InfoHub Logo

بۇل — تاريح، شەجىرە. اۋىزدان-اۋىز الىنعان سوزدەردەن جينالعان. ون سان ورتا جۇزگە ۇران بولعان ولجاباي باتىردان سويلەيىك.

بۇل ولجاباي باتىردىڭ تۋىسى ورتا ءجۇز ارعىندا ون ءۇش جاسىندا «ايدابول بي» اتالعان ايدابول-كۇلىكتىڭ ايدابول ۇرپاعىنان شىققان. ايدابول ءبيدىڭ بايبىشەسىنەن: جانقوزى، مالقوزى، كەنجەقوزى. ورتانشى قاتىنىنان: قاراقوزى، بوزقوزى، اققوزى. كەنجە توقالىنان: قوجاكەلدى، تايكەلتىر. وسىنىڭ ءبارى دە ءوسىپ-ونىپ، ءوزدى رۋ ەل اتانعان. جالعىز-اق بايبىشەنىڭ كەنجەسى كەنجەقوزى قىرشىن جاس كۇنىندە ءولىپ قالىپ، اتاستىرىپ قويعان قالىڭدىعى وڭ جاقتا جەسىر قالعان. قايىنى — ءۇيسىن قاراتاي باتىر ەكەن. ايدابول بي قاراتاي باتىردىڭ قىزى توقالىنان تۋعان «تايكەلتىرگە الىپ بەرەمىن» دەگەن سوڭ جانقوزى:

— كوتتەسىم جەسىرىن توقال بالاسىنا الدىرمايمىن، — دەپ، — تەتەلەس ءىنىم مالقوزىنىڭ بالاسى تولىبايعا الىپ بەرەمىن، — دەپ، — بەرسە، قولىنان، بەرمەسە، جولىنان الامىن، — دەپ تۋ تىگىپ، قوسىن بولىپ بارعان.

قاراتاي باتىر:

— قۇداي دەسكەن، قۇيرىق-باۋىر جەسكەن قۇدامسىڭ. «قۇدانى قۇداي قوسادى» دەگەن. ارعىندىعىڭا كەتىپ، اڭعالدىق قىلىپ، بۇل كەلىسىڭ قاي كەلىس؟ جاسانعان قولىڭنان، اداسقان جولىڭنان قورىقپايمىن. جول-جوبادان اداسپايمىن. كوپ جولداسىڭدى قايىرىپ جىبەر، قوسشى-قولاڭشىڭمەن ءوزىڭ قال. ءبىرجولاتا ۇزاتىپ، الىپ قايت! — دەگەن سوڭ، قاراتاي باتىردىڭ «ايتقانىنا كونىپ، ايداۋىنا ءجۇرىپ»، جاز بارعان جولاۋشى قىسقا كيلىگىپ قالىپ، قىس ىشىندە ۇزاتىپ الىپ قايتقان.

قاراتاي باتىر تۇيەسىنىڭ باسىن جەتەكتەتۋگە شانىش- قىلىدان بوكتىك دەگەن ءبىر قىزدى الدىرىپ، قىزىنا «جەتىم» قىلىپ، قوسا بەرگەن. جولدا كەلە وسى ەكى قىزدىڭ ەكەۋى دە بوسانىپ، ەر ۇل [تۋعان]. شانىشقىلى قىزى بوكتىكتەن تۋعان بالانىڭ اتىن: «بۇعان ات بولۋعا وسى وتىرعان قوس تا جەتەر» دەپ «قوسجەتەر» قويعان. امان-ەسەن ەلگە كەلگەن سوڭ «ەڭبەك قىلىپ بارعان، جۇرگەن-تۇرعان بىزگە ولجا بولۋعا ولجاباي جارار» دەپ بوكتىكتى ونان قوسجەتەردى ايدابول ءبيدىڭ بوساعاسىنا بايلاپ، جانقوزى اكەسى ايدابول بيدەن باتا العان. ايدابول ءبيدىڭ تولىپ جاتقان كوپ بالاسىنىڭ ءوسىمى-ونىمى دە ءبىر توبە، جانقوزىنىڭ جالعىز ءوزىنىڭ ءوسىمى-ونىمى — ءبىر توبە. «باتالى قۇل ارىماس، باتاسىز قۇل جارىماس» دەلىنگەن ءسوز وسىندايدان ايتىلعان.

