوۆ ساسىپ قالدى. قارابۇعاز، ماسەلەنكي، قۇنارسىز بولسا، تاپ سونداي قۇنارسىز جەر دەگەندى جازعان تاپ وسى كارەليننىڭ ءوزى ەمەس پە ەدى؟ ەندەشە وسىناۋ ىزالى سۇراق پەن تەمىر جيەكتى كوزىلدىرىگى استىنداعى كوزىنىڭ شاتىناپ كەتكەنى كىمگە كەرەك؟
— ءقازىر ايتامىن، — دەدى جەرەبسوۆ ءبىر ساۋساعىن باسا قويدى. — شىعاناق — تەڭىزدىڭ قيساپسىز مول سۋىن ءىز-تۇزسىز وبىپ جاتقان وقپان. بۇل جاعداي وزىڭىزگە كوپتەن ءمالىم. سول سياقتى تەڭىز دەنگەيىنىڭ باياۋ تومەندەپ بارا جاتقانى دا بەلگىلى، ءتىپتى ءبىرقاتار جەردە كەمەلەردىڭ جۇزە الماي قالاتىن دا ءقاۋپى بار. بۇل كۇيزەلىستىڭ سەبەبى دە قارابۇعازدا جاتقانى قۇپيا ەمەس.
— ءبىر دەڭىز. — جەرەبسوۆتان كەيىن كارەلين دە ءوزىنىڭ جۋان باس بارماعىن بۇگە سالدى.
— ەكى. — دەپ جەرەبسوۆ ەكىنشى ساۋساعىن بۇكتى. — ءبىزدىڭ تەڭىزىمىزدىڭ بالىق بايلىعى دا جىلدان-جىلعا ازايىپ بارادى. قارابۇعازدان مەن سانسىز كوپ ءالى بالىقتاردى كوردىم. شىعاناقتى "تىعىنداپ"، بالىق پەن شاباقتاردىڭ تابيعي جولمەن قىرىلۋىن توقتاتساق، مەملەكەتكە ەداۋىر پايدا كەلتىرەدى عوي دەپ ويلايمىن.
— ءبارى وسى ما؟ ءسىز ءالى بالىقتى كوپ كوردىڭىز بە؟ — دەدى كارەلين ءتوزىمى تاۋسىلىپ.
جەرەبسوۆتىڭ بەتى دۋىلداپ كەتتى: ول وزىنە وزگەنىڭ سەنبەي قالاتىنىنا ءالى داعدىلانباعان ەدى.
— كەيبىر جەرلەردە مەنىڭ ادامدارىن جاعالاۋدىڭ ءاربىر ون ساجىنىندا ءجۇز ەلۋدەي ءالى بالىق جاتقانىن ساناپ شىقتى. ءولى بالىقتىڭ اتكوپىر بولىپ جاتقانى سونداي، شاعالالار ولاردىڭ ەتىنەن جەركەنىپ، تەك كوزدەرىن عانا شۇقىپ جەيدى، سونىمەن بىرگە ايتايىن دەگەنىم، مەن تاپ سولارداي ەرىنشەك، "ىشپەي ماس، جەمەي توق" بولىپ جۇرگەن شاعالالاردى ودان وزگە ەشبىر جەردە كورگەن ەمەسپىن. ءسوزىمدى اياقتاۋعا رۇقسات ەتىڭىز: شىعاناقتى ءبولىپ تاستاۋ كولەمى وراسان ۇلكەن جاڭا تۇزدى كول جاسايدى. نەبارى وسى-اق.
— وسىناۋ ءبىر ءتۇرلى تۇسىنىكسىز وي-پىكىرىڭىزگە، ءسىز، تەگى، مەنەن ماقۇلداۋ مەن قولداۋ تاپقىڭىز كەلەتىن سياقتى كورىنەدى؟ — دەدى كارەلين ىسىلداي سىبىرلاپ، سوسىن توسىننان-توسىن كەگەل ويىننىڭ اۋىر شارىن دومالاتا سالعانداي-اق:
— بوس بىل-شىل! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى.
ول ورنىنان تۇردى. ونىڭ جون ارقاسىنىڭ ار جاعىندا، تەرەزەلەردە قىزىل-كۇرەڭ وتتار تۇتىندەپ جاتتى. وسى ءبىر مىعىم دا قيىن شالدىڭ سىقىرلاعان كرەسلوسىنىڭ اينالاسىنا تەمىرلاننىڭ جەر قايىسقان قالىڭ قولى كەلىپ ايالداعان سياقتى ەدى. ول كوشپەلىلەردىڭ سۇر-بۇجىر تاستاپ قاشان جاساعان بالبالى سەكىلدەنىپ، ۇستەل ۇستىنەن دۇڭكيىپ تۇر.
