InfoHub Logo

ورتا ءجۇز ارعىن، سىرىم، مالايسارى باتىردىڭ اكەسى توقتاۋىل باتىر زامانىندا «باتىر» اتانعان كىسى ەكەن.

توقتاۋىل باتىردىڭ اۋىلى ءبىر قوپالى كولگە قونىپ: «وتتاسىن، جايىلسىن!» — دەپ، بۇيداسىن ءتۇرىپ، بوس جىبەرگەن تۇيەلەرى قوپانىڭ نۋ قامىسىنا شوگىپ، بەت-بەتىمەن ارالاپ كىرىپ كەتىپتى.

نە ەكەنىن بىلمەيدى، ءبىر نارسە تۇيەلەردى لاقتىرىپ: «ءاۋپ! ءاۋپ!» دەگەن داۋىس ەستىلگەن سوڭ: «ءداۋ دە بولسا، بۇل جولبارىس شىعار!» دەپ، جۇرت دۋ كوتەرىلە شاپقاندا، مالايسارى ءبىر شۇبار تايعا ءمىنىپ، ولاي-بىلاي شاپقىلاپ جۇرگەن بالا جۇرتتان بۇرىن ابايسىز جولبارىسقا بارىپ قالعاندا، جولبارىس شۇبار تايدىڭ قۇيرىعىنان الىپ، «ءاۋپ!» دەپ، اسپانعا اتقاندا، بالا تايمەن بىرگە كەتپەپتى. جولبارىستىڭ ۇستىندە موينىنان قۇشاقتاپ، ۇيقى-تۇيقى بولىپ جۇرگەننىڭ ۇستىنە توقتاۋىل باتىر بارىپ قالىپ، جولبارىستى جارىپ، بالاسىن امان ايىرىپ الىپتى.
وسى مالايسارى زامانىندا ەپتەيسىز ءىرى باتىردىڭ ەسەپتى ءبىرى بولعان.

ابىلايدىڭ مىنگەنى ايعايسارى،
ايعايلاسىپ كەلگەندە، جەردىڭ تارى.
ابىلايدى سان قالماق قاماپ جاتىر،
تۋىڭدى الا، شابا گور، مالايسارى!

ابىلاي حان اتاقتى، ءارۋاقتى، باقتى حان بولعان كۇنىندە ۋاق سارى بايانسىز، بالتاكەرەي تۇرسىنبايسىز، شانىشقىلى بەردىقوجا، كوكجارلى كوكجال باراق، سىرىم مالايسارىسىز جورىققا اتتانبايدى ەكەن.

سىرىم مالايسارى باتىر قارا قالماق قاتىسىباننىڭ حانى قوڭتاجىنىڭ قولىنا تۇتقىندىققا ءتۇسىپتى. قالماقتىڭ حانى اقبوز ۇيگە كىرگىزىپ، قۇدا، كۇيەۋشە سىيلاپ كۇتىپ: «ءسىرا، مۇنىمەن ەلدەسپەي، بىزگە تىنىم-تىنىشتىق بولماس!» — دەپ:

— سەنى ءبىز وسى سىيلاعان بەتىمىزبەن سىيلاپ اتتاندىرايىق. سەن تۇڭعىشىڭ تىلەۋقابىلدى بىزگە «اق ۇيلىگە» بەر! اق مىلتىقتىڭ اۋىزىن جالاسىپ، انتتاسايىق. بىر-بىرىمىزگە جاۋ بولماسقا سەنىمدى ۋادەمىز وسى بولسىن!» — دەسىپ، بۇل بالاسى تىلەۋقابىلدى قالماققا «اق ۇيلىگە» بەرمەك بولىپ، اق مىلتىقتىڭ اۋىزىن جالاسىپ، انتتاسىپ قايتقان ەكەن. سونان ۇيىنە كەلىپ، جاڭا «ۋە» (ۋف) دەپ، دەمىن الىپ وتىرعان ۇستىنە قالماققا قوسىن جاساپ، تۋ تىگىپ، ابىلاي حان كەلىپ قالىپتى:

— وتىرما! اتقا ءمىن، ءجۇر! — دەيدى عوي. مالايسارى:

— مەنى قوي، مەن بارمايمىن! «قالماقپەن جاۋلاسپايمىن!» — دەپ، اق مىلتىقتىڭ اۋىزىن جالاسىپ، انتتاسىپ قايتىپ ەدىم. انتقا ۇشىراپ قالارمىن! — دەيدى.