ايدابول ءبيدىڭ قوجاكەلدى، تايكەلتىر ەكى بالاسى بىردەي قۇبا قالماق حانى قالدان شەرىنگە ولجاعا ءتۇسىپ كەتىپ، قالماق قولىندا قالعان.

— ول ەكى بالا ءولدى عوي، نە ءتىرى ءجۇرسىڭ؟ — دەپ ايدابول مۇندا قالعان بالالارىنا ەنشى ۇلەستىرگەندە، توقال بالالارىنا ۇلەس-سىباعا قالدىرماعان. «بولات پىشاق قاپ تۇبىندە جاتا ما؟»، تايكەلتىر امان كەلىپ، ەنشىدەن قۇر قالعانىن بىلگەن سوڭ، جىلاپ قويا بەرگەن. سوندا ايدابول بي ساسقان، ۇيالعان:

— مۇنداعىلارعا ءشوپ كىندىكتى مالدى بەردىم، ساعان ەت كىندىكتى ادام قويدىم. مىنا بوكتىك، ونان تۋعان قوسجەتەر سەنىڭ ەنشىڭ بولسىن. قارا باۋىر قىلىپ ال! مەنىڭ كىسىلىگىم، ءباق-ارۋاعىم سەندە قالادى، — دەپ باتاسىن بەرگەن.

سوندىقتان تايكەلتىر، قوسجەتەر (قوشەتەر) ءبىر باۋىر، ءبىر اۋىل بولىپ، «تايكەلتىر-قوسجەتەر (قوشەتەر)» اتانعان. ون سان ورتا جۇزگە ۇران بولعان ولجاباي باتىردىڭ اكەسى تولىبايدىڭ جۇتتا[ن] قالعان جالعىز قۇلاشولاق بيەسى بار ەكەن. قۇلاشولاق بيە قۇلىنداپ، ارباعا بايلاپ ساۋىپ وتىرعاندا، جاۋ الىپ كەتتى. ون جەتى جاسار كۇنىندە ولجاباي قۇلاشولاق [تى] ىزدەۋگە ەكى ەكى قورجىننىڭ باسىن قاقتاعان جىلان ەتىنە لىق تولتىرىپ الىپ:

— قۇس ۇشپاس، قۇلان جورتپاس بەلدەردەن دە اسارمىن. ۇشقان قۇستىڭ قاناتى كۇيەتۇعىن، جۇرسە، اتتىڭ تۇياعى كۇيەتۇعىن شولدەردەن دە اسارمىن. قۇلا بيەنى جەتى قابات جەردىڭ تۇبىنە كىرىپ كەتسە دە، قويمايمىن! — دەپ اتتانىپتى.

ءوز ۇيىنەن شىققاننان سوڭعى كورگەن جارىق ساۋلەسى ايدالادا ءبىر جالعىز لاشىق ۇيگە كەز بولىپتى. اپتىعىپ، اسىعىپ ۇيگە كىرىپ كەلسە، ءبىر سارى قارىن قاتىن وتىر. ءبىر كۇبى بىجىلداپ، اشىعان ايران تۇر. ءبىر نارسەگە قۇيىپ، ىشۋگە قاراماستان، كۇبى-مۇبىسىمەن باسىنا ءبىر-اق كوتەرىپتى. قاتىن ۇرەيى ۇشىپ، قورقىپ، ءسۇيسىنىپ:

— ىشكەنىڭ اس بولسىن، بويىڭا جۇعىمدى بولسىن! سۇيىق استى ىشكەنىڭە مەيىرىم قاندى. بۇرىن تۇزگە شىقپاعان، جول جۇرمەگەن بالا ەكەنسىڭ. قوي-قوزىسى قۇرعىر جوق بولسا دا، ەشكى-لاق بار ەدى. ساۋىنى بولعاندا، ساۋدىرۋعا وزدەرى كەلەدى. لاق ەمەس، كەبەنەك كەلگىردىڭ ءبىر سەمىزىن سويايىن. بوعى مەن قانىنان باسقاسىن قازان تولتىرىپ اسىپ، الدىڭا قويايىن. سۇيىق استى ىشكەنىڭە ايىزىم قاندى. تاماق جەگەن جەسىڭدى كورەيىن، — دەپ جالىنىپتى.

— جوق، بايبىشە، ءبىر قۇلاشولاق بيە الدىرىپ، سونى ىزدەپ تاپپاي، كوت باسىپ وتىرۋعا مۇرشام جوق، — دەپتى.