جەرەبسوۆ اسىپ-ساسىپ قالسا دا، كارەليننىڭ اشۋ-ىزاسىن جۇمسارتقىسى كەلىپ:
— بوگەتتىڭ ورنىنا سىمنان جاسالعان توردى قۇرا سالسا دا جەتىپ جاتىر. ول كاسپيي بالىعىنىڭ شىعاناققا ەنۋىنە كەدەرگى جاسار ەدى. — دەدى كۇبىرلەپ.
ءبىراق كارەلين ساباسىنا تۇسكەن ەدى. ول كوزىلدىرىگىن قولىنا الىپ، بىردەڭەنى ويشا بەزبەندەگەندەي، جەرەبسوۆقا مىسقىلداي شۇقشيا قارادى؛ سوسىن باسەڭ ۇنمەن:
— جاسسىز عوي، سول سەبەپتى دە اعات كەتتىڭىز، — دەدى ءسوزىن انىقتاي ءتۇسىپ.
— مەنىڭشە، ءسىز دە تاعىڭىزدان ءتۇسىپ وتىرعان جوقسىز عوي دەپ ويلايمىن.
— قۋاڭ ءشول! — دەپ كارەلين تاعى دا قىشقىرىپ قالدى. — جاستىق شاعىمنىڭ تۇبىنە جەتكەن دە سو ءشول! شاشىنا اقتىڭ ءتۇسۋى دە، ءتانىمنىڭ بولبىر تارتۋى دا، قارتتىقتىڭ ودان باسقا حابارشىلارى دا سودان. قايداعى ءبىر گازەتشى، ءبىر اپتاداي قاراقۇم شولىندە بولعاننان كەيىن، ءشولدىڭ ادامنىڭ تەرىسىنە، اسىرەسە سۇيەكتەرىنە شيپالى ەم سياقتى اسەر ەتەتىنىن جازعان. سوندا بەينە ءبىر كىسىنىڭ ءوڭى جاسارىپ، ال تىستەرى بەكىپ، اپپاق بولىپ، جىلتىراپ كەتەگىن كورىنەدى. — كارەلين مىرس ەتىپ كۇلىپ، بەتىنىڭ بولبىر تەرىسىن تومەن قاراي تارتىپ: — دالەل دەگەنىڭىز وسى! — دەدى. ءشولدىڭ كۇنى — باسقا تۇسكەن اۋىرتپالىق، زاۋال بۇكىل ادامزات ونىڭ نۇر-شۇعىلاسىن ءدارۋ ساناپ، وعان العىس-باتاسىن بەرسە، بۇ جاقتا وعان شىن پەيىلدەن قارعىس ايتادى. ول ادامنان ومىر-تىرشىلىگىنە قاجەتتى ەڭ سوڭعى مۇمكىندىكتەرىن تارتىپ الادى. ءبىراق مەنىڭ بۇل سوزدەرىمنىڭ ءبىز ەكەۋمىزدىڭ ەگەسىمىزگە ەشبىر قاتىسى جوق. ءسىزدىڭ گيدروگرافيكالىق باسقارماعا بايانداۋ-جازبانى جولداعانىڭىزدان حابارلارمىن، سول جازباڭىزدا ءسىز قارابۇعاز شىعاناعىنىڭ ءتۇبى تاماشا ساز توپىراق دەگەندى اتاپ وتەسىز. ەگەر مەن جاڭىلىپ قالماسام، — شال سىعىرايىپ تەرەزەگە قارادى، — ءسىز: "شىعاناق تۇبىندەگى جەر قاتپارى نازار اۋدارارلىقتاي: اۋەلى تۇز، ونىڭ استىندا اكتى ساز. تۇزى ايرىقشا عوي دەپ ويلايمىن، — وسى ارادا ءسال ايالداپ، ابىرجىپ قالعان لەيتەنانتقا ەنجار كەيىپپەن ءبىر قاراپ، ونىڭ قۇرامى كادۋىلگى تۇزدىكىندەي ەمەس"، — دەپ جازدىڭىز. وسىنىڭىز دۇرىس پا؟
— وتە دالمە — ءدال ايتتىڭىز.