— قالماق شىركىننىڭ انتى نە قىلار دەيسىڭ؟! ءجۇر، سەن بارماساڭ، بولمايدى! — دەپ، ەركىنە قويماي، ەرتىپ الىپ، اتتانىپ، قالماققا بارعان ەكەن. بارسا، قالماق كۇن بۇرىن ەستىپ، كۇتىنىپ، دۇنيە دۇنيە بولعالى، جەر، سۋ بولعالى جاۋ بەتتەپ كىرىپ، بۇزىپ الا المايتۇعىن ءبىر بەرىك قورعاندارى بولادى ەكەن، ءتاس-تۇيىن بولىپ سوعان قامالعان ەكەن.

سوندا ابىلاي حان ءتورت باتىردى جىبەرىپتى:

— قورعاندى اينالىپ [ايلانىپ] بولجاپ كەلىڭدەر، بۇزىپ كىرەر جەرى بار ما ەكەن؟ — دەپ.

سوندا ۋاق سارى بايان جوعارى ۇمتىلىپ، قورعاننىڭ ۇستىنەن ءۇڭىلىپ، ىشىنە قاراي بەرگەندە، دۋلىعانىڭ قاق ماڭدايىنان وق ءتيىپ، دۋلىعانىڭ ارتىنا قاراي قاي-قايىپ قالعانىن كورىپ: «جىعىلدى عوي» دەپ، كالماقتىڭ مەرگەندەرى قورعاننىڭ ۇستىنە شىعىپ، كورە سالا باتىرلار جالت بەرىپ قاشقاندا، ارت جاعىنان وقتى جاڭبىرداي جاۋدىرىپتى.

سوندا ابىلاي حان:

— ءبىر قاندى اۋىز مىلتىقتىڭ اۋىزى مالايسارىعا ءدوپ كەلدى-اۋ! قۇداي-اي، ساقتاي كەر! — دەگەنشە بولماي، مالايسارىنىڭ ساۋىتىنىڭ جىرىق جىگىنەن شوندانايدان وق تيگەن ەكەن. جۇرەمەتە سول قالماق ءۇش اتىپتى. وزگەلەرى ءدىن ەسەن، نەشە وق بولسا مالايسارىعا ءتيىپتى. باتىرلار امان كەلگەنىنە وزگەلەرى قۋانىسقان ەكەن، ابىلاي حان:

— مالايسارى امان ەمەس، اتى كەرەڭدەپ قالدى! — دەپتى. ايتسا، ايتقانداي، مالايسارىنىڭ بەلىن وق قيراتىپ تاستاعان ەكەن.

قوسىنا اپ كەلىپ ءتۇسىرىپ، جاتقىزىپتى. ابىلاي حان:

— وزگە تاماقتى بۇعان بەرە بەرىڭدەر! جالعىز-اق ەسكى قاتقان ءسۇر ەت بەرمەڭدەر! شەگى امان. قاتقان ءسۇر ەت بەرسەندەر، شەگى جىرتىلادى. ونان سوڭ ۇيىرگە قوسىلمايدى! — دەپتى.

مالايسارىنى باقىرشىسى باعىپ، قوستا جاتا بەرەدى. وزگەلەرى كۇندە اتتانىپ قورعانعا بارا بەرەدى.