قاتىن سويلەپتى:

— وسى ءۇيدىڭ ەسىگىنەن اناۋ كوگەرىپ كورىنىپ تۇرعان تاۋ ەمەس، «قارا ۇڭگىردىڭ قارا جونى» اتالعان كولدەنەڭ جاتقان بەل. ول بەلدىڭ ار جاعى — «قاراجوننىڭ سەڭگىر كولى» اتانعان كول. سول كولدىڭ باسىندا سۋاتىن جاعالاي قونعان ەل. سول ەلدە ءبىر باتىر سەنىڭ بيەڭدى، قۇلىنىن ارباعا بايلاپ، ساۋىپ ءىشىپ، ءبىر بيەنىڭ سۇتىمەن ءبىر تايپا ەلدى اسىراپ، بيەڭدى بەرە قويار ما ەكەن؟ مال ءۇشىن تالايدىڭ جەلكەسىن قيىپ جۇرگەن قۋ جالماۋىز ەدى. اۋزىڭنان ءسۇتىڭ شىعىپ تۇرعان ۋىز جاس بالا ەكەنسىڭ. شىراعىم، جانىم اشىعاندىقپەن ايتامىن. وسى جەردەن قايتىپ كەتسەڭ دە جارار ەدى.

— ۋاي، شەشە-اي، بۇتىڭنان ەت كەتكەن سوڭ ات جەلمەيدى، مال ءۇشىن جىگىت ادام قايدا ولمەيدى. مەن دە قاتىنمىن دەپ اتقا مىنگەنىم جوق، باتىرمىن عوي دەپ اتقا ءمىندىم، — دەپ اتىنا ءمىنىپ، جۇرە بەردى.

ماساسىن ىزىلداتىپ، سوناسىن قوجىلداتىپ، بەلدەن اسىپ، سەڭگىردى اينالىپ (ايلانىپ)، تۇپا-تۋرا كولدىڭ سۋاتىندا وتىرعان اۋىلعا قاسقيىپ بارىپ، قۇلا بيەنىڭ قۇلىنى بايلاۋلى تۇرعان ارباعا اتىن بايلاپ، ۇيگە كىرىپ باردى. قازاعىڭشا سالەم-مالەمدى بىلمەيدى. «امانسىڭ بامەن» جۇمىسى دا جوق:

— مىنا قۇلىندى ارباعا بايلاپ قويعان[ى] نەسى؟ — دەيدى. تالاي جاۋعا ات ويناتىپ، تالاي شۇڭقىرعا قارىننان قازان قايناتىپ جۇرگەن شونجار ءوز ءۇيىنىڭ تورىندە وتىر ەكەن. ولجابايدىڭ كەسكىن-تۇرىن كورگەن سوڭ:

— بالام، الدىڭا شىعىپ، قولىڭدى قاعار كىسى جوق. بيە سەنىكى بولسا، ال دا، جۇرە بەر! — دەپ جاقسى ءسوزىن ايتىپ، قالا بەرىپتى.

ولجاباي باتىر بيەسىن الىپ جەتەكتەپ جۇرە بەرىپتى. ۇيدەن شىققالى ۇيقى دەگەن نەمەنىڭ قايدا كەتكەنىن دە بىلمەيدى، كىرپىك قاعىپ، كوزى ىلىنگەن جوق ەكەن. «تۇلكى جورتپاس تۋمادان، يتقۇس كەزبەس قولاتتان» ءوتىپ، وسى جەردەن جاندى قارا جۇرە قالماس-اۋ دەرلىك، بەدىرەيىپ جاتقان بەتپاقدالاعا شىققان سوڭ ءبىر جەرگە ءتۇسىپ[ت]ءى. استىنداعى اتىنىڭ اۋناسىن دەپ، ەر-توقىمىن الىپ قۋناسىن دەپ، جۇگەنىن الىپ، قۇلا بيەنىڭ نوقتاسىن سىپىرىپ الىپ:

— ۇش، جانۋار، اياعىڭ بارعانشا ءجۇرىپ وتتاي بەر، — دەپ قويا بەرىپ، ءوزى شالقاسىنان ءتۇسىپ جاتا قالىپتى. سىلەسى قۇرىپ ۇيىقتاپ، قاتا قالىپتى. شىرت ۇيقىدا جاتقاندا جۇرەگى سۋىلداپ، قۇلاعى شۋىلداپ، ونە بويى سۋىنىپ، بىرەۋ بۋىندىرعانداي بۋىنىپ، ەت پەن تەرىسىنىڭ اراسى جىبىرلاپ، تۇلا بويى شىمىرلاپ بارا جاتقانىن سەزىپ، شو-شىپ باسىن كوتەرمەپتى، كوزىن اشىپ قاراسا، كۇپشىكتەي سارى شۇبار جىلان كەۋدەسىنىڭ ۇستىندە بىرەسە، قوينىنا كىرىپ، بىرەسە، موينىنا ورالىپ، بىرەسە، ەكى بۇتىنىڭ اراسىنا بارىپ، قويىن-قونىشىن تەگىس ارالاپ جۇرگەنىن كورىپ، اۋزىن اڭقيتىپ اشىپ، قوزعالماستان جاتا بەرىپتى.

«كىرۋگە ءىن تابا الماي جۇرگەن ەنەڭدى عانا ءسى...ءىن-اۋ، ەگەر ءىن ەكەن دەپ، اۋزىما كىرگەندەي بولسا، بالەمنىڭ باسىن ءبىر-اق قىرشىپ تاستايىن»، — دەپ. جىلان اۋزىنا كىرمەپتى. ونان باسقا دەنەسىنىڭ ءبارىن تۇگەل ارالاپ، تاماعىنىڭ استىنان جەرگە سىرعىپ ءتۇسىپ كەتىپتى. «الگى يت مەنەن نە ىزدەدى؟ اشىپ جاتقان اۋزىما كىرمەي، ەنەسىنىڭ  ا... نا كىرەمىن» دەپ كەتتى مە؟ بالەمدى كورىنسە، ۇمار-جۇمار قىلايىن»، — دەپ باسىن كوتەرىپ السا، باسىندا اق شالمالى ءبىر قوجا وتىر.

— ۇستىمدە تىككەن ءۇيىم جوق. الدىمدا ايداپ جۇرگەن قويىم جوق. ايدالادا شالقاسىنان ءتۇسىپ ۇيىقتاپ جاتقان كىسىنىڭ باسىندا ق...يامشا قاقيىپ قاتقانىڭنىڭ باسىن الامىن دەپ وتىرمىسىڭ، قوجا؟ قوجانىڭ ارسىزى-اق ەكەنسىڭ! — دەپتى.

— جوق، شىراعىم، مەن قوجا ەمەسپىن. ءوزىڭنىڭ باق- تالايىڭ، ءقايىپ-پىرىڭمىن. سەنى ديۋ، پەرىلەر «الىپ كەتەمىز» دەپ، ون بەس جىل اڭدىپ ەدى. مەن كۇزەتشى بولىپ الدىرماپ ەدىم. ءبىر بۇگىن ەمەس، قاشان دا بولساڭ، جۇرسەڭ، قاسىندا، جاتساڭ، باسىندا بولاتۇعىن الماجايىڭمىن. سەنى سىناماق ءۇشىن سارى شۇبار جىلان بولىپ، تۇلا بويىڭدى كەزدىم، ارالادىم. كەۋدەڭ دانەمەدەن شىمىرىكپەيتۇعىن دەگەن بايدىڭ ءوزى، كوك شولاقتىڭ كوزى ەكەنسىڭ. بورباي جاعىڭ كىشكەنە تىتىركەنەيىن دەدى. ارتىڭنان سەن ۇستاعان تۋدى ۇستاپ بالا تۋا قويماس. ەشكىمنىڭ ءارۋاعىن كەرەك قىلما! جاۋعا شاپساڭ، ءوز ءارۋاعىڭدى كوتەرىپ: «ولجاباي! ولجابايلاپ» شابا بەر! سارى شۇبار جىلان بولىپ، وق بويى الدىڭدا ۇشىپ وتىرامىن. ءوزىڭ تۇگىل، «ولجاباي! ولجاباي!» دەپ اتىڭدى ايتقاننىڭ الدىنان جاۋ بەتتەپ تۇرا الماي، قاشا بەرەر، — دەپ عايىپ [قايىپ] بولدى دەيدى.

وقۋعا كەڭەس بەرەمىز:

سۇيىندىك ولجاباي باتىر ەرتەگىسى

وتەگەننىڭ قىز بەرۋى

وتەگەننىڭ قارىزىن قايتارۋى

---