— سول تۇزدىڭ نەندەي قاسيەتىمەن تاماشا ەكەنىن بىلگىم كەلىپ، قىزىعىپ تۇرعانىم؟
جەرەبسوۆ جىميىپ كۇلىپ جىبەردى:
— ونىڭ كەمەدەگى تاڭعاجايىپ دەگەن انىقتاماسىنا ءبىر قىزىق جايتتان كەيىن كوزىمىز جەتتى. ساز توپىراقتى سىناۋ كەزىندە تابىلعان تۇزدى كەپتىرۋ ءۇشىن ءبىز ونى كەمە ۇستىنە جايىپ تاستادىق، ال، كەمەنىڭ اسپازى، اقىل-ەسى ازداۋ كىسى ەدى، كومانداعا ارنالعان بورششقا سول تۇزدى سالادى. ارادا ەكى ساعات وتكەننەن كەيىن بۇكىل ەكيپاجدىڭ ءىشى وتە باستادى. تۇزدىڭ ارەكەت ەتۋ كۇشى كاستور مايىمەن تەپە-تەڭ بولىپ شىقتى.
كارەلين ءۇن-تۇنسىز سەلكىلدەپ كۇلە باستادى. ونىمەن بىرگە ونىڭ كرەسلوسى دا، كابينەتتىڭ اۋاسى دا كۇلە باستاعانداي بولدى، ويتكەنى اسا كۇشتى تەمەكىنىڭ اششى ءتۇتىنى دە كوز الدىندا ساپىرىلىسىپ، بيلەپ جونەلگەندەي بولىپ كورىندى.
— جىگىتىم-اۋ، — دەدى كارەلين كۇلىپ بولعاننان كەيىن، — ءسىز سياقتى مەن دە قاتەلەسكەنمىن. مەن دە تابيعات قارابۇعازدى ادامداردىڭ سورىنا قاساقانا جاسالعانداي-اق قۇنارسىز جەر دەپ ەسەپتەدىم. ءبىراق ءوزىمنىڭ كۇندەلىكتەرىمدى وقىپ، زەرتتەي وتىرىپ جانە شىعاناقتىڭ اجال سەبەتىن سۋى تۋرالى ويلانا كەلە، مەن، وسى جۋىرداعى ۋاقىتتان بەرى سوعان كۇماندانا باستادىم، ويتكەنى ءبىزدى قورشاعان تابيعاتتا ادامنىڭ يگىلىگىنە اينالدىرىپ، قاجەتىنە جاراتۋعا كەلمەيتىن بالە جوق دەۋگە بولادى. قارابۇعازدىڭ تيگەن جەرىن ويىپ تۇسەتىن تۇزى ايرىقشا تۇز جانە مەن ونى گلاۋبەردىڭ تۇزى، باسقاشا ايتقاندا، ءسىلتىلى تۇز ەمەس پە ەكەن دەپ تە ويلايمىن؟ ونىڭ ءسىزدىڭ كومانداعا كورسەتكەن تاۋقىمەتى نازار اۋدارارلىق. ەگەر شىعاناقتىڭ تۇبىنە شوگىپ جاتقان گلاۋبەر تۇزى بولسا، وندا شىعاناقتى قۇرتۋ — قىلمىس. سو ءبىر تۇزدىڭ اسا سيرەك كوپتەگەن قاسيەتى بار. سولاردىڭ بىرەۋىن، ەڭ باستىسى دەرلىگىن، مەنىڭ سىزگە ايتقىم كەلەدى. — كارەلين ۇستەلىنىڭ تارتپاسىن سۋىردى دا سارعايىپ كەتكەن قولجازبانى الدى. ول ونى الاقانىمەن سيپاپ، قالىڭ پاراقتاردىڭ شەتىن تەگىستەدى. — رەسەيدە لاكسمان اتتى ۇلى حيميكتىڭ عۇمىر كەشكەنىن ءسىز بىلەسىز بە؟ — دەپ سۇرادى.
— ۇيات تا بولسا دا ايتايىن، گريگوريي سيلىچ، ونداي ەسىمدى مەن ءتىپتى ەستىگەن دە ەمەسپىن.
