InfoHub Logo

وعىزناما — تۇركى حالىقتارىنىڭ ەجەلگى شەجىرەسىن گەنەالوگيالىق اڭىزدار نەگىزىندە باياندايتىن ەپوستىق داستان. شىعارما العاش اۋىزشا تۋىنداپ، بەرتىن كەلە قاعازعا تۇسىرىلگەن.

«وعىزنامانىڭ» ەكى نۇسقاسى بار: ءبىرى — كونە ۇيعىر ارپىمەن 13 — 14 عاسىرلاردا كوشىرىلگەن، ءپاريجدىڭ ۇلتتىق كىتاپحاناسىندا ساقتاۋلى. ونىڭ كولەمى نەبارى 42 بەت، ءار بەتى 9 جولدان عانا تۇرادى. بۇل نۇسقانى العاش ۆ.ۆ. رادلوۆ ورىس تىلىنە اۋدارعان. كەيىن ا.م. ششەرباك تىلدىك تۇرعىدان زەرتتەپ، عىلىمي تۇسىنىكتەرىن جازا وتىرىپ، قايتا اۋدارعان، ول قولجازبانى ءتۇپنۇسقا دەپ تانىماي، ونىڭ كوشىرمەسى دەگەن پىكىرگە كەلگەن. ەكىنشىسى — اراب ارپىمەن جازىلعان، تاريحشى، حيۋا حانى ءابىلعازى نۇسقاسى. ءابىلعازىدان مۇراعا قالعان ەكى ەڭبەك بار، ءبىرى — «شەجىرە-ي تاراحيما»، («تۇرىكمەن شەجىرەسى، 1661)، ەكىنشىسى — «شەجىرە-ي تۇرك» («تۇركى شەجىرەسى»). ەكى شىعارما دا وعىز باتىردىڭ ەرلىك جورىقتارى، ۇرپاقتارىنىڭ يگىلىكتى ىستەرى، وعىز تايپالارىنىڭ شىعۋ تەگى، تۇرمىس-تىرشىلىگى، ادەت-عۇرپى، ت.ب. جايلى جازىلعان. «وعىزنامادا» باتىر ۇيىقتاپ جاتقاندا شاتىرىنا كوكتەن نۇر ساۋلەسىنىڭ ءتۇسۋى، ساۋلە ىشىنەن كوكجال قاسقىر شىعىپ، ونىڭ قالىڭ قولدى باستاپ ءجۇرۋى، اسپاننان تۇسكەن ساۋلەدەن سۇلۋ قىزدىڭ شىعۋى سەكىلدى دىني-ميفولوگيالىق كورىنىستەر ورىن تەپكەن. «وعىزنامانى» اقيقات پەن اڭىزعا بىردەي نەگىزدەلگەن شىعارما دەپ قاراستىرۋعا بولادى. مۇندا العاشقى قاۋىمدىق قۇرىلىس كەزىندە، ساقتار مەن عۇندار داۋىرىندە، ورتا عاسىرلاردا ورىن العان سان قيلى تاريحي وقيعالار ءوزارا جالعاسا مازمۇندالعان. وعىز قاعاندى بەلگىلى ءبىر ادام بەينەسىنە تەلۋ، ياعني تاريحتاعى ناقتى تۇلعاسىن تانۋ مۇمكىن ەمەس. ءبىراق وعىزدىڭ ادەبي بەينەسى بەلگىلى تاريحي تۇلعالار ىس-ارەكەتىنىڭ جيىنتىعى دەۋگە نەگىز بار، سەبەبى داستان تاريحي وقيعالار جەلىسى بويىنشا جازىلعان. وعىز قاعاننىڭ اناسى ايقاعان بەينەسىن عالىمدار وتباسى قامقورشىسى ۇماي-انا بەينەسىمەن بايلانىستا قارايدى. داستانداعى مالىمەتتەردى:

وعىز-تۇرىكمەن ەپوسىنا نەگىزدەلگەن (وعىز بەن ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ جورىقتارى تۋرالى اڭىزدار)؛

1. تاريحي نەگىزى بار، ءبىراق بىزگە اڭىز كۇيىندە جەتكەن (وعىز تايپالارىنىڭ كوشىپ-قونۋى، قوعامدىق-الەۋم. ءومىرى تۋرالى دەرەكتەر)؛
2. وعىز ەلىنىڭ كورشى تايپالارمەن، تايپا بىرلەستىكتەرىمەن قارىم-قاتىناسى جايلى اڭىزدار دەگەن توپتارعا بولۋگە بولادى.

«وعىزناما» — تاريحي ءارى ادەبي ەسكەرتكىش. وندا تۇركى حالىقتارىنىڭ كوپتەگەن اڭىز اڭگىمەلەرى كورىنىس تاپقان. وعىز توڭىرەگىندەگى قىپشاقبەك، قالاش، قانعالىق، قاڭلى، قارلىق، ساقتاب ءتارىزدى ەسىمدەردىڭ قازاق رۋ-تايپا اتاۋلارىمەن سايكەستىگى داستاننىڭ قازاق ەرتەگىلەرىمەن، ەپوستىق جىرلارىمەن ەتنوستىق جاعىنان جاقىندىعىن ايقىنداي تۇسەدى.

---