بۇرىنعى حاندار مۇنداي زور سوعىسقا بارعاندا، قوسىندى ءۇش بولەك قىلادى ەكەن. ءبىر بولەگىن: «كەزۋىلشى» دەپ، وقشاۋ بولەك الدىندا جۇرگىزەدى ەكەن. ءبىر بولەگىن: «توسقاۋىلشى» دەپ، حاندى ورتاسىنا الىپ، ورتا بۋىندا جۇرەدى ەكەن. ءبىر بولەگىن: «سالىقشى» دەپ، زاپاس باققان اتتارىمەن كەيىن ارتتارىنا تاستايدى ەكەن. ولجاباي بۇرىن ەسەپكە كىرىپ، قاتارعا قوسىلماعان كۇنى بولسا كەرەك. ايتەۋىر سول جورىقتا بار، ءبىراق «سالىقشىلاردىڭ» ىشىندە ەكەن.

ولجاباي — ات جايعان كوپ قازاقتىڭ ءبىرى. اتىن جايىپ، كويلەك-دامبالىن شەشىپ، قاننەن-قاپەرسىز [كاننان-قابارسىز] قاراپ وتىرسا، ءبىر كەك شولاق اتتى، كەك شەكپەندى بىرەۋ ەكى ەتەگى جالپ-جالپ ەتىپ، دالاقتاپ، ەكى كوزى الاقتاپ، اتىن باسقا-كوزگە توپەلەپ [توبەلەپ]، ءىز وكشەسى ەلسىز دالادان شىعىپ، دانەمەمەن ءىسى جوق، ولجابايدىڭ قاق قاسىنان شاۋىپ وتە بەرگەندە، ولجاباي:

— «نەمەنە، نەمەنە» دەپ اسىعىپ-ۇسىگىپ قايدا باراسىڭ؟ — دەدى. وندا ول:

— ون سان ورتا جۇزگە ۇران بولعان ولجاباي التىن قاقپانى دال-دال قىلىپ بۇزىپ، جۇرتقا ولجا ۇلەستىرىپ جاتقاندا، ولجادان قۇر قالايىن با؟ — دەپ شابا جونەلىپتى.

ولجاباي باتىر وتىرا الماي، ۇشىپ تۇرا كەلىپ:

— ۋاۋ، مىنا قالماقتىڭ دال-دال بولۋى، مىنا قاقپانىڭ بۇزىلۋى مەنىڭ قولىمنان بولماق ەكەن-اۋ، — دەپ، تۇرا كيىنىپ، اتتانىپ:

— ولجاباي! ولجاباي! — دەپ، شاۋىپ، جولىندا تۇرعان ابىلايدىڭ الا تۋىن جۇلىپ الا جونەلىپ، قورعانعا قورعالاماستان قاسقيىپ جەتىپ بارعاندا، ءبىر قالماق تۋدى كوزدەپ اتقاندا، قالماقتىڭ تۋ ۇستاعان قولىنىڭ قوسپاسىنان ءتيىپ، ونى ءبىر تىكەنەك قادالعان قۇرلى كورمەي، الا تۋدى ابىلايدىڭ وزىنە بەرە سالىپ، اتتان تۇسە قالىپ، داربازانى [دارۋازانى] شاپقىلاعاندا، قالايى-قورعاسىن قۇيىپ جاساعان داربازا ساز بالشىقتاي يلەنىپ، قامالىپ جۇرگەن قازاق سورلى، نەسىن سۇرايسىڭ، قارق ولجاعا باتىپ، مارە-سارە بولىپتى.

— ولجاباي، ولجاباي! — دەپ، تۇسىنان شاۋىپ وتە بەرگەندە، قوزعالا الماي جاتقان مالايسارى بەلىن وراتىپ تاڭدىرىپ:

— مىنا جاۋدى ولجاباي مۇقاتىپ الىپ، ابىروي ءارۋاق ولجابايدا قالاتۇعىن بولدى. مەن قۇر قالام با؟ — دەپ، اتقا ءۇش ءمىنىپ، ءۇش تۇسكەن ەكەن. وسى حابار ءشۇرشىت پاتشاسىنا ەستىلىپ:

— سول قاقپا بۇزعان باتىرىن ماعان جىبەرسىن، كورەمىن! — دەپتى.