— ءسىزدىڭ ۇياتىڭىزعا عانا ەمەس، مەيىرىمدى الديار، دارىندى ادامدار گۋريەۆتىڭ بۋدكاشىسىمەن بىردەي باعالاناتىن ءبىزدىڭ بۇكىل ەلىمىزدىڭ ۇياتىنا وراي ايتامىن! — دەپ بۇرىنعى اشۋلى كەيپىمەن ايقايلادى كارەلين. — سو ءبىر عاجايىپ ادامنىڭ عۇمىرى ۇدايى ازاپ شەگۋدىڭ ۇلگىسىندەي بولعان. ونى قىزمەت ىستەۋگە ءسىبىردىڭ شالعاي تۇكپىرىنە، بارناۋلعا جىبەرەدى. لاكسمان قىزمەتتىك مىندەتتەرىن اتقارۋدى اۋىرسىنىپ كوندىگە المايدى دا ءسىبىر كەڭىستىگىن كەزىپ كەتۋدى ارتىق سانايدى، سو كەزدەرى ول ولكەنىڭ وسىمدىكتەرى مەن جەر استى بايلىقتارىنا قاتىسى بار كوپتەگەن جاڭالىقتار اشادى. سو مەزگىلدە بۇعان قوسا ول حيميامەن دە اينالىسادى. عىلىمعا قوسقان ەڭبەگى ءۇشىن ونى اكادەميك ەتىپ سايلايدى، ءبىراق ول پەتەربۋرگتە وشارىلىپ وتىرا بەرۋدى قالاماي، كەپ ىستەرىنىڭ كەڭەسشىسى ورنىن باسىپ، سىبىردە قالۋدى ۇناتادى. بولماشى ءبىر قاتەلىگى ءۇشىن، ونى قىزمەتىنەن جۇلىپ الىپ، نەرچينسكىگە ۋەزدىك پوليسيانىڭ باستىعى ەتىپ تاعايىندايدى. مىنەكي، سۇيكىمدى لەيتەنانتىم مەنىڭ. رەسەي ۇكىمەتىنىڭ تالانتتى عالىمعا، عىلىم اكادەمياسىنىڭ مۇشەسىنە قانداي قىزمەت ازىرلەگەنىن كوردىڭىز بە... سونىمەن جوعارىداعى كيريلل لاكسمان گلاۋبەر تۇزىنان كەرەمەتتەي اينەك ازىرلەۋ مۇمكىندىگىن اشادى. وسىناۋ قولجازبا — ونىڭ سو جاڭالىقتى اشۋ جونىندەگى بايانداماسى. گلاۋبەر تۇزىن لاكسمان اششى دەپ اتايدى. ونىڭ نە جازعانىن قاراڭىز. — كارەلين: — "موڭعول حالىقتارى "گۋدجار" دەپ اتايتىن ءۇشبۋ اششى تۇزدىڭ كوپتەگەن سونى قاسيەتتەرىنىڭ ىشىنەن ونى اينەككە اينالدىراتىن ايرىقشا كۇشى كوڭىل اۋدارۋعا تۇرارلىق"، — دەپ جايىمەن وقىپ شىقتى. ءوزى جۇرگىزگەن تاجىريبەلەرىنىڭ ناتيجەسىندە لاكسمان اق اينەك پەن جۇڭگو لاعى سياقتى، قارا اينەك جاساپ شىعارادى...مىنە...— كارەلين قولجازبانى ىسىرىپ قويدى. — بۇدان ءارى ءتۇسىندىرۋدىڭ قاجەتى بولا قويماس. شىعاناقتى تىعىنداپ تاستاۋ سۋدىڭ وزىندىك قاسيەتىن وزگەرتەدى دە گلاۋبەر تۇزىنىڭ پايدا بولۋىن توقتاتادى. ءسىزدىڭ ءولىپ جاتقان بالىق تۋرالى وكىنىشىڭىز سياقتى، شىعاناق كاسپيي تەڭىزىنىڭ تايىزدانۋىنا جول اشادى دەگەن پايىمداۋىڭىز دا اسىرىپ ايتقاندىق. ەشبىر قينالماستان-اق مەن سەنى بارلىق پۋنكتتەرىڭ بويىنشا ءدوپ وسى ارادا تاس-تالقان ەتە الامىن. قويىڭىز، ودان دا ءقازىر بارىپ شاي ىشكەنىمىز ابزال، ءبىر جاقسى جەرى ماعان ورالسكىدەن مۇكجيدەك ءسولىن بەرىپ جىبەرىپتى.
جەرەبسوۆتى اسحاناعا وتكىزە بەرە، كارەلين كوزىن الارتىپ، وعان بىلاي دەپ سىبىرلادى:
— ال، ءسىز ءتىپتى جوبانى دا ازىرلەپ قويىپسىز! پەتەربۋرگتە جاعالاي اقىماقتار وتىر. ولار ويلانىپ-تولعانۋدى سۋقانى سۇيمەيدى، بىردەن شىعاناقتى ماڭگىگە جابۋ كەرەك دەپ سارت ەتكىزەدى دە ەۋروپانى قايران قالدىرادى. ەگەر ءسىز "اشۋ كەرەك" دەگەن ءسوزدى ەستەرىنە سالساڭىز بار عوي، مەملەكەتتىڭ ەر كىندىكتىلەرى، بالكىم، ويلانار ما ەدى، ءبىراق جابۋ كەرەك دەگەن ەكەن — ەندەشە جابىلسىن. جاۋىپ تاستاۋ — ولار ءۇشىن ەڭ قاسيەتتى ءىس...
قايىققا جەرەبسوۆ كەش تاۋسىلا قايتىپ ورالدى، ال قايىق كورۆەتكە تۇندەلەتىپ كەلدى. جايىق جيەگىندە سىلدىراپ تۇرعان قامىس اراسىنان شوشىپ ويانعان جابايى ۇيرەكتەردىڭ قورتىلداعان ءۇنى ەستىلەدى. تەڭىزدىڭ داعىستان جاعالاۋى تۇسىنداعى ايدىنى ۇستىندە كوگىلدىر ءتۇستى جاي وتتارى جارقىلداپ-جارىلىپ جاتىر. پالۋبا ۇستىنەن قۇمداۋىت قايىرلارداعى تەڭىز سۋىنىڭ گۋىلى ەستىلەدى.
ءوز قاتەلىگىنە قاتتى تەبىرەنگەن جەرەبسوۆ يۋت ۇستىندە ۇزاق ءجۇردى. ءوزى نەبىر نازىك سىرلارىنا دەيىن ابدەن زەرتتەگەن كاسپيي تەڭىزى وعان بەيتانىس تا قاتەرلى كورىندى. ءشول-باياباننىڭ ەمبى جاتقان جاعىندا وت كۇمبەزى پايدا بولدى. جەرەبسوۆ ءدىر ەتىپ، شوشىپ كەتتى: ءوزىن قاتتى ۇركىتكەن وسىناۋ كوزگە تۇرتكىسىز قاراڭعىدا قارابۇعاز شىعاناعى تاعى دا تۇتىندەتىپ جاتقان جوق پا ەكەن؟ ءبىراق ول ءۇستىرت جازىعىنىڭ اسپان-كوگىنە كوتەرىلىپ كەلە جاتقان اي بولىپ شىقتى.
جەرەبسوۆ ترۋبكاسىن تولتىرىپ، وكىنىشتى تۇردە ءبىر كۇرسىنىپ قويدى: وسى تەڭىزبەن ەكى جىلدان بەرى ءجۇزىپ كەلە جاتقان ول ودان ءبىرىنشى رەت شارشاپ-شالدىققانىن سەزدى. كەمەنىڭ بورتى سىرتىنداعى سۋدا پىسىلداپ ۇيىقتاپ جاتقان تۇلەندەر دىبىسىن ەسىتتى.
ۆاحتاداعى وفيسەر جەرەبسوۆقا:
— ءسىز بارىپ ۇيىقتاساڭىز قايتەدى، يگناتيي الەكساندروۆيچ. بۇ كەزدەرى ءتىپتى تەڭىزدەگى بالىق تا ۇيىقتاپ جاتادى، — دەپ قاعىتىپ ءوتتى.
جەرەبسوۆ كايۋتاعا ءتۇسىپ، يلليۋميناتوردى اشتى. جاسىننىڭ كۇركىرەگەن دىبىسى تالىپ ەستىلەدى. قاپىرىق اۋادان ازاپ شەككەن جەرەبسوۆ ۇستەلدەن مۇقيات كوشىرگەن جوباسىن الدى دا ونى جىرتىپ-جىرتىپ، يلليۋميناتوردان تەڭىزگە لاقتىرىپ جىبەردى.
اۋدارعان ءابىلماجىن جۇمابايەۆ
You Might Also Like
-
— سالەمەتسىز بە، مىرزا، قۇزىرىڭىزعا قۇلدىق! قالاي كۇن كورىپ جاتىرسىڭ دەيسىز بە؟ قۇدايعا شۇكىر. ايتەۋىر تىرپىلداپ ءجۇرىپ جاتىرمىن عوي. جارمەڭكەدەن جارمەڭكەگە، بازاردان بازارعا جۇگىرەمىن... جاس ...
-
— و-و-و!.. — دەپ شۋ ەتە قالىستى ءبارى. سويتەتىندەرىن ءوزىم دە ءبىلىپ كەلە جاتقانمىن.