بارعان سوڭ قۇلجانىڭ قوس باسىنداي وقتىڭ ۇڭىرەيتىپ تەسىپ كەتكەنىن كورىپ:

— مىنا قولىڭدى وق مىناداي ۇڭىرەيتىپ كەتكەندە، قاقپانى قالاي شاپقىلاپ ءجۇرسىڭ؟ — دەپتى.

— مەن وقتىڭ تيگەنىن دە، ونىڭ نە قىلىپ، نە قويىپ جۇرگەنىن ءبىلدىم بە ەكەن؟ — دەپتى.

سوندا ءشۇرشىت پاتشاسى سارى الا تۋ، ساۋىت-سايمان، دۋلىعا، قالقان، ساۋىتتى ات مىنگىزىپ، قۇشاقتاسىپ، دوس بولىپ، بۇرىنعى ولجاباي ەمەس، باسقا بولەك ولجاباي بولىپ قايتىپتى.

مالايسارى باتىردىڭ ءبىر ءسوزى قالا بەرىپتى. ول نە ءسوز دەسەڭ، ابىلاي حان ايتتى عوي: «قاتقان ءسۇر ەت بەرە كورمەڭدەر» دەپ. قالماق قورعاندا قامالىپ جاتىر، بۇلار ەلسىز-كۇنسىز دالادا قامالىپ جاتىر. تۇستە ءبىرىن، كەشكە ءبىرىن سويىپ تۇراتۇعىن قوي-قوزى بار ما؟ قىزىل تۋرام ەت جۇرتقا جەرىك اسىنداي بولىپ، مالايسارى باقىرشىسىن شاقىرىپ:

— قىزىل تۋرام ەتكە ءتىسىمدى تيگىزبەسەڭ، باسىندى شاۋىپ تاستارمىن! — دەپ، قاھارلانىپتى. — الا قورجىن قايدا؟ الىپ كەل! سونىڭ تۇبىنەن قىزىل تۋرام ەت تابىلماسا، مەنىڭ كۇرىعانىم عوي، قاراڭ سۋالعانىم عوي! — دەگەن سوڭ، الا قورجىندى الىپ كەلسە، اقتارىپ قاراسا، ءبىر قازى جاتىر ەكەن. ورتاسىنان تۇتامداي كەستىرىپ الىپ، استىرىپ جەپتى.

ابىلاي حان كەلگەن سوڭ كورسە، بۇزىلىپ، كەلىسپەي قالعانىن كورىپ:

— ۇرعان ەكەنسىندەر عوي! سۇر ەت بەردىڭدەر مە؟ — دەگەندە:

— قازىنىڭ ورتاسىن بەرىپ ەدىك، — دەسىپتى.

— ەندى بولمادى، جالعىز-اق ءىلىنىپ تۇرعاندىعى شەكتىڭ بۇتىندىگى ەدى. اي، بارەكەلدى-اي، كەلىسپەدى-اۋ! — دەپتى.

سوندا مالايسارى باتىر ايتقان ەكەن:

— «ازىرەيىل، شىركىن، بۇل قايدا ءجۇر ءوزى؟» — دەي بەرۋشى ەدىم. الا قورجىننىڭ تۇبىندە بۇعىپ جاتا بەرگەن ەكەن. ءسويتىپ امالىن تاۋىپ، ايلاسىن اسىرىپ الماسا، بىزدەي كىسىگە بادىرايىپ كەلۋگە وعان دا جان كەرەك قوي! — دەگەن ەكەن.

سول ساپاردا دەمى تاۋسىلىپ، سۇيەگىن ەلگە الىپ كەلىپ قويىپتى.

وقۋعا كەڭەس بەرەمىز:

سۇيىندىك ولجاباي باتىر ەرتەگىسى

وتەگەننىڭ قىز بەرۋى

وتەگەننىڭ قارىزىن قايتارۋى

---